Ումմա
Ումմա (արաբ․՝ أمّة)[1], մուսուլմանական ինքնություն, կրոնական համայնք կամ մուսուլման հավատացյալների համագործակցության հայեցակարգ (արաբ․՝ أمة المؤمنين՝ ումմաթ ալ-մու'մինին)[2]: Եզրույթը սովորաբար օգտագործվում է իսլամադավան ժողովրդի հավաքական համայնք նշանակելու համար[3]: Այս եզրույթի իմաստը զարգացավ Իսլամի հիմնադիր մարգարեի՝ Մուհամմադի (570-632) քարոզչական գործունեության ընթացքում և վերջնականապես ձևավորվեց Մեքքա քաղաքում նրա գտնվելու վերջում (620-622):
Մուհամմադի խոսքի ու վարվելակերպի մասին պատմող ավանդությունները հայտնի են «հադիս» անվամբ, որը բառացի նշանակում է «լուր», «տեղեկություն», «պատմություն»: Հադիսները վերաբերում են մուսուլմանական համայնքի կազմակերպման տարբեր կրոնաիրավական կողմերին և բաղկացած են երկու մասերից: Մի մասը բուն ինֆորմացիոն հատվածն է, որը կոչվում է մաթն (տեքստ), իսկ մյուս մասը՝ իսնադը (շղթա), որն այդ պատմությունը սերնդից սերունդ հաղորդողների շղթան է: Հադիսները Ղուրանից հետո համարվում են շարիաթի (իսլամական իրավունք) երկրորդ աղբյուրը, որոնց վրա է հիմնված սուննան: Ղուրանում և հադիսներում, որոնք հայտնի են ժողովածուներով, նշվում են առաջին տեղեկությունները ումմայի մասին։ Եթե առաջին դեպքում այաթները հաղորդվել են մարդկանց նրա միջոցով՝ հայտնության ճանապարհով, այսինքն, Մուհամմադը հանդես է եկել որպես միջնորդ, ապա հադիսներում հիմնականում զետեղված է իր խոսքը: Երկու աղբյուրներում կարելի է գտնել կիրառության նմանություններ և միաժամանակ տարբերություններ[4]: Ղուրանում ումմա եզրույթը հանդիպում է ավելի քան 60 անգամ[5][6] և սովորաբար վերաբերում է մեկ խմբի, որը կիսում է ընդհանուր կրոնական համոզմունքները[7], մասնավորապես նրանց, որոնք աստվածային փրկության ենթակա են[8][9]: Ումմա բառն արաբերեն նշանակում է «պետություն»։ Օրինակ, Միավորված ազգերի կազմակերպության (անգլ.՝ united nations organization` միավորված պետությունների կազմակերպություն, և ոչ՝ ethnicity` ազգ) եզրույթն ալ-Ումամ ալ-մութթահիդա (արաբ․՝ الأمم المتحدة) է, իսկ «ալ-Ումմա ալ-Արաբիյա» եզրույթը (արաբ․՝ الأمة العربية) տերմինը օգտագործվում է «արաբական պետությունները» կամ «արաբական աշխարհը» նշելու համար[10]։
Ումման տարբերվում է շաաբից (արաբ․՝ شَعْب, «ժողովուրդ»), որը նշանակում է մարդկանց խումբ, որն ունի ընդհանուր ծագում կամ աշխարհագրություն։ Ումմա բառը տարբերվում է «պետություն» կամ «ազգ» հասկացությունից։ Իր մեծ համատեքստում այն օգտագործվում է մարդկանց ավելի մեծ խմբի նկարագրելու համար: Այնուամենայնիվ, ումմա եզրույթը օգտագործվում է նկարագրելու արաբ ժողովրդին որպես ամբողջություն՝ արաբական աշխարհի մարդկանց: Ումման կարող է լինել վերազգային քաղաքականություն՝ կրոնի վրա հիմնված ընդհանուր պատմությամբ և ինքնությամբ: Պանիսլամիզմը սատարում է մուսուլմանների միասնությունը մեկ հանրության մեջ՝ որպես իսլամական աշխարհ կամ իսլամական պետություն[2]:
Իսլամական օգտագործում և ծագում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]«Ու՛մմա ուա՛հիդա» արտահայտությունը Ղուրանում (արաբ․՝ أمة واحدة, «Մեկ ազգ») վերաբերում է ողջ իսլամական աշխարհին, ինչպես այն գոյություն ուներ այդ ժամանակ: Ղուրանն ասում է. «Դուք [մուսուլմանները] մարդկության համար դուրս բերված լավագույն ազգն եք, որը պատվիրում է այն, ինչ արդար է (արաբ․՝ معروف մա'րուֆ, բառացի՝ «ճանաչված [որպես լավ]») և արգելում է սխալը (արաբ․՝ منكر մունքար, բառացի՝ «ճանաչվեց [որպես չար]»)»:
Օգտագործումը հետագայում պարզաբանվում է Մադինայի կանոններով, վաղ փաստաթուղթ, որում ասվում է, որ Մուհամմադը բանակցել է 622 թվականին Մադինայի առաջատար տոհմերի հետ, որը բացահայտորեն նշում է հրեաներին, քրիստոնյաներին և Մադինայի հեթանոս քաղաքացիներին՝ որպես ումմայի անդամներ՝ Մադինայում հաստատվելուց հետո[11][12][13][14]:
Առաջացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մուհամմադի ժամանակ, մինչև ումմայի գաղափարը, արաբական համայնքները սովորաբար կառավարվում էին ազգակցական կապերով[15]: Այլ կերպ ասած, արաբների քաղաքական գաղափարախոսությունը կենտրոնացած էր ցեղային պատկանելության և արյունակցական կապերի վրա[15]: Ցեղային հասարակության մեջ առաջացավ իսլամի կրոնը և դրա հետ մեկտեղ ումմա հասկացությունը: Ումման առաջացել է այն գաղափարի համաձայն, որ առաքյալ կամ մարգարե է ուղարկվել ազգի մոտ[8]: Ի տարբերություն նախկինների, որոնք ուղարկվել էին տարբեր ազգեր (ինչպես կարելի է գտնել Հին Կտակարանի մարգարեների մեջ), Մուհամմադը ձգտում էր ստեղծել մի ումմա, որը համընդհանուր էր և ոչ միայն արաբների համար[8]: Մուհամմադն իր նպատակը տեսնում էր որպես աստվածային ուղերձի փոխանցում և իսլամական ազգի առաջնորդություն[8]: Իսլամը Մուհամմադին տեսնում է որպես ումմայի մարգարե՝ փոխանցելով աստվածային ուղերձ և ակնարկելով, որ Աստված ղեկավարում է ումմայի կյանքի գործերը[15]: Համապատասխանաբար, ումմայի նպատակն էր հիմնվել կրոնի վրա՝ հետևելով Աստծո պատվիրաններին, այլ ոչ թե ազգակցական կապին[15]:
632 թվականին Մուհամմադի մահից անմիջապես հետո ստեղծվեց խալիֆայությունը, և առանձնացան շիաները[16]: Խալիֆայությունները (բարեպաշտ խալիֆներ, Օմայյան, Աբբասյան և այլն) իսլամական պետություններ էին իսլամական մարգարե Մուհամմադի քաղաքական իրավահաջորդի ղեկավարությամբ[17]: Այս քաղաքականությունները վերածվեցին բազմազգ վերազգային կայսրությունների[18]:
Ղուրան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ղուրանում «ումմա» եզրույթը գրեթե միշտ վերաբերում է մարդկանց բարոյական, լեզվական կամ կրոնական հարցերին[8][19]: Եզրույթի իմաստը կարծես փոխակերպվում է Ղուրանի ժամանակագրության մեջ[5]: Երբ այն առաջին անգամ օգտագործվում է Ղուրանում, այն հազիվ թե տարբերվում է «կաում» տերմինից, որը կարող է թարգմանվել որպես «մարդիկ»[20]:
Ղուրանն ընդունում է, որ յուրաքանչյուր ումմա ունի իր մարգարեն, որն ուղարկվել է աստվածային ուղերձ փոխանցելու ազգին, և որ բոլոր ումմաները սպասում են Աստծո վերջնական դատաստանին[15][19]: Թեև ումմայի իմաստը սկսվում է պարզապես բառի ընդհանուր կիրառմամբ, այն աստիճանաբար զարգանում է՝ հղում անելով ընդհանուր կրոնական համայնքին և այնուհետև զարգանում է՝ հատուկ մատնանշելով մուսուլման ժողովրդին[5]: Մինչ այն վերաբերում էր բացառապես մուսուլմաններին, ումման ներառում էր հրեական և քրիստոնյա համայնքները որպես մեկ մուսուլմանների հետ և նրանց անվանում էր «Գրքի մարդիկ»[15][19]: Դա լրացվում է Մադինայի սահմանադրությամբ, որը հռչակում է ումմայի բոլոր անդամներին, անկախ կրոնից, «մեկ ումմա»[15]: Ղուրանի այդ հատվածներում ումման կարող է ակնարկել մարդկության միասնությանը միաստվածական կրոնների ընդհանուր համոզմունքների միջոցով[5]: Այնուամենայնիվ, Դենին նշում է, որ ամենավերջին ումման, որը մարգարե է ստանում Աստծուց, արաբական ումման է[19]: Քանի որ մուսուլմաններն ավելի ուժեղացան Մադինայում իրենց բնակության ժամանակ, արաբական ումման նեղ իմաստ ստացավ և վերածվեց ումմայի՝ բացառապես մուսուլմանների համար[19]: Դա վկայում է Քաաբայի վերասակրալիզացումը և Մեքքա ուխտագնացության Մուհամմադի հրամանը, ինչպես նաև աղոթքի վերահղումը Երուսաղեմից Մեքքա[19]: Այն ժամանակաշրջանը, որում տերմինն առավել հաճախ օգտագործվում է Երրորդ Մեքքայի ժամանակաշրջանում է, որին հաջորդում է Մադինի շրջանը[19]: Երկու ժամանակաշրջաններում տերմինի լայնածավալ օգտագործումը ցույց է տալիս, որ Մուհամմադը սկսել էր հասնել ումմայի հայեցակարգին, որպեսզի հստակեցնի իսկական մուսուլմանական համայնքը[19]: Ավելին, Ղուրանի՝ վաղ մեքքայական հատվածներն ընդհանուր առմամբ նույնացնում են ումման որպես կրոն, սակայն մադինայական հատվածներում ավելի կոնկրետ վերաբերում են ումմայի և կրոնի հարաբերություններին[19]: Վերջնական հատվածը, որը վերաբերում է ումմային Ղուրանում, վերաբերում է մուսուլմաններին որպես «լավագույն ազգ» և, հետևաբար, հանգեցրել է նրան, որ այն բացառիկ հղում է իսլամին[19]։
Ղուրանի մի այաթ նաև նշում է ումման բոլոր առաքյալների համատեքստում[21] և որ նրանց ումման (ազգը) մեկն է, և Աստված նրանց Տերն է ամբողջությամբ։
Մուհամմադը Մեքքայում և Մադինայում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ի սկզբանե այնպես չէր թվում, որ նոր մուսուլմանական համայնքը կհակազդի Մեքքայում արդեն գոյություն ունեցող ցեղերին[22]: Առաջին մուսուլմանները կարիք չունեին խզելու ավանդական կուրեյշական սովորույթները, քանի որ նոր ազգի տեսլականը ներառում էր բարոյական նորմեր, որոնք անծանոթ չէին Մեքքայի ցեղային հասարակությանը[22]: Այնուամենայնիվ, այն, ինչ առանձնացնում էր այս համայնքը ցեղերից, այդ բարքերի տեղը մարդու կյանքում նրա ուշադրության կենտրոնում էր[22]:
Այն բանից հետո, երբ Մուհամմադը և առաջին իսլամ ընդունողները ստիպված եղան լքել Մեքքան, համայնքը Մադինայում ողջունվեցին «անսարների» կողմից՝ մի խումբ հեթանոսներ, որոնք իսլամ էին ընդունել[8][23]: Չնայած Մադինան արդեն բնակեցված էր բազմաթիվ հրեաների և հեթանոսական ցեղերի կողմից, Մուհամմադի և նրա հետևորդների գալուստը Մադինայի բնակիչների ոչ մի հակազդեցություն չառաջացրեց[23]: Մադինա ժամանելուն պես Մուհամմադը տարբեր ցեղերի առաջնորդների հետ հաստատեց Մադինայի սահմանադրությունը, որպեսզի մեքքացի ներգաղթյալներին և մադինացիներին ձևավորի մեկ ազգ՝ ումմա: Ումմայի անդամներին մեկ ցեղով կամ կրոնական պատկանելությամբ սահմանափակելու փոխարեն, ինչպես եղել է այն ժամանակ, երբ ումման առաջին անգամ ձևավորվեց Մեքքայում, Մադինայի սահմանադրությունը երաշխավորում էր, որ ումման կազմված է տարբեր մարդկանցից և համոզմունքներից, ըստ էության, այն դարձնելով վերցեղային[24]։ Իսլամ պատմաբան Տաբարին առաջարկել է, որ Մուհամմադի սկզբնական մտադրությունը Մադինա ժամանելուն պես մզկիթ հիմնելն էր, սակայն դա քիչ հավանական է[25]: Տաբարին նաև պնդում էր, որ Մուհամմադը Մադինայում կատարեց առաջին ուրբաթօրյա աղոթքը[25]: Դա տեղի ունեցավ ուրբաթ օրը, քանի որ ուրբաթ օրը Մադինայում ծառայում էր որպես շուկայական օր, որպեսզի հրեաներին հնարավորություն ընձեռեր պահպանել շաբաթ օրը[26][27]: Ումմայի անդամակցությունը չի սահմանափակվում մուսուլմանական հավատքին հավատարիմ մնալով, այլ ավելի շուտ ընդգրկում էր բոլոր ցեղերը, քանի դեռ նրանք խոստացել էին ճանաչել Մուհամմադին որպես ազգ և իշխանության քաղաքական գործիչ [25]: Մադինայի սահմանադրությունը հայտարարեց, որ հրեական ցեղերը և Մադինայի մուսուլմանները կազմեցին «մեկ ումմա»[15], երբ նրա անդամների համոզմունքներն ու գործելակերպը ընդունվեցին հրեաների կողմից[26]։ Մադինայի Սահմանադրության նպատակն էր պահպանել քաղաքական պարտավորությունները և սոցիալական հարաբերությունները տարբեր ցեղերի միջև[25]: Մադինայի համայնքի անդամները, թեև միևնույն հավատքից չէին բխում, բայց հավատարիմ էին միմյանց՝ ազգի ընդհանուր բարիքը պաշտպանելու ցանկությամբ[25]: Այսինքն՝ ազգը համախմբված էր՝ իր ընդհանուր շահերը պահպանելու համար[25]։ Այլ կրոնական համոզմունքների մարդիկ, հատկապես նրանք, ովքեր համարվում են «Գրքի մարդիկ», ստացել են Աստծո հատուկ պաշտպանությունը զիմմայի պայմանագրի միջոցով[15]: Այս այլ կրոնական խմբերի անվտանգությունը երաշխավորված էր Աստծո և Մուհամմադի կողմից՝ որպես «Գրքի մարդիկ» իրենց ընդհանուր կրոնական պատմության պատճառով: Դիման ծառայում էր որպես մի տեսակ դաշինք մուսուլմանների և ոչ մուսուլմանների միջև[15]: Զիմմայի ավելի վաղ պայմանագրերում երկու խմբերը համարվում էին հավասար կարգավիճակով, և երկուսն էլ պարտավոր էին օգնել մյուսին: Այնուամենայնիվ, ավելի ուշ պայմանագրերում, այն բանից հետո, երբ իսլամն ավելի մեծ ուժ ստացավ ամբողջ Արաբիայում, դիման ընկալվեց որպես մուսուլմանների կրոնական պարտականությունների կատարում զաքաթի վճարման հետ մեկտեղ: Զիմմայի նոր պայմանագրով ոչ մուսուլմանների պաշտպանությունն աստծո և Մուհամմադի կողմից կախված դարձավ նրանց վճարումից:
Մադինայի սահմանադրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մադինայի սահմանադրությունը փաստաթուղթ է, որը ստեղծվել է Մուհամմադի կողմից Մադինայում հասարակական և քաղաքական կյանքը կարգավորելու համար[28]: Այն վերաբերում է տարբեր ցեղային խնդիրներին, ինչպիսիք են մասնակից ցեղային խմբերի կազմակերպումն ու ղեկավարումը, պատերազմը, գերիների փրկագինը և պատերազմի ծախսերը[29]: Փաստաթղթի սկզբում է, որ մուսուլմանները Կուրեյշից (մեքքայից) և Յասրիբից (Մադինայից) մուսուլմանները հայտարարվում են որպես ումմա կամ մեկ ազգ[29]: Ումմա բառը կրկին հայտնվում է, երբ փաստաթուղթը վերաբերում է հրեաների պայմանագրին և նշում է, որ Յահուդ Բանի Աուֆը կամ հրեաները մի ումմա են, որը գոյություն ունի մուսուլմանների ումմայի կողքին կամ կարող է ներառվել նույն ումմայի մեջ, ինչ մուսուլմանները: [29] Փաստաթղթում նշվում է, որ հրեաները, ովքեր միանում են մուսուլմաններին, կստանան օգնություն և հավասար իրավունքներ[29]: Բացի այդ, հրեաները երաշխավորված կլինեն մուսուլմանների կողմից և նրանց տրված է պահպանել իրենց կրոնը ճիշտ այնպես, ինչպես մուսուլմանները կպահպանեն իրենցը[29]: Սա ենթադրում է, որ ումման Մադինայում խիստ կրոնական ազգ չէ[15]: Մադինայի սահմանադրությունը թվարկում է տարբեր մադինական ցեղերը, որոնք առաջացել են Աուսից և Խազրաջից, ինչպես նաև հրեական մի քանի ցեղերին, որոնց տրված է պահպանել իրենց ցեղային կազմակերպությունն ու ղեկավարությունը[29]: Փաստաթուղթը նաև բացահայտում է, որ յուրաքանչյուր խումբ՝ մուսուլմաններն ու հրեաները, պատասխանատու են իրենց ֆինանսների համար, բացառությամբ պատերազմի ժամանակ, երբ երկուսն էլ պետք է կիսեն ծախսերը[15][29]:
Մուսուլմանների կողմից Մեքքայի գրավումից հետո ումմային անդամակցությունը պահանջում էր հավատարմություն իսլամին[26]: Դա տեղի ունեցավ այն պատճառով, որ իսլամը սկսեց տարբերվել ոչ միայն հեթանոսությունից, այլև աբրահամյան մյուս կրոններից՝ հուդայականությունից և քրիստոնեությունից[22]: Ումմայի անդամակցությունն այժմ հիմնված էր երկու հիմնական սկզբունքների վրա. առաջինը միայն Աստծուն երկրպագելն է, և երկրորդ՝ Աստծուն պատշաճ կերպով երկրպագելու համար պետք է լինել առաջնորդվող ազգի մեջ[22]:
Նոր հասարակության էական նշանակությունը մարդկանց և Աստծո և մարդկանց և միմյանց միջև նոր հարաբերություններն էին: Հասարակությունը միասին պահում էր մարգարեն: Իսլամադավան տոհմերի միջև վեճն արգելված էր[22]:
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «umma». The Chambers Dictionary (9th ed.). Chambers. 2003. ISBN 0-550-10105-5.
- ↑ 2,0 2,1 Bissenove (February 2004). «Ottomanism, Pan-Islamism, and the Caliphate; Discourse at the Turn of the 20th Century» (PDF). BARQIYYA. Vol. 9, no. 1. American University in Cairo: The Middle East Studies Program. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) September 23, 2015-ին. Վերցված է April 26, 2013-ին.
- ↑ «Rohingyas and the Myth of Ummah». Kashmir Observer (ամերիկյան անգլերեն). 2017-01-05. Վերցված է 2021-03-30-ին.
- ↑ Հայկ Քոչարյան «Ումմա» եզրի կիրառությունը հադիսներում // Մերձավոր Արևելք. Պատմություն, քաղաքականություն, մշակույթ. — Էջ 157-160.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Bearman, P.; Th. Bianquis; C.E. Bosworth; E. van Donzel; W.P. Heinrichs (2013). «'Umma'». Encyclopedia of Islam (Second ed.). Brill Online.
- ↑ Ализаде, Абдулкерим Али оглы. Ումմա // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007. — ISBN 978-5-98443-025-8.
- ↑ Резван Е. А. Умма // Ислам: энциклопедический словарь / Отв. ред. С. М. Прозоров. — М. : Наука, ГРВЛ, 1991. — С. 241. — 315 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-02-016941-2.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Houtsma, M. Th (1987). E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936. Brill. էջեր 125–126. ISBN 9004082654.
- ↑ Houtsma, M. Th. (1987). E.J. Brill's First Encyclopedia of Islam, 1913–1936. E.J. Brill.
- ↑ Team, Almaany. «ترجمة و معنى nation في قاموس المعاني. قاموس عربي انجليزي مصطلحات صفحة 1». www.almaany.com.
- ↑ Firestone, Reuven (1999). Jihād: The Origin of Holy War in Islam. New York: Oxford University Press. էջ 118. ISBN 0195125800.
- ↑ «Muhammad». Encyclopedia of Islam Online.
- ↑ Watt, W. Montgomery (1956). Muhammad at Medina. Oxford: Clarendon Press.
- ↑ Serjeant, R. B. (1964). «The Constitution of Medina». Islamic Quarterly. 8: 4.
- ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 15,11 Watt, W. Montgomery (1972). Muhammad at Medina. Oxford: Clarendon Press.
- ↑ Nigosian, Solomon A. (29 January 2004). Islam: Its History, Teaching, and Practices. Indiana University Press. էջ 18. ISBN 978-0-253-11074-9.
- ↑ Kadi, Wadad; Shahin, Aram A. (2013). «Caliph, caliphate». The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought: 81–86.
- ↑ Al-Rasheed, Madawi; Kersten, Carool; Shterin, Marat (11 December 2012). Demystifying the Caliphate: Historical Memory and Contemporary Contexts. Oxford University Press. էջ 3. ISBN 978-0-19-932795-9.
- ↑ 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 Denny, Frederick Mathewson (August 1975). «The Meaning of 'Ummah' in the Qur'an». History of Religions. The University of Chicago Press. 15 (1): 34–70. doi:10.1086/462733.
- ↑ Team, Almaany. «Translation and Meaning of qawm (people) in English Arabic Dictionary of terms Page 2». www.almaany.com.
- ↑ «Surat Al-Mu'minun [23:51–52] – The Noble Qur'an – القرآن الكريم». legacy.quran.com.
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 Hodgson, Marshall G. S. (1974). The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization. Chicago, IL: The University of Chicago.
- ↑ 23,0 23,1 Ye'or, Bat (1985). The Dhimmi: Jews and Christians under Islam. Cranberry, NJ: Associated University Press.
- ↑ Goitein, S.D. (1968). Studies in Islamic History and Institutions. Leiden, Netherlands: E.J. Brill.
- ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 Watt, W. Montgomery; M.V. McDonald (1987), The History of al-Tabari: The Foundation of the Community, vol. VII, Albany: State University of New York
- ↑ 26,0 26,1 26,2 Peters, Francis E.; Esposito, John L. (2006). The children of Abraham: Judaism, Christianity, Islam. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-12769-9.(չաշխատող հղում)
- ↑ Peters, F.E. (1994). Muhammad and the Origins of Islam. Albany: State University of New York.
- ↑ Esposito, John L. (2004). «"Ummah"». The Islamic World: Past and Present. Oxford: Oxford University Press.
- ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 Lecker, Michael (2013). «Constitution of Medina». Encyclopedia of Islam. Three.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը] | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ումմա» հոդվածին։ |
| ||||||
