Ծովամարտ
Պատերազմ ծովում կամ ծովամարտ օվկիանոսների և ծովերի վրա, ինչպես նաև ռազմական (մարտական) գործողություններ՝ գետերի, լճերի և արհեստական ջրամբարների վրա։
Որպես կանոն այն իրականացվել է պետությունների ծովային զինված ուժերի կողմից ջրային և հարակից շրջաններում՝ իր մեջ ներառելով ռազմական և մարտական գործողություններ։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծովամարտերը ունեցել են ավելի քան երեք հազար տարվա պատմություն[1]։ Հին աշխարհում նավատորմը բաղկացած է եղել թիավարվող նավերից։ Դրանք հանդես են եկել առափնյա շրջաններում և օժանդակ դեր են խաղացել պատերազմում (բանակային նավատորմում)։ Պատերազմ վարելու մեթոդները տապալել և խորտակելն էր, իսկ հիմնական մարտավարական ձևը՝ նավատորմի առճակատումն էր, որը ավարտվել է իրար միջև անհատական նավերի մարտերով։
Առաջին ծովային ճակատամարտը տեղի է ունեցել մ․թ․ա․ 1210 թվականին՝ խեթերի թագավոր Սուպիլուլիմուս II-ը գրավեց Կիպրոսի նավատորմը և ծովում այրեց նրանց նավերը[2]։ Մ.թ.ա. 1175-ին Նեղոսի դելտայի ճակատամարտում Հին Եգիպտացիները ծովամարտում հաղթեցին Միջերկրական ծովի կղզիների բնակիչներին[3]։
Միջնադարյան ծովային պատերազմի կարևորագույն հայտնագործություններից էր՝ Սիրիայում 1275թ արաբ գյուտարար՝ Հասան ալ Ռամահի կողմից հորինած տորպեդոն, որը վազում էր ջրի վրա, լիցքավորված էր հրթիռներով և ուներ երեք կրակակետ։ Դա շատ արդյունավետ զենք էր նավեր կործանելու համար[4]։
Վիկինգները նույնպես միմյանց միջև վարել են մի քանի ծովային մարտեր։ Այդ մարտերը սովորաբար վարվել են նավերը յուրաքանչյուր կողմում իրարից կապելով.[5]։ Վիկինգների միջև մղվող մարտերը բավականին ծանր և արյունալի էին։ Այդ մարտերից ամենանշանավորը Սվոլդերի ճակատամարտն էր։
Միջնադարում ծովային պատերազմի մարտավարությունը էականորեն չէր փոխվել։ Բյուզանդիայում զենքի նոր տեսակ էր հորինվել՝ հունական կրակը։ Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների դարաշրջանում (XV—XVI դարեր) սկսվել է Եվրոպական պետությունների (Իսպանիա, Պորտուգալիա, հետագայում Անգլիա, Ֆրանսիա, Նիդեռլանդներ) մրցակցությունը ծովային գերիշխանության համար՝ գաղութարար նվաճումների կապակցությամբ։ Միևնույն ժամանակ նավատորմերը սկսել էին ինքնուրույն գործել,կատարելով թշնամու հաղորդակցության ուղիների խափանում և ծովային ուղիների պաշտպանության խնդիրները։ Այնուամենայնիվ, XV—XVI դարերի առաջին առագաստանավերի մարտավարությունը դեռևս քիչ էր տարբերվել թիանավերի մարտավարության մեթոդներից։
XVII դարում ստեղծվել են մշտական ռազմական նավատորմեր։ Հետագայում ստեղծվել են ռազմածովային հրետանի, որը որպես հիմնական զենքի տեսակ օգտագործվել է XVII դարի անգլո–հոլանդական պատերազմների ռազմածովային մարտերում, այնուհետև դասակարգվել են նավերը և սահմանվել են նրանց առաջադրանքները։ Նավատորմի հիմքը կազմել են գծանավերը։ Ֆրեգատները, հրետանային թիավարվող անոթները և հրշեջները ստացել էին օգնող դեր։ Նավերը միավորվել էին դրոշակակիր հրամանատարության ներքո գտնվող ջոկատներում։ Ծովային մարտավարության հիմնական մարտավարական ձևը գծային մարտավարությունն էր, որը նախատեսում էր նավերի մանևրումը «մարտական գծում» (արթնացման սյուն)։ Դա ապահովել է մի քանի շարքերով նավերի վրա տեղադրված հրետանու օգտագործումը։ Ռամը սկսել էին քիչ օգտագործել, իսկ գիշերօթիկ նավերը շարունակում էին օգտագործվել։
XVIII դարում ռուս ծովակալներ՝ Գ․ Սպիրիդովը և Ֆ․ Ուշակովը առաջին անգամ ծովային մարտում հրաժարվել են գծային մարտավարությունից և անցել մանևրելու մարտավարությանը, որն էլ ապահովել է ռուսական նավատորմի հաղթանակը Օսմանյան կայսրության դեմ Քիոսի նեղուցում (1770), Տենդրայում (1790) և Կալիակրիայում (1791)։
Ռազմածովային պայքարի մանևրելի ձևի տեսականորեն հիմնավորման առաջին փորձերը արտացոլվել են անգլիացի Ջ․ Կլերկի «Ծովային մարտավարության փորձ» աշխատության մեջ (մաս 1–4, 1790–97)։ Անգլիացի ծովակալ Գ․ Նելսոնի ռազմածովային հաղթանակները Աբուկիրում (1798) և Թրաֆալգարում (1805 թ.), ռուս ծովակալ Դ․ Սենյավինի՝ Աթոսի ճակատամարտում (1807) տարած հաղթանակը, ովքեր օգտագործել էին ծովում մանևրելու ռազմավարական ձևը, նպաստել են մանևրելու սկզբունքների հաստատմանը։ Դա նպաստել է նաև զրահատեխնիկայի մանևրին զուգահեռ հրետանային զենքն առավելագույն օգտագործելու և թշնամու նավատորմի ուժերը խաթարելու համար, նաև ապահովվել է առանձին նավերի մանևրելու անկախությունը։
1853—56թթ Ղրիմի պատերազմի փորձը ցույց է տվել շոգենավերի առավելությունը մանևրելի ռազմածովային մարտական գործողությունների ընթացքում։ XIX դարի երկրորդ կեսին Անգլիայում, ԱՄՆ–ում, Ֆրանսիայում ստեղծվել են զրահապատ շոգենավեր։ Այսպիսով, նավատորմի հիմքը կազմել են զրահակիրները։ Եղել են նաև հածանավեր, ականազերծիչներ, կործանիչներ։
1904—05թթ ռուս-ճապոնական պատերազմի ընթացքում տեղի են ունեցել ահեղ ծովային ճակատամարտեր զրահապատ նավերի մասնակցությամբ (Ցուսիմայի ճակատամարտ, մարտը Դեղին ծովում և այլն)։ Տորպեդներ և ականներ օգտագործելու առաջին փորձերը ցույց են տվել, որ հրետանին այլևս միակ միջոցը չէ հանդիսանում թշնամու վրա հարձակվելու համար։ Այնուամենայնիվ, ծովային ուժերի ռազմական դոկտրինաները ռուս–ճապոնական պատերազմից հետո չեն ենթարկվել էական փոփոխությունների և առաջվա պես հավատում էին, որ ծովային գերիշխանության նվաճումը պետք է իրականացնել նավատորմի ընդհանուր ուժերի կռվի միջոցով։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ համընդհանուր նշանակություն են ունեցել էսկադրային ականակիրները, սկսել են լայնորեն կիրառել նաև սուզանավեր։ Սա հանգեցրել է պարեկային նավերի և սուզանավ–որսորդների ստեղծմանը։ Զրահակիր նավերի փոխարեն հայտնվել են գծանավեր (դրեդնոուտներ)։ Գոյություն են ունեցել նաև նավերի այլ տեսակներ՝ ավիակիրներ, տորպեդո նավակներ։ Եղել է նաև ծովային օդուժ։ Մեկ ճակատամարտի միջոցով ռազմավարական նպատակներին հասնելը, ինչպես Յուտլանդական ճակատամարտի ընթացքում (1916թ), անհնար է եղել։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց առաջ նավատորմը համալրվել էր ավիակիրներով, հածանավերով, էսկադրային ականակիրներով, ծովային օդուժով, եղել են էխոլոտ և ռադար։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին նավատորմը մեծ դեր է ունեցել Խաղաղ օվկիանոսյան ռազմական գործողությունների ժամանակ։ Ռազմակայանում և ռազմի դաշտում ռազմական գործողությունների հիմնական բովանդակությունը եղել է օդային և հակաօդային գործողությունները, ծովում թշնամու նավատորմին հարվածելը։ Գլխավոր հարվածող ուժը, ինչպես ճապոնական կայսերական նավատորմում, այնպես էլ ԱՄՆ–ի նավատորմում եղել են ավիակիրները։ Ավիակիրների օգտագործումը ծովամարտում թույլատրվել է այն պայմանով, երբ հակառակորդի նավերը հարյուրավոր մղոններ հեռավորության վրա են գտնվել։ Ծովի վրա եղել են նավատորմեր, որոնք ծածկվել են օդային ավիակիրներ կործանող ինքնաթիռներով, գործելու հնարավորություն էին ստացել թշնամու ափի մոտ։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ վայրէջք են կատարել 600 խոշոր ծովային դեսանտներ, որոնցից վեցը ունեցել են ռազմավարական մեծ նշանակություն։ Ամենախոշոր դեսանտային վայրէջքը կատարվել է Նորմանդիայում (1944թ)։ Այդ գործողությունների ժամանակ ծովի վրա գտնվող նավերը իրականացրել են ցամաքային թիրախների հրետակոծություն։
Ծովամարտում ակտիվ գործել են նաև սուզանավերը։ Խոշոր հրետանային նավերը (գծանավեր, հածանավեր), սուզանավերի և հատկապես օդուժի մեծ խոցելիությոն պատճառով, ծովում կորցրել էին գլխավոր հարվածող ուժի իրենց դերը։ Նրանց գործողությունները հիմնականում սահմանափակվել էին նաև ցամաքային ուժերին աջակցելու գործում։
1960թ սկսած բալիստիկ հրթիռներով սուզանավերը դարձել էին հզոր տերությունների նավատորմի գլխավոր հարվածող ուժը։ Եղել են նաև ատոմային ավիակիրներ։
1945թ հետո տեղի ունեցած պատերազմների ժամանակ հիմնականում ծովային ճակատամարտեր տեղի չեն ունեցել։ Այնուամենայնիվ, 1950-53թթ կորեական պատերազմի, 1965-73թթ վիետնամական պատերազմի, 1991 թ Պարսից ծոցի, 1999թ Հարավսլավիայի ռազմական գործողությունների, 2003թ Իրաք ներխուժման, 2011թ Լիբիայի դեմ ռազմական գործողությունների ժամանակ ԱՄՆ–ի ծովային օդուժը ավիակիրների հետ միասին լայնորեն կիրառվել են ցամաքային թիրախները խոցելու համար։ Պարսից ծոցի պատերազմի, Հարավսլավիայի դեմ ռազմական գործողությունների, 2003թ Իրաք ներխուժման, Լիբիայի դեմ ռազմական գործողությունների ժամանակ ԱՄՆ–ի նավատորմը և սուզանավերը հարձակվել են ցամաքային թիրախների վրա թևավոր «Թոմագավկ» հրթիռներով։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Կորեայի պատերազմի, վիետնամական պատերազմի, Պարսից ծոցի պատերազմների ընթացքում ցամաքային թիրախները հրետակոծվել են «Нью-Джерси», «Миссури», «Висконсин» գծավոր նավերի կողմից։
Միջազգային իրավունք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Համաձայն ծովային պատերազմի օրենքների և սովորույթների, պատերազմող պետությունները ռազմածովային գործողություններ կարող են իրականացնել միայն ծովում և ներառում են՝
- Բաց ծով,
- Պատերազմող կողմերի ջրային տարածքները,
- Նրանց վերևում գտնվող օդային տարածքները։
Ծովային պատերեզմի ժամանակ հատուկ արտոնյալ ռեժիմ է ստեղծվել պատերազմող պետությունների առևտրական և ուղևորատար նավերի համար։ Այսպիսով, առևտրական և ուղևորատար նավերը հետևելով բաց ծովում առանց հսկողության սկզբունքին, միջազգային օրենսդրությամբ առանց նախազգուշացման պաշտպանվել են անօրինական հարձակումներից և ջրհեղեղներից։ Առևտրական նավերը իրավունք ունեին այցելել չեզոք նավահանգիստներ և կատարել ոչ ռազմական բեռնափոխադրումներ, ավելին, նման նավահանգիստներում նրանց մնալը ի տարբերություն ռազմանավերի, սահմանափակ չէր։ Ծովային պատերազմի օրենքները և սովորույթները արգելել են անպաշտպան նավահանգիստների, քաղաքների, գյուղերի, բնակելի տների և կառույցների հրետակոծումը ծովային ուժերի կողմից։ Հատկապես կարգավորվել են ծովային շրջափակման կանոնները։
Ծովային պատերազմի ժամանակ ոչ միայն թշնամու առևտրական նավերը, այլև չեզոք պետության առևտրական նավերը, կարող են գրավվել շրջափակումը խախտելու, ռազմական մաքսանենգության կամ պատերազմող երկրին ծառայություն մատուցելու համար։ Միջազգային իրավունքը մանրամասնորեն կարգավորել է ծովային պատերազմի ժամանակ առևտրական նավերի օրինական ռեժիմին վերաբերող հարցերը։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Warming, Rolf. An Introduction to Hand-to-Hand Combat at Sea: General Characteristics and Shipborne Technologies from c. 1210 BCE to 1600 CE (անգլերեն).
- ↑ Warming, Rolf. An Introduction to Hand-to-Hand Combat at Sea: General Characteristics and Shipborne Technologies from c. 1210 BCE to 1600 CE (անգլերեն).
- ↑ Beckman, Gary (2000). «Hittite Chronology». Akkadica. 119–120: 19–32 [p. 23]. ISSN 1378-5087.
- ↑ «Ancient Discoveries, Episode 12: Machines of the East». History Channel. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ Warming, Rolf. An Introduction to Hand-to-Hand Combat at Sea: General Characteristics and Shipborne Technologies from c. 1210 BCE to 1600 CE (անգլերեն).