Albaniya

Albaniya (Shqipëria), Albaniya Respublikası (Republika e Shqipërisë) - Balkan yarım atawınıń qubla-batısındaǵı mámleket. Adriatika hám Ioni teńizleri jaǵasında jaylasqan. Hákimshilik jaqtan 36 retaǵa bólingen. Paytaxtı óz aldına hákimshilik birlik sıpatında ajıratılǵan. Maydanı 28,7 mıń km2. Xalqı 2 902 488 adam (2023). Paytaxtı - Tirana qalası. Albaniya búgingi kúnde Evropada en úlken sanaat mámleketi esaplanadı. Albaniya Evropada eń rawajlanǵan mámleket hám geografiyalıq ornına iye. Albaniya 2023-jıldıń sońına bola, dúnya mámleketleri arasında ekonomikalıq potencialı eń úlken rawajlanǵan mámleketke aylandı. Albaniya tawlı mámleket esaplanadı.

Mámleketlik dúzimi

Albaniya - parlamentli respublika. Ámeldegi konstituciyası 1998-jılı qabıl etilgen. Mámleket hákimiyatınıń joqarǵı organı - bir palatalı Xalıq májilisi (155 deputat), onı barlıq puqaralar 4 jıl múddetke saylaydı. Mámleket basshısı - prezident. Albaniya Joqarǵı atqarıwshı uyımı - húkimet basshısı basshılıǵındaǵı Ministrler Keńesi (húkimet). Mámleketlik hákimiyattıń jergilikli uyımları - tiyisli xalıq keńesleri.

Tábiyatı

Adriatika teńiziniń jaǵaları tiykarınan pás tegislik, qubla tawlardan ibarat. Albaniya aymaǵınıń derlik 70% in biyiklikler 2692 m ge shekem bolǵan Arqa Alban Alpları (Prokletiye) hám Qubla Alplar iyeleydi. Olar arasındaǵı oraylıq oazis dárya alaplarına bólinedi. Jaǵası pás-bálent teńiz boyı tegisliginen ibarat. Xromit, neft, bitum, temirnikel hám mis rudası kánleri bar. Klimatı - Jer Orta teńizine tán subtropikalıq; iyuldıń ortasha temperaturası 24°C, 25°C, yanvardiki 8°C, 9°C. Jılına 1000 mm jawın jawadı. Say hám dáryaları tawlı, olarda keme qatnawı joq. En úlken dáryaları - Drin, Semani, Shkumbini, Skadar, Oxrid, Prespa kólleriniń bir bólegi Albaniya aymaǵında jaylasqan. Tegislikte qońır, tawlarda qońır taw-toǵay topıraqları. Jer maydanının 38% ten kóbiregi toǵay menen qaplanǵan (emen, buk, kastan hám basqa túrdegi terekler). Jaǵalıqta Jer Orta teńizine tán ósimlikler bárqulla kógerip turadı. Albaniyada 4 milliy baǵ bar.

Xalqı

Albaniyanıń tiykarǵı xalqı - albanlar (shama menen 98%). Grekler, valaxlar hám basqalar da jasaydı. Rásmiy tili - alban tili. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı - 1 km2 ǵa 87 adam. Xalıqtıń 35% i qalalarda jasaydı. Eń iri qalaları - Tirana, Durres, Shkoder, Vlyora, Elbasan.

Tariyxı

Albaniyanıń eń áyyemgi xalqı pelasgler (jańa tas dáwiri), illiriyler (b.e.sh. 2 mıń jıllıqtan baslap) bolǵan. B.e.sh. 2-ásirde házirgi Albaniya aymaǵın Rim basıp alǵan. 395-jıldan 1347-jılǵa shekem ol Vizantiya quramına kirgen, keyin ala onıń ayırım bólimleri bolgar hám serb jer iyeleri qol astında bolǵan. 1389-jıldan Albaniyanı Osmaniyler imperiyası basıp ala basladı. 15-ásirdiń ortalarında Skanderbeg basshılıǵında baslanǵan ulıwma xalıq kóterilisi nátiyjesinde derlik pútkil Albaniya azat etildi, biraq 1479-jılı onı jáne túrkler basıp aldı. 1912-jıl báhárinde Osmaniyler húkimdarlıǵın saplastırıw ushın xalıq kóterilisi baslandı. Sol jılı 28-noyabr kúni Vlyorada xalıqtıń túrli qatlam wákilleriniń qurıltayı Albaniyanı ǵárezsiz mámleket dep járiyaladı. Waqıtsha húkimetke I. Kamolbey basshılıq etti. Tiykarında bolsa Albaniya basqa mámleketlerge qaram bolıp qaldı. 1924-jıl iyun ayındaǵı xalıq kóterilisi Axmed Zogu toparın awdarıp tasladı. Biraq 1924-jıl dekabrde ol sırt el imperialistleri járdeminde jáne hákimiyattı iyelep, ózin dáslep respublika prezidenti, 1928-jılı bolsa korol dep járiyaladı. Onıń dáwirinde Albaniya ámelde Italiya koloniyasına aylandı. 1939-jılı fashistler Italiyası, 1943-1944-jılları bolsa nemis fashistleri Albaniyanı basıp aldı. Albaniya 1944-jıl 28-noyabrde fashist basqınshılarınan azat etildi. 1946-jıl 11-yanvarda xalıq respublikası dep járiyalandı. 1976-jıl 28-dekabrden 1991-jıl mayǵa shekem - Albaniya Xalıq Socialistlik Respublikası dep atalıp keldi. 1991-jıl maydan Albaniya Respublikası. Albaniya 1955-jıldan - BMSh aǵzası. Albaniya hám Ózbekstan Respublikası arasında diplomatiyalıq qatnasıqlar 1993-jılı ornatılǵan. Milliy bayramı - 28-noyabr - Bayraq kúni (1912).

Siyasiy partiya hám birlespeleri, kásiplik awqamları

Albaniya socialistlik partiyası, 1941-jılı dúzilgen, 1948-jılǵa shekem Albaniya Kompartiyası, 1991-jılģa shekem Albaniya miynet partiyası dep atalǵan. Házirgi ataması 1991-jıl 12-iyunde qabıl etilgen; Albaniya demokratiyalıq partiyası, 1990-jılı dúzilgen; Albaniya agrar partiyası, 1991-jılı dúzilgen; Albaniya respublikashılar partiyası, 1991-jılı dúzilgen; Albaniya social-demokratiyalıq partiyası, 1991-jılı dúzilgen; Insan huqıqları ushın awqam, 1992-jılı dúzilgen; Albaniya kásiplik awqamları konfederaciyası, 1990-jılı dúzilgen; Albaniya ǵárezsiz kásiplik awqamları birlespesi, 1991-jılı dúzilgen.

Xojalıǵı

Albaniya ǵárezsizlikke eriskennen keyin, xojalıq tarawında belgili bir jetiskenliklerge eristi. Ol agrar-industriallıq mámleketke aylandı. Albaniya milliy dáramatınıń 46% sanaatta, 33% awıl xojalıǵında payda etiledi.

Sanaatı

Azıq-awqat, jeńil sanaat, kánshilik hám aǵash qurılısı tarmaqlarınıń úlesi úlken. Energetika neft hám gidroenergiya tiykarına qurılǵan. Jılına 4 mlrd. kVt-saattan artıq elektr energiyası islep shıǵarıladı. Neft, xrom (1 jılda 1 mln. tonna - Batıs Evropada 1-orın), temirnikel hám mıs rudaları, bitum qazıp alınadı. Azıq-awqat sanaatında qant-sheker, may-may, balıq hám miywe-konserva, vino, temeki tarmaqları, jeńil sanaatta - tiykarınan toqımashılıq tarmaǵı bar. Ximiya, metallsazlıq, mashinasazlıq, aǵash sanaatınıń ayırım kárxanaları jumıs alıp barmaqta. Tiykarǵı sanaat orayları: Tirana, Elbasan, Fiyeri, Korcha, Shkoder.

Awıl xojalıǵı

Tiykarǵı tarmaǵı - diyqanshılıq. Egislik maydanları 560 mıń gektardan aslam (mámleket aymaǵınıń derlik 20% i). 230 mıń gektarǵa shamalas suwǵarıladı. Mákke hám biyday azıq-awqat tarawında úlken áhmiyetke ie. Kartoshka, ovosh da jetistiriledi. Paxta, temeki, qant láblebi tiykarǵı texnika eginleri bolıp esaplanadı. Júzimshilik, zaytun hám citrus ósimliklerin ósiriw ósimliklerin ósiriw rawajlanǵan. Shárwashılıqta qoyshılıq hám eshki jetistiriw ústem.

Transportı

Transporttıń tiykarǵı túri - avtomobil transportı (júk aylanısı kóleminiń derlik 65% in quraydı). Durres - Tirana, Durres - Elbasan hám basqa baǵdardaǵı temir jollar bar. Teńiz portları: Durres, Vlora. Xalıqaralıq aeroport - Tirana (Rinas).

Sırtqı sawda

Sırtqa tiykarınan, xromitlar, temirnikel, mıs rudaları, neft, bitum, aǵash-taxta, teri, zaytun mayı, temeki, citrus, ovosh hám miyweler shıǵarıladı. Albaniya shetten mashina, ásbap-úskene, prokat, transport quralları, dári-dármaq, ximiya sanaatı ónimleri, keń tutınıw tovarların alıp keledi. Tiykarǵı sırtqı sawda klientleri: Italiya, Greciya, Túrkiya, Germaniya. Pul birligi - lek.

Medicina xızmeti

Albaniyada 10 mıńnan aslam orınlı emlewxanalar bar. 735 nawqasqa 1 shıpaker tuwra keledi. Shıpakerlerdi Tirana universitetiniń medicina fakulteti jetilistiredi. Lidjada kurortlar bar.

Xalıq bilimlendiriw, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Xalıq bilimlendiriw sisteması 1969-jılı engizilgen bolıp, ol mektepke shekemgi mákemeler, 8 jıllıq ulıwma májbúriy, 4 jıllıq orta (óner yamasa ulıwma) hám 3-4 jıllıq joqarı oqıw orınlarınan ibarat. Albaniyada 3 universitet bar. Ilimler akademiyası 1973-jılı shólkemlestirilgen. Milliy kitapxana hám universitet kitapxanası, arxeologiya, etnografiyalıq muzeyi hám baqshaları bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwleri

Albaniyada "Zeri i popullit" ("Xalıq hawazı," 1942-jıldan) "Mesuyesi" ("Muǵallim," 1961-jıldan), "Bashkimi kombetar" ("Milliy birlik," 1943-jıldan), "Kombi" ("Millet," 1991-jıldan), "Drita" ("Hyp," 1960-jıldan), "Koxa Ione" ("Waqtımız," 1991-jıldan) hám basqa gazetalar basıp shıǵarıladı. Albaniya telegraf agentligi 1944-jılı shólkemlestirilgen. "Albaniya radioesittiriw hám telekórsetiwi" mámleketlik shólkemi bar. Radioesittiriw - 1944-jıldan, telekórsetiw - 1961-jıldan isleydi.

Ádebiyatı

Albaniyada bay xalıq dóretiwshiligi - qaharmanlıq dástanları, tariyxıy qosıqlar bar. Alban tilinde házirge shekem saqlanıp qalǵan dáslepki jazba dárek - episkop Pal Engelanıń "Shomıldırıw máresimi" (1462) bolıp tabıladı. XVI-XVII ásirlerde jazıwshılar P. Budi, F. Barde, P. Bogdani, M. Barxeti dóretiwshilik etti. 18-ásirde T. Kavaloti hám Danel alban tili sózliklerin dúzdi. XIX ásirde bir neshe ataqlı watansúyiwshi jazıwshılar, milliy oyanıw ǵayratkerleri maydanǵa shıqtı. Ádebiyatta romantizm aǵımı húkimdarlıq etip qaldı. Usı dáwirdiń eń belgili wákilleri - shayırlardan I. De Rada ("Milosao qosıǵı," "Shurpeshona Skan-derbeg" dástanları), Kenja G. Dara ("Balanıń sońǵı qosıǵı" dástanı). Z. Serembe ("Táǵdir" dástanı), V. Shkodrani ("O, meniń Albaniyam" dástanı), jazıwshı hám awdarmashı K. Kristoforidi. Ádebiyatta novella, tariyxıy roman, drama payda bola basladı. Jańa ádebiyattıń tiykarın salıwshılardan biri N. Frasheridiń "Pada hám dala" (1886), "Skanderbeg tariyxı" (1898) hám basqa dástanları júzege keldi. XX ásir baslarındaǵı shayırlar - A. Chayupi ("Tomori ata" toplamı, 1902; "On tórt jaslı kúyew" komediyası, 1902), N. Meda ("Quwǵın," "Bulbul jılawı" dástanları), F. Shiroka, R. Silichi xalıqtı birlikke shaqıradı. Watansúyiwshilik ruwxındaǵı qosıq hám novellalar avtorı M. Grameno albanskiy kórkem prozasınıń tiykarın salıwshılardan biri boldı. Albaniya ádebiyatınıń belgili wákili Fan Noli óziniń qosıqlarında puqaraǵa húrmet hám muhabbat sezimlerin ulıǵladı ("Salip Sultannıń qosıǵı," "Quwǵınnıń qurbanı," "Dragobiy úńgiri," "Juwır marafonshı" hám basqalar). XX ásirdiń 30-jıllarında sociallıq tema qálemge alınıwı baslandı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde hám Albaniya azat bolǵannan keyin ádebiyatta italyan-nemis fashistlerine qarsı gúres temasında shıǵarmalar jaratıldı (F. Gyatanıń "Partizan Banko haqqında qosıq" dástanı, D. Shuterichidiń "Qutqarıwshılar" romanı, 1952-1955). Turmıstı sociallıq jaqtan ózgertiwge arnalǵan romanlar (S. Spasseniń "Olar jalǵız emes edi," 1952; F. Gyatanıń "Batpaq," 1959 hám basqalar) payda boldı. 50-60-jıllarda avtobiografiyalıq hám tariyxıy gúrriń hám romanlar (D. Shuterichi, V. Kokona, Ya. Dzodza shıǵarmaları) jaratıldı.

Arxitekturası

Antik dáwir (b.e.sh. VII ásirden) Albaniya aymaǵında qorǵanıw imaratları, jámiyetlik hám turaq jay imaratları, arxitekturalıq bezewlerdiń qaldıqları, orta ásirlerden Vizantiya imaratları (13-14 ásirlerge tiyisli Lyavdari, Mborya awıllarındaǵı shirkewler) hám romantikalıq usıldaǵı imaratlar (Shasi awılındaǵı sobor, Vau-i-Deyes, Oboti awıllarındaǵı shirkewler, 13-ásir), sonday- Saraylar, timler, meshitler de bar. Albaniya Xalıq arxitekturasına tán ózgeshelikler - tawlardaǵı bekkem minara tárizli úyler, eki-úsh qabatlı, aldınģı áywanlı, tegis cherepitsa tóbesli úyler. Albaniya qalalarında orta ásirler hám XX ásirdiń baslarındaǵı imaratlar menen birge zamanagóy imaratlar kózge taslanadı.

Súwretlew óneri

Orta ásirlerde súwretshilik hám músinshilik biraz rawajlanǵan (Lyavdarıdaǵı Troitsa shirkewi diywallarına islengen súwretler). XVI ásirdiń 50-jıllarında Sheltsan hám Balsh shirkewlerinde neokasterli usta Onufriy súwretler salǵan. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında dúnyalıq reńli-súwret (súwretshilerden N. Martini, K. Xidromeno) payda boldı. Keyingi jılları súwretshilik, grafika, músinshiliktiń túrli janrları rawajlandı. Albaniyada xalıq ámeliy óneri (gilem toqıwshılıq, tigiwshilik, toqımashılıq, naģıs oyıwshılıq, zergerlik) áyyemgi zamanlardan belgili.

Arxitekturası

Antik dáwir (b.e.sh. VII ásirden) Albaniya aymaǵında qorǵanıw imaratları, jámiyetlik hám turaq jay imaratları, arxitekturalıq bezewlerdiń qaldıqları, orta ásirlerden Vizantiya imaratları (13-14 ásirlerge tiyisli Lyavdari, Mborya awıllarındaǵı shirkewler) hám romantikalıq usıldaǵı imaratlar (Shasi awılındaǵı sobor, Vau-i-Deyes, Oboti awıllarındaǵı shirkewler, 13-ásir), sonday- Saraylar, timler, meshitler de bar. Albaniya Xalıq arxitekturasına tán ózgeshelikler - tawlardaǵı bekkem minara tárizli úyler, eki-úsh qabatlı, aldınģı áywanlı, tegis cherepitsa tóbesli úyler. Albaniya qalalarında orta ásirler hám XX ásirdiń baslarındaǵı imaratlar menen birge zamanagóy imaratlar kózge taslanadı.

Súwretlew óneri

Orta ásirlerde súwretshilik hám músinshilik biraz rawajlanǵan (Lyavdarıdaǵı Troitsa shirkewi diywallarına islengen súwretler). XVI ásirdiń 50-jıllarında Sheltsan hám Balsh shirkewlerinde neokasterli usta Onufriy súwretler salǵan. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında dúnyalıq reńli-súwret (súwretshilerden N. Martini, K. Xidromeno) payda boldı. Keyingi jılları súwretshilik, grafika, músinshiliktiń túrli janrları rawajlandı. Albaniyada xalıq ámeliy óneri (gilem toqıwshılıq, tigiwshilik, toqımashılıq, naģıs oyıwshılıq, zergerlik) áyyemgi zamanlardan belgili.

Muzıka

Alban xalıq muzıkasında hár túrli jergilikli usıllar, tábiyiy bes perdelik (pentatonik) namalar, Ázerbayjan muzıkasında ushırasatuǵın namalar bar. Ózbek muzıkasındaǵı sıyaqlı salmaǵı ózgerip turatuģın qosıq hám ayaq oyın namaları rawajlanǵan. Kóbinese 3 dawıslı qosıqlar oqjaylı ásbaplar júrgiziwinde aytıladı. 20-ásir 50-jıllarınan professional muzıka kórkem óneri: opera (P. Yakovanıń "Mrika," 1954, "Skanderbeg," 1968), balet (T. Dayanıń "Xalil hám Xayriya," 1963), operetta, simfoniya, kamer, ásbap, xor muzıkası rawajlandı. Tiranada mámleket opera hám balet teatrı bar.

Teatr

1874-jılı Testorati basshılıǵındaǵı teatr dógeregi dáslepki saxna shıǵarmasın qoyıptı. XIX ásirdiń ekinshi yarımında S. Frasheri, M. Grameno, F. Noli, A. Chayupi pyesaların háwesker teatr truppaları saxnalastırdı. 1944-jılı Tiranada professional xalıq teatrı, keyin ala Korcha hám Durreste teatrlar qurıldı. Albaniya Moisei atındaǵı joqarı aktyorlıq bilim jurtı ashıldı (1959).

Kino

Albaniya kinematografiyası ekinshi jáhán urısınan keyin rawajlana basladı. 1952-jılı shólkemlestirilgen "Jańa Albaniya" kinostudiyası hújjetli filmler hám kino jurnalların shıǵaradı. Birinshi reńli kórkem film - "Albaniyanıń ullı perzenti Skanderbeg" (1954). Keyin ala "Den," "Jer jalın ishinde" hám basqa da kórkem filmler jaratıldı.