Imperio a Britaniko
Imperio a Britaniko | |
|---|---|
 Wagayway | |
 Dagiti lugar ti lubong nga idi ket paset iti Britaniko nga Imperio. Ti agdama a Ballasiw Taaw a Teritorio ti Britaniko naugisan iti babab ti nalabbaga ti naganda. |
Ti Imperio a Britaniko ket buklen dagiti masakupan, dagiti kolonia, dagiti protektorado, dagiti keddeng ken dagiti dadduma pay a teritorio a tinurayan wenno inadministro babaen ti Nagkaykaysa a Pagarian. Daytoy ket nagtaud dagiti ballasiw taaw a kolonia ken dagiti komersio a puesto nga inpabangon babaen ti Inglatera kadagidi naladaw a maika-16 kenmaika-17 a siglo. Iti katurayanna, isu daytoy idi ti kadakkelan nga imperio iti pakasaritaan ken, para iti sumurok a siglo, isu idi ti kangrunaan a bileg ti sangalubongan.[1] Babaen idi 1922 ti Imperio a Britaniko ket nagtengtenggel ti panagpallayog kadagiti sumurok a 458 a riwriw a tattao, maysa a paglima iti populasion ti lubong iti dayta a panawen,[2] ken sumakop ti nasursurok ngem 33,700,000 km2 (13,012,000 sq mi), a gangani a maysa a pagkapat iti dagup a kalawa ti daga ti Daga.[3][4] A kas ti nagbanagan daytoy, ti bukodna a politiko, linguistiko ken kultura a legado ket sapasap a nawatiwat. Idi kapigsa ti bileg ti imperio, kankanayon a makunkuna a "ti Init ket saan a lumlumnek idiay Imperioa Britaniko" gapu ti kawatiwatna ti ballasiw ti lubong ket makasigurado a ti Init ket agranraniag iti maysa kadagiti nadumaduma a teritoriona.
Idi panawen ti Tawen iti Panagduktal kadagidi maika-15 ken maika-16 a siglo, ti Portugal ken Espana ket nangirugida kadagiti panagbaniaga ti Europa a lubong, ken iti daytoy a pamay-an nakapatakder ti dakkel a imperio ti ballasiw taaw. Ti panagapapalna kadagiti naaramid a kinabaknang dagitoy nga imperio, ti Inglatera, Pransia ken ti Olanda ket nangrugida n nangibangon kadagiti kolonia ken dagiti bukodda a komersio a luglugar idiay Kaamerikaan ken Asia.[5] Dagiti serie a gubgubat kadagidi maika-17 ken maika-18 a siglo iti Olanda ken Pransia ket nangibati ti Ingletara (ken idi ti, sumaganad a kappon a nagbaetan ti Inglatera ken Eskoses idi 1707, Gran Britania) ti katurayan a bileg a kolonia idiay Amianan nga Amerika ken India. Ti pakakapukaw dagiti Sangapulo ket tallo a Kolonia idiay Amianan nga Amerika idi 1783 kalpasan ti maysa a gubat iti panagwayawaya ket nakaawan ti Britania kadagiti kadaanan ken dagiti kaaduan ti populasionna a kolonia.
Ti Panakaimatangan ti Britaniko ket naiturong idin ti Aprika, Asia ken ti Pasipiko. Kalpasan ti panakaabak iti Napoleoniko a Pransia idi 1815, ti Britain ket nagganganas ti maysa a siglo nga awan ti simmuppiat ti panagturayna, ken nagpadakkel kadagiti tinengtengngelna iti ballasiw ti lubong. Dagiti immadadu a gatad iti panagturay ket naited kadagiti bukodna a puraw nga agnanaed a kolonia, nga adda dagitoy ket naidasig manen a kas dagiti pagturayan.
Ti panagdakkel ti Alemania ken ti Estados Unidos ket namarunor ti ekonomiko a panagdaulo ti Britania babaen ti gibus iti maika-19 a siglo. Dagisi simmaruno a milisia ken ekonomika a panagirteng a nagbaetan ti Britania ken Alemania ket dagitoy ti kangrunaan a gapuanan iti Umuna a Sangalubongan a Gubat, nga iti daytoy ket ti Britania ket nadagsen a nagtaltalek kadagiti bukodna nga imperio. Ti suppiat ket nakaikabil ti dakkel a panagbusbos ken panagirteng ti populasion iti Britania, ken urayno ti imperio ket nakagun-od ti kadakkelan a panaggay-atna ti teritorio idi kalkalpas ti gubat, daytoy ket saanen nga nagmaymaysa ti industria wenno milisia a bileg. Ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat ket nakapakita kadagiti kolonia ti Britania idiay Abagatan a daya nga Asia ket nasakupan babaen ti Hapon, a daytoy ket nakadadael ti dayaw ti Britaniko ken nangipardas ti panakapaay iti imperio, urayno ti Britania ken dagiti kumaduaanna ket nagballigida. Ti India, ti kangrunaan ken kaaduan ti populasion a tagikua ti Britania, ket nakagun-od ti panakawayawaya iti dua a tawen kalpasan ti gubat.
Kalpasan ti Maikadua a sangalubongan a Gubat, a kas paset ti dakdakkel a dekolonisasion a tignay babaen dagiti Europeano a bileg, ti Britania ket kaaduan a nagited ti panakawaya dagiti teritoriona iti Imperio a Britaniko. Daytoy a pamay-an ket nalpas babaen ti panakaisubli ti Hong Kong iti Tsina idi 1997. Dagiti 14 a Ballasiw Taaw a Teritorio ti Britaniko ket nabati babaen ti Britaniko a katurayan. Kalpasan ti panakawayawaya, adu kadagiti dati a kolonia ti Britaniko ket timmiponda ti Mankomunidad dagiti Pagilian, ti maysa a nawaya nga asosasion dagiti nawaya nga estado. Dagiti sangapulo ket innem a Mankomunidad a pagilian ket makibinningayda ti bukodda a daulo iti estado, Reina Isabel II, a kas dagiti Mankomunidad a pagarian.
Dagiti taudan (1497–1583)
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti pundasion ti Imperio a Britaniko ket nabangon idi ti Inglatera ken Eskosia ket dua a sabsabali a pagarian. Idi 1496 ni Ari Enrique VII iti Inglatera, kalpasan ti panagbalballigi ti Espania ken Portugal kadagiti ballasiw taaw a panagsuksukimat, ket nagkomisionado kenni John Cabot tapno mangidaulo ti maysa a panagbaniaga tapno agduktal kadagiti dalanan idiay Asia babaen ti Amianan nga Atlantiko.[6] Ni Cabot ket nanglayag idi 1497, lima a tawen kalpasan ti panakaduktal ti Amerika, ken urayno isu ket simmanglad idiay aplaya ti Newfoundland (naikamalian a namatmati, a kasla ni Christopher Columbus, nga isu ket naabotna ti Asia),[7] awan ti panagpadas nga agbiruk ti maysa a kolonia. Ni Cabot ket nangidaulo manen ti maysa a panagbanniaga idiay Kaamerikaan itisumaruno a tawen ngem awanen ti nakangegan manen kadagiti barkona.[8]
Awanen kadagiti panagpadas a mangibangon kadgiti Ingles a kolonia idiay Kaamerikaan aginggan idi nagturay ni Isabel I, ti las-ud kadagiti naudi a dekada ti maika-16 a siglo.[9] Ti Protestante a Repormasion ket nakirinninggor iti Inglatera ken Katoliko nga Espania.[6] Idi 1562, ti Ingles a balangat ket pimmalubos kadagiti korsario a ni John Hawkins ken ni Francis Drake tapno mangrautda kadagiti tagabu kadagiti barko ti Espania ken Potugal idiay aplaya ti Laud nga Aprika[10] nga adda ti gandat a mangdadael iti Atlantiko a sistema ti panaglaklako. Daytoy a ganetget ket napaiden ken kapasan daytoy, idi ti Anglo-Espaniol a Gubgubat ket kimmarkaro, ni Isabel ket nangipalubos kadagiti adu paya panagraraut kadagiti puerto ti Espania idiay Kaamerikaan ken dagiti barko a nagsubsubli ti ballasiw ti Atlantiko, a napunno kadagiti gameng manipud ti Baro a Lubong.[11] Iti isu met laeng a panawen, dagiti makainpluensia a mannurat a kas ni Richard Hakluyt ken ni John Dee (nga isu ti immuna a nagusar ti "Britaniko nga Imperio")[12] ket nangrugrugida idi nga agitaltalmeg para iti panakabangon ti bukod nga imperio ti Inglatera. Babaen ti daytoy a panawen, ti Espania naitrinseradan idiay Kaamerikaan, ti Portugal ket nangibangon kadagiti luagar a paglakuan ken dagiti kota manipud kadagiti aplaya ti Aprika ken Brasil aginggan ati Tsina, ken ti Pransia ket nangrugrugi nga nagitataeng idiay Karayan San Lawrence, a ti kalpasan daytoy ket nagbalin a ti Baro a Pransia.[13]
Dagiti minulaan ti Irlanda
[urnosen | urnosen ti taudan]Nupay ti Inglatera ketnaududi kadagiti bileg ti Europa iti panagibangon kadagiti ballasiw taaw a kolonia, daytoy ket nagtigtignay idi las-ud ti maika-16 a siglo ti panagtaeng iti Irlanda, a nagalaala manipud kadagiti napaspasamak ti Normando a panagraut ti Irlanda idi 1169.[14][15] Dagiti nadumaduma a tattao a timmulong ti panakabangon kadagiti minulmulaan ti Irlanda ket nakaayayam ti maysa a paset iti nasapa a panakakolonia ti Amianan nga Amerika, a naisangsangayan ti grupo a naamaamoan akas ti Lallaki ti Laud a Pagilian.[16]
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ Ferguson, Niall (2004). Empire: The Rise and Demise of the British World Order and the Lessons for Global Power [Imperio: Ti Panagungar ken ti Panakapaay iti Britaniko nga Urnos ti Lubong ken dagiti Naadal para iti Sangalubongan a Bileg]. Basic Books. ISBN 0-465-02328-2.
- ^ Maddison 2001, pp. 98, 242.
- ^ Ferguson 2004, p. 15.
- ^ Elkins2005, p. 5.
- ^ Ferguson 2004, p. 2.
- ^ a b Ferguson 2004, p. 3.
- ^ Andrews 1985, p. 45.
- ^ Ferguson 2004, p. 4.
- ^ Canny, p. 35.
- ^ Thomas, pp. 155–158
- ^ Ferguson 2004, p. 7.
- ^ Canny, p. 62.
- ^ Lloyd, pp. 4–8.
- ^ Canny, p. 7.
- ^ Kenny, p. 5.
- ^ Taylor, pp. 119,123.