Chipro
| Chipro | ||
| Κυπριακή Δημοκρατία (Kypriakí Dimokratía) Kıbrıs Cumhuriyeti | ||
|
| |
| Standardo di Chipro | Blazono di Chipro | |
| Nacionala himno: | ||
| Imnos is tin Eleftherian (²) | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Nikosia | |
| · Habitanti: | 313.400 (sudo) e 84.894 (nordo)[1] (2009) | |
| Precipua urbo: | Nikosia | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Greka e Turka | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Nikos Anastasiades | |
Surfaco: (167ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 9 248 (¹) km² | |
| · Aquo: | neglijebla % | |
Habitanti: (159ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 308 120[2] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 141,45 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Euro (³) | |
| Veho-latero: | sinistre | |
| ISO: | CY
| |
CYP
| ||
196
| ||
| Reto-domeno: | .cy | |
Chipro, en longa formo Republiko Chipro (Greke Kýpros, Κύπρος e Kipriakí Dimokratía, Κυπριακή Δημοκρατία, literale « Republiko Chiprana »; Turke Kıbrıs e Kıbrıs Cumhuriyeti), esas insulala lando jacanta este de Mediteraneo. La lando esas geografiale plu proxima de Proxim Oriento, tamen ol ligesas kulturale e politikale ad Europa, ed esas membro dil Europana Uniono. Depos 1974, la nordala parto dil insulo, situata norde de tale nomizita "verda lineo" kontrolata da la trupi di UN, jacas sub okupo da Turka armeo. En 1983, ca teritorio su-proklamis nedependanta, sub la nomo Turka republiko di Norda Chipro. La nedependo ne agnoskesas internacione, ecepte da Turkia.
Republiko Chipro esas membro di Unionita Nacioni pos la 20ma di septembro 1960, di Commonwealth, dil Europana Uniono depos 2004, di MOK, di OSCE, di la movado di ne-rektigita e di internaciona organizuro pri frankofonio. Chipro divenis membro dil Eurozono ye la 1ma di januaro 2008.
Bazala fakti pri Chipro.
Etimologio
[redaktar | redaktar fonto]L'etimologio dil nomo di la lando esas nekonocata. Kelka posibla origini esas:
- Greka vorto por la "cipreso de Mediteraneo" (Cupressus sempervirens), κυπάρισσος (kypárissos)
- Greka nomo por la planto henna, (Lawsonia alba), κύπρος (kýpros)
- Vorto en Sumeriana linguo, od en lokala linguo nun extingita, por kupro (zubar), o por bronzo (kubar), pro la granda quanto di kuproerci trovebla che l'insulo.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Chipro |
Chipro okupesis dal homo dum Paleolitiko. L'isulo esis parto dil imperio Hitita dum la Bronz-epoko ante l'arivo di du ondi di Greki[3]. La minado di kupro komencis dum ta epoko. Chipro okupas importanta rolo en la mitologio Greka, esante la loko ube naskis Afrodite ed Adonis.
Asiri guvernis Chipro de 708 aK til kurta periodo di guvernerio da Egipti e pose Persiani en 545 aK. Alexandros la Granda konquestis l'insulo por Greki, e Chipro divenis sub Greka influo til romana konquesto en 58 aK.
Kande Romana imperio dividesis en du parti en 395, Chipro divenis parto de Bizancana imperio. Richard la 1ma di Anglia kaptis l'insulo en 1191 dum la Triesma krucomilito.
En 1473, Republiko Venezia asumis la kontrolo dil insulo, ma en 1539 Otomani atakis Limasol. En 1570 tota insulo okupesis dal Otomani. Otomana guberniestri esis kelkafoye indiferenta, kelkafoye opresiva segun la temperamenti dil sultani.
Cirkume 1844, la habitantaro dil insulo esis 144 000 personi, di qui 44 mil Mohamedani e 100 mil kristani[4]. La kresko di Greka nacionalismo dum la 19ma yarcento stimulis l'ideo pri enosis (uniono) kun Grekia.
Konseque del Unesma mondomilito, Britaniani okupis Chipro en 1914, ed ofris l'insulo a Konstantinos la 1ma di Grekia kondicione ke Grekia militis kontre l'Otomani. Konstantinos la 1ma refuzis ta propozajo ed, sub la kontrato di Lausanne en 1923, Turkia agnoskis Chipro kom Britaniana kolonio.
Chipro nedependanteskis de Unionita Rejio ye la 16ma di agosto 1960. Pos 1974, l'insulo dividesis: cirkume 3 355 km² de lua teritorio formacas la nuna Turka republiko di Norda Chipro, di qua la nedependo ne agnoskesas.
Greka sektoro di Chipro membreskis l'Europana Uniono ye la 1ma di mayo 2004.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Segun la konstituco adoptita en 1960, Chipro esas demokratiala e prezidantala republiko, kun judiciala povo nedependanta. La prezidanto en Greka sektoro elektesas dal populo por 5-yara periodo. Ne existas chefministro. nun la prezidanto di Greka sektoro (konsiderata l'oficala prezidanto dil insulo, ecepte por Turkia) esas Nikos Anastasiades.
La parlamento (Vouli Antiprosópon/Temsilciler Meclisi) havas unika chambro kun 59 membri, di qui 56 elektesas direte dal populo por 5 yari, e la tri altri esas reprezenteri de la religiala minoritati Armeniana, Katolika e Maronita.
L'Unionita Rejio havas du armeala bazi en Chiproana sulo, Akrotiri (adsude) e Dhekelia, adeste. Por preventar milito, l'Unionita Nacioni establisis la nearmizita 'verda zono' inter la sektori Greka e Turka. Parto ek la 'verda zono' trairas la bazo Dhekelia.
| Precipua artiklo: Turka republiko di Norda Chipro#Politiko |
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Chipro esas la 3ma maxim granda insulo che Mediteraneo, dop Sicilia e Sardinia. Ol esas longa de 240 km este til weste, e larja de 100 km norde til sude. Turkia distas 75 km, norde. Du mikra montari - Troodos sud-weste, e Kyrenia norde - dominacas la teritorio, e la plana regiono Mesaoria jacas centre. La fluvio Pedieos, longa de 100 km, esas la precipua del insulo. La Republiko Chipro kovras 59,74% del insulo, kontre ke la Turka republiko di Norda Chipro okupas 34,74%. La "Lineo Verda", kontrolata dal Unionita Nacioni, okupas 2,67% del insulo, e du Britaniana militara bazi, Akrotiri e Dhekelia, okupas la cetera 2,74%.
Chipro havas subtropikala e mi-arida klimati, kun moderema vintri weste, e varma someri. Che la litoro, la mezavalora temperaturo yarala esas 24°C. Dum vintro povas eventar nivosturmi en la montaro Troodos.
Chipro havas poka aquo e dependas multa de pluvi por provizar aquo por la domi.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Chipro |
Chipro adoptis Euro kom monetaro depos l'1ma di januaro 2008.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Chipro havis 1 308 120 habitanti. Segun etnio, 98,8% esis Greka-Chiprani. Altri (inkluzite Maroniti, Armeniani e Turka-Chiprani) esas 1%, e 0,2% esas nekonocata.[2]
La lingui oficala esas la Greka, parolata da 80,9% de la habitantaro, e la Turka, parolata da 0,2%. Altra lingui parolata esas Angla parolesas da 4,1% de la habitantaro, Rumaniana da 2,9%, Rusa da 2,5%, Bulgara da 2,2%, Araba da 1,2%, Filipinana da 1,1%, 0,6% esas nekonocata, e 4,3% parolas altra lingui, nur en la regiono kontrolata da centrala guvernerio.[2]
La maxim praktikata religio esas Ortodoxa kristanismo, da 89,1% de la habitantaro. Katoliki esas 2,9%, protestanti (nome Anglikani) esas 2%, Mohamedani esas 1,8%, Budisti esas 1%, altri (inkluzite Maroniti, Armeniana kristani e Hindui) esas 1,4%, atei esas 0,6%, e 1,1% ne informis pri religio.[2]
La maxim granda urbo esas Nikosia (Turke: Lefkoşa), la chef-urbo. Altra importanta urbi esas Lemesos (Limasol), e Larnaka.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
Greka Chiprani e Turka Chiprani havas multa komuna elementi kulturala, exemple la dishi souvla (karno koquata sur barbekuo) e halloumi (lokala fromajo), e la kustumo pri bone recevar viziteri e servar li nutrivi e drinkaji. La muziko, danso ed arto esas simila, ed integra parti de amba komunitati. Tamen, la religio di Greka Chipriani esas kristanismo Greka Ortodoxa, kontre ke la religio di Turka Chiprani esas Islamo Sunni.
La maxim konocata exemplo pri tradicionala mestiero Chiprana esas dentelo nomata lefkara. Ol developesis en l'insulo dum la 14ma yarcento, e nun judikesas da UNESKO kom "netushebla patrimonio di la homaro". On povas bezonar centi di hori por krear ula granda exemplero pri "lefkara". Altra tradicionala mestiero esas filigrano nomata Trifourenio, facita en arjenta juveli.
La tradicionala muziko di Chipro havas influi Greka, Turka, ed Araba, omna ek ni decendinte de Bizancana muziko. Un ek la tradicionala instrumenti esas laouto, lokala modelo di liuto. La nuntempala populara muziko influesas da Greka Laïka, ed Anna Vissi esas la maxim konocata kantistino Chiprana de ca jenro. Hip hop, R&B e reggae anke divenis populara.
Futbalo e rugbio* esas populara sporti en la lando. Yen exempli pri populara futbalo-klubi: APOEL FC, Anorthosis Famagusta FC, AC Omonia, AEL Limassol FC, Apollon Limassol FC, Nea Salamis Famagusta FC ed Olympiakos Nicosia.
Noti
[redaktar | redaktar fonto](¹) Turka republiko di Norda Chipro: 3 355 km²
(²) Sama himno kam Grekia
(³) ante l'1ma di januaro 2008: Pundo di Chipro
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ The press statement of Prime Minister Ferdi Sabit Soyer on the tentative results of 2006 population and housing census (5ma di mayo 2006)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Cyprus - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 9ma di novembro 2023.
- ↑ Thomas, Carol G. & Conant, C.: The Trojan War, pages 121-122. Greenwood Publishing Group, 2005.
- ↑ Osmanli Nufusu 1830-1914 by Kemal Karpat
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |