Մասլենիցա
| Մասլենիցա Масленица | |
|---|---|
 «Մասլենիցա». Պյոտր Գրուզինսկի, 1889 թ. | |
| Այլ կերպ | Բլինինա. Մասլենիցայի շաբաթ |
| Տեսակ | Սլավոնական տոն և Կառնավալ |
| Ենթադաս | սլավոնների ժողովրդական օրացույց |
| Տոնվում է |  Ռուսաստան,  Ուկրաինա և  Բելառուս |
| Տոնում | արևելյան սլավոններ |
| Անվանված է | կարագ |
Մասլենիցա (ռուս.՝ Масленица, Масляница, ուկրաիներեն՝ Масниця, բելառուս․՝ Масленіца, Масленка), արևելյան սլավոնների ավանդական տոնը, որը նշվում է Մեծ պասից առաջ մեկ շաբաթ շարունակ և իր ծիսակարգերի մեջ պահպանում է սլավոնական դիցաբանության մի շարք տարրեր։ Արևելյան սլավոնների ժողովրդական օրացույցում տոնը նշանակում է ձմռան և գարնան, ինչպես նաև՝ ուտիսի և Մեծ Պահքի սահման։
Մասլենիցայի ամսաթիվն ամեն տարի փոխվում է՝ կախված Զատիկի տոնից։ Մասլենիցայի տոնակատարության գլխավոր ավանդական ատրիբուտներն են՝ Մասլենիցայի խրտվիլակը, զվարճանքները, խրախճանքը, սահնակով սահելը, իսկ բելառուսների և ուկրաինացիների մոտ՝ նաև վարենիկները, պանրակարկանդակները և ագուցարանները։
Տոնի այլ անվանումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ռուս.՝ Масляна, Масляница, Масляная, Масленая неделя, Сырная неделя[1]
- ռուս.՝ Мясопуст[2]
- ռուս.՝ Сыроястная неделя, Всемирный праздник, Прожорная неделя, Обжорная масленица, Маслено заговенье[3]
- ռուս.՝ Блинщина, Блинная неделя[4]
- ռուս.՝ Поползуха, Объедуха[5]
- ռուս.՝ Честная масленица, Широкая масленица, Весёлая масленица[6] ռուս.՝ Кривая неделя[7]
- ռուս.՝ Боярыня-масленица, Госпожа Масленица[8]
- ռուս.՝ Молочная неделя[9]
- ռուս.՝ Молочница[10]
- բելառուս․՝ Масленіца, Масленка, Масніца[11]
- ուկրաիներեն՝ Ма́сниця, Пу́щення, Сиропу́ст[12]
- ուկրաիներեն՝ Пироги, Колодка, Колодій, Заговини, Сирний тиждень[13]:
Տոնական ծեսերի ծագում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ Բորիս Ռիբակովի[14] նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանում Մասլենիցան տոնում էին գարնանամուտին, որը մի շարք ազգերի մոտ, ովքեր օգտագործում են արևային օրացույցը, հանդիսանում է նոր տարվա սկիզբը։
Միևնույն ժամանակ Նիկոլայ Դուբրովսկին[15] նկատում է, որ Մասլենիցայի շատ ծեսեր զուտ ձմեռային են և չեն կարող նշվել գարնանը։ Նա կարծում է, որ Մասլենիցայի ծեսերը եկել են Վլասիայից, ում «մորուքը յուղի մեջ էր»։ Բելառուսիայում մի ասացվածք է պահպանվել. «Վլասից վերցրու մի շերեփ յուղ» (բելառուս․՝ На Аўласа бяры каўшом масла)[16]: Պոլեսիեում մինչ հիմա հինգշաբթին անվանում են «Վլասյե» կամ «Վոլոսի»[17]։
Խորհրդային բանահավաք Վլադիմիր Պրոպը, զարգացնելով Վիլհելմ Մանհարդտի և Ջեյմս Ֆրեզերի գաղափարները, Մասլենիցայի ծիսակարգերի գլխավոր նպատակը համարում էր բերրիության խթանումը, որը հատկապես ակտուալ էր դաշտային աշխատանքները սկսելու ժամանակ[18]։ Տոնը մարմնավորում է Մասլենիցայի խրտվիլակը, որը հանդիսանում է հնում մահացած և հարություն առած Աստվածության արձագանքը։ Վլադիմիր Պրոպի կարծիքով խրտվիլակը ներկայացվել է որպես բերրիության և պտղաբերության կենտրոն, և այդ ծեսերը պետք է տեղեկացնեին հողի պտղաբերության մասին։ Խրտվիլակի մոխիրը կամ հենց պատառոտված խրտվիլակը տարածում էին դաշտերում[19]։ Ըստ Պրոպի հայեցակարգի, հողի բերրիությունն էր առավել կարևոր, ուստի նա փորձել է նրա վրա ազդել՝ «ինչ էլ որ չէին անում ավանդական մշակույթի կրողները, նրանք մտածում են միայն բերքի կամ բերրիության մասին»[20]։ Սա կարևոր էր հատկապես գարնանը, երբ հողը արթնանում է ձմռան քնից և սկսում է պտուղ տալ։ Պտղաբերությանը խթանում է նաև խրտվիլակի այրումը՝ հին և չորացած բերքի ոչնչացումը, ապագայում ծնունդների մահը։
Մասլենիցայի շատ ծեսեր, ինչպես օրինակ՝ Համբույրի ծեսը[21], Նորապսակների հյուրընկալությունը[22], լեռներից սահելը[23], ձիերով պտույտները[24], ամուրիների կատակային հետապնդումները կապված են նորապսակների և չամուսնացած երիտասարդների հետ[25]։ Դրանով հասարակությունը ցույց էր տալիս ամուսնության բացառիկ կարևորությունը բնակչության վերարտադրության համար և դրանով իսկ ոգևորում էր երիտասարդներին[26]։
Բեղմնավորումը անքակտելիորեն կապված է հողի պտղաբերության և անասունների բեղնավորման հետ։ Բերրիությանը խթանում է Մասլենիցայի երրորդ կողմը՝ հիշատակումը։ Հեռացած նախնիները, գյուղացիների պատկերացմամբ գտնվել են այլ աշխարհում և երկրում, իսկ դա նշանակում է, որ նրանք կարող են ազդել բերրիության և պտղաբերության վրա։ Ուստի չափազանց կարևոր է ոչ թե զայրանալ նախնիների վրա, այլ հարգել իրենց ուշադրությամբ։ Այդ ամենի համար Մասլենիցայում գոյություն ունի հոգեհանգստի արարողություն, որի մեջ մտնում է հոգեհանգիստը, գերեզմանոց այցելելը, հիշատակի համար ճաշ մատուցելը, որի մեջ անպայման մտնում է նրբաբլիթներ պատրաստելը, որը դառնում է Մասլենիցայի գլխավոր ատրիբուտը։
Տարածված կարծիքներին հակառակ, նրբաբլիթները սլավոնական ժողովուրդների մոտ չեն հանդիսանում և երբեք էլ չեն հանդիսացել արևի խորհրդանիշը[27]։ Սլավոնների մոտ նրբաբլիթները միշտ եղել են հիշատակի ուտեստ[28][29]։
Պատրիարք Ադրիանը ցանկանում էր ոչնչացնել այդ «դիվային տոնը»[30]։ Սակայն չի հասցնում և 8 օրով կրճատում է նրա ժամանակը։ Հետազոտողները նշում են արևմտա-եվրոպական դիմակահանդեսի և ռուսական Մասլենիցայի կապը[31]։ Մի օտարերկրացի՝ Իվան Ահեղիղի ժամանակ լինելով Մոսկվայում, գրում է.
|
Մասլենիցան ինձ հիշեցնում է իտալական դիմակահանդեսը, որը միևնույն ժամանակ և միևնույն կերպ է նշվում։ Դիմակահանդեսը Մասլենիցայից տարբերվում է միայն նրանով, որ Իտալիայում այդ ժամանակ օր ու գիշեր շրջուն են ձիավորների պահակախումբը և հետիոտների քաղաքային պահակախումբը, որոնք հետևում են տեղի կարգ ու կանոնին։ Իսկ Մոսկվայում այդ նույն պահակախմբերը խմում են գինի և ժողովրդի հետ միասին զվարճանում են[31]։ | 
|
Ժամանակակից ռուս բանահավաք Անդրեյ Մորոզի կարծիքով հիմք չկա պնդելու, որ Մասլենիցան սեփական հեթանոսական տոն է։ Մասլենիցայի ծեսը վերանայում է այն ամենը, ինչ առաջարկում է եկեղեցին։
Գլխավոր մասը, որում երևում է «հեթանոսական» էությունը, համարվում է խրտվիլակի այրումը։ Բայց իրականում այդ խրտվիլակը երբեք էլ չի համարվել կուռքի նմանակը, իսկ բուն ծեսն ամենայն հավանականությամբ ունի խաղային արմատներ[32]։
Խայտաբղետ շաբաթ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Փոքր Մասլենիցա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Որոշ վայրերում Մասլենիցային պատրաստվում էին նախորդ՝ խայտաբղետ շաբաթվա շաբաթ օրվանից։ Կալուգայի մարզում, նախապես թխելով նրբաբլիթները, տանտիրուհին ուղարկում էր 8-ից 10 տարեկան երեխաներին, որպեսզի նրանք դիմավորեն Մասլենիցան։ Երբ տալիս էր նրբաբլիթները, նրանք ձիավարում էին կամ թռչկոտում հողամասում և բղավում.
|
|
Մնաս բարով, փսլնքոտ ձմեռ։ Արի՛, կարմիր ամառ։ Արորը և ցաքանը վարելու գնա։ |
|
Երեխաները վազում էին գյուղում և հավաքում էին հին բահերը։ Հետո գնում էին դիմավորելու գնումներից վերադարձող գյուղացիներին և հարցնում. «Մասլենիցա ե՞ք տանում», եթե պատասխանում էին` ոչ, ապա հարվածում էին բահերով[8]։
Առավոտյան և երեկոյան նստելով սեղանի շուրջը, պարտադիր մահացածների բարեկամներին տուն էին հրավիրում` կիսելու ընտանեկան սնունդը, որի մեջ մտնում էր տավարի միս, եփած խոզի միս, տապակած գառ։ Սեղանից ոչինչ չէին հավաքում, մնացորդները սպասքի հետ միասին թողնում են սեղանին մինչև առավոտ, ծածկելով այդ ամենը սփռոցի ծայրերով[33]։
Մսի կիրակի
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մասլենիցայի վերջին կիրակին կոչվում է մսի կիրակի։ Կիրակի օրը ասում էին. «Այժմ 12 անգամ կաղամբ են ուտում, 12 անգամ՝ միս»։ Վոլոգդայի գյուղերում հարազատներին, հարևաններին, ընկերներին հյուր էին գնում և հրավիրում Մասլենիցայի։ Այդ կիրակի աները փեսային կանչում էր ոչխար ուտելու։
Մասլենիցայի շաբաթ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամբողջ շաբաթը բաժանվում է երկու շրջանի՝ Նեղ Մասլենիցա և Լայն Մասլենիցա։ Նեղ Մասլենիցա են համարվում առաջին երեք օրերը՝ երկուշաբթին, երեքշաբթին, չորեքշաբթին։ Լայն Մասլենիցան դա վերջին 4 օրերն են՝ հիգշաբթին, ուրբաթը, շաբաթը, կիրակին[34]։ Առաջին երեք օրերի ընթացքում կարելի էր զբաղվել տնային գործերով, իսկ հինգշաբթի օրվանից բոլոր աշխատանքները դադարեցվում էին և սկսվում էր Լայն Մասլենիցան[35]։
ժողովրդի շրջանում Մասլենիցայի ամեն մի օրն ուներ իր անվանումը.
- Երկուշաբթի՝ հանդիպում
- Երեքշաբթի՝ խաղեր
- Չորեքշաբթի՝ քաղցրավենիք
- Հինգշաբթի՝ զբոսանք
- Ուրբաթ՝ զոքանչի երեկո
- Շաբաթ՝ հարսանեկան հավաքույթներ
- Կիրակի՝ ճանապարհում։
Պատկերասրահ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]-
Վասիլի Սուրիկով Սառցե քաղաքի գրավումը, 1891 -
Ֆեդոտ Սիչկով, Պար 1911 -
Երիտասարդների հավաք (Ա. Տրետյակով Գյուղում. 1867) -
Ֆեդոտ Սիչկով, Տոնական զվարճանք -
XIX դարի գյուղացու ընտանիքը ճանապարհում է Մասլենիցան
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Даль (Масло), 1880—1882
- ↑ Масленица Արխիվացված 2012-05-25 Wayback Machine // РЭМ
- ↑ образование, №1 1990, с. 182
- ↑ Даль (Блин), 1880—1882
- ↑ Энциклопедия земли Вятской, 1998, էջ 298
- ↑ Сахаров, 1885, էջ 164
- ↑ Агапкина, 2002, էջ 35
- ↑ 8,0 8,1 Калинский, 1877, էջ 347
- ↑ Мелехова, 1994, էջ 135
- ↑ Канева, 2002, էջ 25
- ↑ Лозка, 2002, էջ 63
- ↑ Сапіга, 1993
- ↑ Борисенко, 2000, էջ 33
- ↑ Рыбаков, 1981, էջ 266
- ↑ Дубровский, 1870, էջ 10–12
- ↑ Васілевіч, 1992, էջ 562
- ↑ Толстая, 2005, էջ 298
- ↑ Пропп, 1995, էջ 108
- ↑ Пропп, 1995, էջ 81-85
- ↑ Адоньева С. Б. Обрядовое чучело проективный принцип ритуальных практик (2008)
- ↑ Смотры молодоженов Արխիվացված 2017-03-01 Wayback Machine // РЭМ
- ↑ Гостевание молодоженов Արխիվացված 2017-12-26 Wayback Machine // РЭМ
- ↑ Катальные горы Արխիվացված 2017-07-28 Wayback Machine // РЭМ
- ↑ Съездки Արխիվացված 2017-05-15 Wayback Machine // РЭМ
- ↑ Бернштам Т. А. Молодежь в обрядовой жизни русской общины ХIХ — начала ХХ в.: половозрастной аспект традиционной культуры. Л.: Наука, 1988.
- ↑ Артеменко и др., 1985, էջ 262
- ↑ Подобный научный миф возник в середине XIX века благодаря деятельности «мифологической школы», и главным образом А. Н. Афанасьева. Он же приводил метафору, сравнивающую месяц с круглым блином: «Свети, месячку, свети ясно, як млынске коло»; «зойди, месячку, так, як млынске коло». См.: Афанасьев А. Н. Поэтические воззрения славян на природу. Т. 3. М., 1995.Կաղապար:Уточнить
- ↑ Пропп, 1995, էջ 28-29
- ↑ Соколова, 1979, էջ 46-48
- ↑ Дубровский, 1870, էջ 23
- ↑ 31,0 31,1 Белкин, 1975, էջ 5
- ↑ Андрей Мороз: народное православие
- ↑ Советская этнография № 2, 1936, С. 102.
- ↑ «Масленица: обряды на каждый день». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 13-ին.
- ↑ Как провести традиционную русскую Масленицу, часть 1
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Агапкина Т. А. Мифопоэтические основы славянского народного календаря. Весенне-летний цикл. — М.: Индрик, 2002. — 816 с. — (Традиционная духовная культура славян. Современные исследования).
- Артеменко И. И. Березанская С. С. Баран В. Д. Анохин В. А. и др. Археология Украинской ССР в 3-х томах. — К.: Наукова думка, 1985. — Т. 1. — 566 с.
- Баранова О. Г., Зимина Т. А., Мадлевская Е. Л. и др. Русский праздник. Праздники и обряды народного земледельческого календаря. Иллюстрированная энциклопедия / Науч. ред. И. И. Шангина. — СПб.: Искусство-СПБ, 2001. — 668 с. — (История в зеркале быта). — ISBN 5-210-01497-5
- Белкин А. А. Русские скоморохи. — М.: Наука, 1975. — 192 с. — (Институт истории искусств Министерства культуры СССР).
- Борисенко В. Традиції і життєдіяльність етносу на матеріалах святково-обрядової культури українців. Навчальний посібник для студентів вищих навчальних закладів. — К.: Ун-т Т. Шевченка, 2000. — 191 с.
- Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар // Паэзія беларускага земляробчага календара. Склад. Ліс А.С.. —Мн., 1992. — С. 554-612. Архивировано из первоисточника 29 Օգոստոսի 2013.(բելառուս.)
- Гальковский Н. М. Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси. — Харьков: Епархиальная типография, 1916. — Т. I. — 376 с.
- Димитрий Ростовский Страдание святого великомученика Феодора Тирона // Жития святых — 17 февраля.
- Дубровский Н. Масляница. — М.: Типография С. Селиванова, 1870. — 46 с.
- Калинский И. П. Церковно-народный месяцеслов на Руси. — Записки Русского географического общества по отделению этнографии. — СПб., 1877. — Т. 7.
- Канева Т. С. Фольклорная традиция Усть-Цильмы : Отд. аспекты характеристики локальной традиции : Учеб. пособие по спецкурсу. — Сыктывкар: Сыктывкар. гос. ун-т, 2002. — 120 с. — ISBN 5-87237-321-X
- Золотые правила народной культуры / О. В. Котович, И. И. Крук. — Мн.: Адукацыя i выхаванне, 2010. — 592 с. — 3000 экз. — ISBN 978-985-471-335-9
- Кривчикова Н. В. Традиционная обрядовая культура Старооскольского района // Традиционная культура Старооскольского района Белгородской области. — «Экспедиционная тетрадь». – Вып. 25. – Сборник научных статей и фольклорных материалов / Сост. и науч. ред. В. А. Котеля. — Белгород: ГБУК «БГЦНТ», 2014. — С. 3—12. Архивировано из первоисточника 21 Հուլիսի 2017.
- Лозка А. Ю. Беларускі народны каляндар. — Мн.: Полымя, 2002. — 238 с. — ISBN 98507-0298-2 (բելառուս.)
- Масленица // Энциклопедия земли Вятской: в 10 т. Т. 8: Этнография, фольклор / Сост. В. А. Поздеев. —Киров, 1998. — С. 298—301.
- Михайлова Л. 20000 русских пословиц и поговорок. — М.: Центрполиграф, 2009. — 384 с.
- Мокиенко В. М., Никитина Т. Г. Большой словарь русских поговорок. — М.: Олма Медиа Групп, 2007. — 784 с. — ISBN 978-5-373-01386-4
- Неверович В. В. О праздниках, поверьях и обычаях у крестьян белорусского племени, населяющих Смоленскую губернию // Памятная книжка Смоленской губернии на 1859. Вторая часть. — Смоленск: Типография Губернского Правления, 1860. — С. 123–254.
- Пропп В. Я. Русские аграрные праздники. — СПб.: Терра — Азбука, 1995. — 176 с. — ISBN 5-300-00114-7
- Мелехова Г. Н. Традиционный уклад Лекшмозерья. Часть II.. — М.: Институт этнографии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. РАН, 1994. — 204 с.
- Рыбаков Б. А. Язычество древних славян. — М.: Наука, 1981. — 608 с.
- Сапіга В. К. Українські народні свята та звичаї. — К.: Т-во «Знання України», 1993. — 112 с. — ISBN 5-7770-0582-9(ուկր.)
- Сахаров И. П. Сказания русского народа. Народный дневник. — СПб.: Издание А. С. Суворина, 1885.
- Соколова В. К. Весенне-летние календарные обряды русских, украинцев и белорусов XIX — начало XX в. Академия наук СССР, Институт этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН. — М.: Наука, 1979. — 286 с.
- Солодовникова, Н. В. Обрядовый фольклор Красненского района // Традиционная культура Белгородского края. – Вып. 2. – Красненский район. – Сборник научных статей и фольклорных материалов из «Экспедиционной тетради» / Ред.-сост. В. А. Котеля. — Белгород: ГУК «Белгородский центр народного творчества», 2008. — В. 22. — С. 18—28. Архивировано из первоисточника 10 հունվարի 2014.
- Соснина Н. Н. «Масленица». Русские праздники и обряды. Российский Этнографический музей. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
- Толстая С. М. Полесский народный календарь. — М.: Индрик, 2005. — 600 с. — (Традиционная духовная культура славян. Современные исследования). — ISBN 5-85759-300-X
- Фурсова Е. Ф. Этнокультурная специфика календарной обрядности российских переселенцев Присалаирья начала XX в. // Пятые Лазаревские чтения: «Лики традиционной культуры»: материалы междунар. науч. конф. Челябинск, 25—26 февраля 2011 г. Часть 2 / Отв. ред. проф. Н. Г. Апухтина. — Челябинск: Челяб. гос. акад. культуры и искусств, 2011. — С. 291-296. Архивировано из первоисточника 15 հունվարի 2018.
- Холодная В. Г. «Чистый понедельник». РЭМ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 4-ին.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ամեն ինչ Մասլենիցայի մասին Արխիվացված 2014-03-04 Wayback Machine // maslenitsa.net
- Գրաչյովա Ի. Մասլենիցայի պատմությունը Արխիվացված 2014-03-04 Wayback Machine // maslenitsa.net
- Масленица Արխիվացված 2012-05-25 Wayback Machine // Российский этнографический музей (РЭМ)
- Երկուշաբթվանիս սկսվում է Մասլենիցան // «Газета по-українськи», № 563 01.03.2008
- Как провести Масленицу // Православие и мир
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մասլենիցա» հոդվածին։ |
|
