Խալդի

Խալդի;
	Խալդի Աստվածն առյուծի վրա, Էրեբունի թանգարան
Տեսակ	աստված
Դիցաբանություն	Վանի թագավորության դիցարան
Սեռ	արական
Կապված կերպարներ	նույնացվում է առյուծի հետ
Հատկանիշներ	Վանի թագավորության գերագույն և ռազմի աստված

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Խալդի (այլ կիրառումներ)

Խալդի (^dḪal-di, Խալդի), Վանի թագավորության գերագույն և ռազմի աստված։ Պետության համադիցարանի աստվածությունները (կուռքերը) ենթադասվել են Խալդիից հետո։

Հիշատակություններ

Իշպուինի արքայի (իշխել է մ.թ.ա. շուրջ 824-810 թվականներին) կազմած հաշտից ցուցակում (արձանագրությունը պահպանվել է Վանի «Մհերի դուռ» կոչվող ժայռին) առաջին աստիճանում դասված է Խալդին, որին նվիրել են առավելագույն թվով զոհեր (17 եզ, 34 ոչխար, 6 ուլ)։ Խալդին նվիրել են բազմաթիվ տաճարներ, բայց նրա պաշտամունքի գլխավոր տաճարատեղին էր Արդինի (Մուսասիր) քաղաքը։ Ասորեստանի Սարգոն Բ թագավորի (մ.թ.ա. 722-705 թթ.) արձանագրություններում այդ քաղաքը հիշատակվում է որպես Խալդիի «բնակարան», որտեղ դրված էին Խալդիի և նրա կնոջ՝ Արուբանի-Բագմաշտուի, ինչպես նաև Վանի թագավորության արքաների անդրիները։ Արին-Բերդ (Էրեբունի) հնավայրի Խալդիի տաճարի ավերակներում գտնվել է Խալդիի որմնանկարը, ուր նա պատկերված է մորուքավոր ռազմիկի կերպարանքով, կանգնած իր սրբազան արբանյակի՝ ահեղ առյուծի մեջքին։

Պաշտամունքը

Խալդիի գլխավոր տաճարում են կատարվել գերագույն արքայի օծման և թագադրման սրբազան ծեսերն ու արարողությունները։ Խալդիի անունով են սրբագործվել Վանի թագավորության արքաների ռազմական և շինարարական բոլոր գործերը։ Իր գերակա և համապարտադիր պաշտամունքով Խալդին մարմնավորել է Վանի թագավորության մեջ համախմբված Հայկական լեռնաշխարհի հիմնականում արյունակից ցեղերի կենտրոնացման գաղափարը։

Հնագետների կարծիքներ

Ավստրիացի արևելագետ Լեհման-Հաուպտը, ելնելով Վանի թագավորության աստվածապետական բնույթից, կարծում էր, որ նրա մեջ միավորված խալդապաշտ ցեղերը իրենց ճանաչել են Խալդիի անունով՝ իբրև «Խալդի որդիներ» (այնպես, ինչպես նրանց ժամանակակից և դրացի ասորեստանցիները՝ Աշուր աստծո անունով)։ Իսկ խորհրդային լեզվաբան և հնագետ, ակադեմիկոս Ի. Մեշչանինովի կարծիքով Հայկական լեռնաշխարհի բնիկ ժողովրդի «հայ» անունը Խալդիի անվան «խալ» հիմքի սոսկ հնչյունաբանական տարատեսակն է։ Այլ ուսումնասիրողների կարծիքով Խալդին իր դիցաբանական հյուսվածքով, ժամանակով և էությամբ նույնանում է հին հայոց Հայկ աստվածությանը։

Պատկերասրահ

Խալդի աստծո տաճարը Էրեբունիում։ Մ.թ.ա. 782, Վերակազմություն Կ. Հովհաննիսյանի
Խալդի աստվածն առյուծի վրա, հայկական նամականիշ, 1993
Խալդի Աստծո խորաքանդակ, Վանի թանգարան, Թուրքիա

Վանի թագավորության գլխավոր աստվածները

Անուն	Նույնացում	Ծագում	Զոհաբերության ծավալ
Խալդի	Վանի թագավորության գերագույն և ռազմի աստվածը, նույնացվում է առյուծի հետ։	պաշտել են նաև Ասորեստանում, սրբավայրը Արդինում էր։	17 եզ, 34 ոչխար, 6 ուլ
Թեյշեբա	Հողմի և անձրևի աստվածը, նույնացվում է ցուլի հետ։	Ծագումը կապված է Փոքր Ասիական Թեշուբ և Միջագետքի Ադադ աստվածների հետ։	6 եզ, 12 ոչխար
Շիվինի	Արևի աստվածը, նույնացվում է թևավոր շրջանի հետ։	Ծագումը կապված է Ասորական Շամամ աստծու հետ։.	4 եզ, 8 ոչխար

Գրականություն

Мещанинов И. И., Древневанский бог Xald-Xaldin, «Восточные записки», 1927 том 1 (ռուս.)
Леман-Гаупт К. Ф.5 Вступительная лекция по истории и культуре. Тбилиси (ռուս.)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 705)։