Երկլեզվություն

Երկլեզու գրություն Բելգիայի մայրաքաղաք Բրյուսելում։ Բելգիայում նիդերլանդներնն ու ֆրանսերենը պաշտոնական լեզուներ են։

Երկլեզվություն (երկլեզվակրություն), բիլինգվիզմ, երկու կամ ավելի լեզուների տիրապետումը և օգտագործումը։ Լեզվաբանության մեջ երկլեզվակրությամբ զբաղվում է հանրալեզվաբանությունը (սոցիոլինգվիստիկա), որն ուսումնասիրում է լեզվաքաղաքականության, լեզվաշինության, լեզվական շփումների, ազգի և ազգային լեզվի, երկլեզվության և բազմալեզվության, լեզվի ու լեզվավիճակի և խոսքի ու խոսքային իրադրության փոխհարաբերության, լեզուների ու լեզվավիճակների տիպաբանության հարցերը։

Երկլեզվության ժամանակ յուրաքանչյուր լեզվի տիրապետման աստիճանը, լեզուները կրողների միջև հաղորդակցական ոլորտների բաշխումը և խոսողների հարաբերությունը դրանց հետ պայմանավորված են բազմաթիվ գործոններով՝ խոսող հանրության սոցիալական, տնտեսական, քաղաքական և մշակութային կյանքով։ Երկլեզվության դեպքում լեզուների բախումից կարող է նրանցից մեկը դուրս մղվել մյուսի կողմից, կամ դրանց հիմքի վրա գոյանալ նոր լեզու և կամ կարող են երկու լեզուներն Էլ ենթարկվել լեզվական կառուցվածքի՝ հնչյունական (արտասանական), քերականական (բառապաշարային) փոփոխությունների։

Երկլեզվակրությունն ամենից քիչ տարածված է մինչև 8 տարեկան երեխաների մոտ։ Դրա տարածման սահմաններն այստեղ որոշվում են ընտանեկան միջավայրի լեզվական վարքով և ուսումնական հաստատությունների ազդեցությամբ։

Ըստ կրողների ընդգրկման բիլինգվիզմը կարող է լինել՝ անհատական, խմբային, մասսայական և համընդհանուր։ Մասսայական և համընդհանուր երկլեզվությունն առաջանում է պատմականորեն` որպես հետևանք գրավումների, խաղաղ կամ հարկադիր վերաբնակեցումների, հարևան ժողովուրդների կամ այլալեզու խմբերի հետ կոնտակտների։

Երկլեզվակրությունը հայերենում

Հայերը քաղաքական, պատմա-աշխարհագրական և այլ տարբեր հանգամանքների բերումով իրենց վրա միշտ էլ կրել են երկլեզվակրության տարածմանը նպաստող գործոնների ազդեցությունը։ Դարերի ընթացքում հայերը էթնիկական շփումներ են ունեցել ռուսների, վրացիների, արաբների, հույների, ասորիների, թուրքերի, պարսիկների և այլ ազգերի հետ։

Հայ ժողովրդի էթնիկական պատմության մեջ նոր երևույթ էր խորհրդային շրջանի հայ-ռուսերեն երկլեզվակրությունը։ Դրան նպաստող գործոններից էին հանրակրթական դպրոցներում ռուսաց լեզվի նկատմամբ հատուկ վերաբերմունքը, ինչպես նաև հայ զինակոչիկների` խորհրդային բանակում զինվորական ծառայությունն անցկացնելու փաստը։

Խոսելով հայ-ռուսերեն երկլեզվակրության տարածման աղբյուրների մասին` հարկ է նշել, որ ներկայումս երկլեզվակրության զարգացման բարձր տեմպերը Հայաստանում որոշ չափով պայմանավորված են հանրապետություն ներգաղթածների մեծ թվով։ Ռուսաստանից, Վրաստանից և առավելապես Ադրբեջանից սեփական էթնիկական միջավայր վերադարձած վերաբնակիչների լեզվական վարքում ռուսաց լեզվի ազդեցությունը զգալի է ինչպես ընտանեկան միջավայրում, այնպես էլ արտադրական, հասարակական-քաղաքական և գիտամշակութային ոլորտներում, առավելապես տեղեկատվության փոխանակման դաշտում։

Ուսումնասիրելով հայկական միջավայրում ապրող ռուսալեզու երկլեզվակիր երեխաների խոսքը` կարելի է նկատել, որ հազվադեպ երևույթ է երկու լեզուների հավասարաչափ տիրապետումը։ Լեզուներից մեկը գրեթե միշտ դոմինանտ է` առաջնային։ Առաջնային է հիմնականում այն լեզուն, որով խոսում են ընտանիքում։ Տվյալ պարագայում դա ռուսերենն է։ Երկրորդ լեզվի յուրացումը մասնավորապես տեղի է ունենում առաջնային լեզվի հիմքի վրա, որի ընթացքում ի հայտ են գալիս թարգմանական սխալներ լեզվի տարբեր մակարդակներում` բառային, քերականական և այլն։

Համաժամանակյա և տարաժամանակյա երկլեզվակրություն

Համաժամանակյա երկլեզվակրությունը երկու լեզուների գրեթե հավասարաչափ տիրապետումն է մենչև 3 տարեկան հասակը։ Դա մանկական երկլեզվակրության առաջին փուլն է։ Այդ շրջանում ի հայտ են գալիս այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են խոսքի ուշացումը և երկու լեզուների միախառնումը։ Սակայն ժամանակի ընթացքում երեխան սկսում է տարբերել լեզուները, և այդ երևույթներն արագ անհետանում են։ Այդ գործընթացին նպաստում են նաև արտաքին գործոնները։ Քանի որ առաջին փուլում երեխայի խոսքի ձևավորումը հիմնականում կատարվում է ընտանիքում, շատ կարևոր է, որ ծնողները կամ ընտանիքի մյուս ավագ անդամներն իրենց խոսքում չխառնեն երկու լեզուները։

Տարաժամանակյա երկլեզվակրության դեպքում երեխայի երկրորդ լեզվի իմացությունը ձեռք է բերվում մի քիչ ավելի ուշ` խարսխվելով մասնավորապես հիմնական լեզվի իմացության վրա։

Վաղ հասակում երկլեզվակրության թերությունները

Որոշ դեպքերում երկլեզվակրությունը կարող է ունենալ բացասական ազդեցություն։ Երկլեզվակրության թերություն կարող է համարվել թերլեզվակրությունը (անգլ.՝ semilingualism)։ Սա այն դեպքն է, երբ երեխան ունենում է դժվարություններ յուրացնելու երկու լեզուներն էլ՝ տիրապետում է երկու լեզուներին էլ մասնակիորեն։ Այն առաջին անգամ նկարագրել է ամերիկացի լեզվաբան Լեոնարդ Բլումֆիլդը 1920 թվականին, ապա Հենսեգարդը՝ 1960 թվականին։

Թերլեզվակրությունից խուսափելու համար ծնողները պետք է ունենան հստակ մշակված ծրագիր, թե ինչպես երեխան պետք է յուրացնի լեզուները։ Ամենատարածված ձևն այն է, երբ ծնողներից յուրաքանչյուրը խոսում է երեխայի հետ մեկ այլ լեզվով։

«Թերլեզվակրություն» տերմինն ունի բացասական և նույնիսկ վիրավորական իմաստ։ Այս տերմինից խուսափելու համար Կումմինսը նույն երևույթի համար առաջարկել է մեկ այլ տերմին՝ «սահմանափակ երկլեզվակրություն»։

Շատ ծնողներ ունեն մտավախություն, որ անմիջապես երկու լեզվի յուրացման դեպքում մեկ (դոմինանտ) լեզվային համակարգն ազդում է երկրորդի վրա, ինչի արդյունքում տեղի է ունենում նրանց խառնում, որը հանգեցնում է մի շարք խոսքային և լեզվային դժվարությունների։ Նման դեպքերում ամենահաճախակի խնդիրներ են հնչարտաբերման խնդիրները երկու լեզվով էլ, շեշտադրության առաջացում, քերականական կառույցների սխալ գործածություն, և, որպես հետևանք, գրի և ընթերցանության տիրապետման դժվարություններ։ Նման դեպքեր իսկապես լինում են, սակայն դրանք ժամանակավոր են և անվնաս։

Կա նաև մտավախություն, որ երեխաները բիլինգվիզմի հետևանքով ուշ կսկսեն խոսել և դպրոցում առաջադիմությունը կլինի ավելի ցածր։ Իրականում այն երեխաները, ովքեր լսում են միայն մեկ լեզու, նույնպես կարող են ուշ սկսել խոսել։ Այն կապված է ուղեղի խոսքային կենտրոնների հետ։ Օրինակ Այնշտայնը սկսել է խոսել չորս տարեկանից, որը, սակայն, չի նշանակում, որ նրա մտավոր կարողությունները ավելի ցածր էին։

Վաղ հասակում երկլեզվակրության առավելությունները

Երկլեզվակրությունն ունի շատ առավելություններ։ Երկլեզվակիր երեխաներն ավելի հեշտ են ընկալում երկրորդ և նույնիսկ երրորդ, չորրորդ լեզուները։ Երեխան կարող է ընկալել ոչ ավելի քան չորս լեզու, իսկ այդ չորս լեզուների ընկալումը կհաջողվի միայն երեխայի հետ ինտենսիվ աշխատելու դեպքում։ Ապացուցված է, որ երկլեզվակիր երեխաները ավելի ստեղծարար են և ավելի հեշտ են որոշումներ կայացնում և կենտրոնանում։ Մարդը գիտելիք ստանալու ընթացքում ավելի հետաքրքրաշարժ է դառնում, հետևաբար այն զարգացնում է նաև երեխաների հետաքրքրությունը։ Երկլեզվակիր երեխաներն առավել հնարավորություններ ունեն ավելի շատ մարդկանց հետ հաղորդակցվելու։

Լեզվամտածողությունը կապված է մարդու աշխարհայացքի հետ։ Քանի որ լեզուն մշակույթի ամենակարևոր տարրերից է համարվում, ավելի քան մեկ լեզու իմանալով նրանք պատկանում են ավելի քան մեկ մշակույթի, ինչն էլ նպաստում է ազատ մտածելակերպին և աշխարհի քաղաքացի լինելուն։

Երկլեզվակրության սխալների օրինակներ

Դիտարկենք մի քանի օրինակներ.

• Քույրիկս ինձ չի տալիս քնեմ (не дает спать) ----- չի թողնում քնել
• Իմ մոտ նոր խաղալիք կա (у меня новая игрушка) ----- ես նոր խաղալիք ունեմ
• Ինձ ցուրտ է (мне холодно) ----- ես մրսում եմ

Ստորև բերված օրինակներում սխալ են թարգմանված նախդիրները.

• տաքսիի վրա եկանք (приехали на такси) - տաքսիով եկանք
• քույրիկս դուրս եկավ փողոցի վրա (вышла на улицу) -
• կրակել թռչունի մեջ (стрелять в птичку)
• պապան աշխատանքի վրա է (папа на работе)
• նվագում եմ ջութակի վրա (играю на скрипке)
• նվագում եմ դաշնամուրի վրա (играю на пианино)
• գնում ենք թատրոնի մեջ (идем в театр)
• գնացինք զբոսայգիի մեջ (пошли в парк)
• ուշացանք դասի վրա (опоздали на урок)

Հետևյալ օրինակներում ցույց են տրված սխալներ միաժամանակ բառային և քերականական մակարդակներում.

• Ես չեմ մրսում, ես պալտոյի մեջ եմ (я в пальто)
• Ժիլետի / շուբայի մեջ եմ (я в жилете / в шубе)
• Տյոտյան ակնոցների մեջ է (тетя в очках)
• Մաման ակնոցներ չի տանում (мама не носит очки)
• Դեդուլին գնում են այս ակնոցները (дедушке идут эти очки)

Սխալների շատ հաճախ կարելի է հանդիպել դարձվածքային արտահայտությունների թարգմանություններում.

• Որտեղի՞ց։ − Ուղտից։ (Откуда? − От верблюда.)
• Իմ բերանը կողպեքի վրա է։ ( У меня рот на замке.)

Բերենք շարահյուսական սխալների մի քանի օրինակ։ Ինչպես գիտենք, հայերենի շարադասությանը առավել բնորոշ բանաձևն է` ենթակա+ուղիղ խնդիր+ստորոգյալ։ Ռուսերենին ավելի բնորոշ է ենթակա +ստորոգյալ +ուղիղ խնդիր կառույցը։

• Ին՞չ ես անում։ −Ես լսում եմ երաժշտություն (слушаю музыку) - Երաժշտություն եմ լսում։
• Մաման ի՞նչ է անում։ −Պատրաստում է ճաշ։ (готовит обед) - Ճաշ է պատրաստում։

Ինչպես տեսնում ենք, ռուսալեզու երկլեզվակիր երեխաների խոսքում հանդիպող շատ սխալներ պայմանավորված են ռուսերենի քերականական կառույցների ազդեցությամբ` մասնավորապես նախդիրների և նախդրավոր արտահայտությունների սխալ թարգմանությամբ։

Ուսումնասիրելով հայկական միջավայրում ապրող ռուսալեզու երեխաների խոսքը` կարելի է եզրահանգել, որ երեխայի խոսքի ձևավորման գործընթացում շատ կարևոր է ընտանեկան և սոցիալական միջավայրի դերը։

Գրականություն

• Նաիրա Ավագյան, «Թարգմանությունը որպես գիտական ուսումնասիրության առարկա և միջմշակութային փոխներթափանցման միջոց», Գիտական հոդվածների ժողովածու, էջ 275
• Блумфилд Л․, Язык, пер․с англ․ Москва, 1968
• Проблемы двуязычия и многоязычия, сб․ ст․, Москва, 1972
• Bialystok, Bilingualism in development. Language, literacy and cognition, 2001
• Eisenberg, A., Murkoff, H., & Hathaway, S. E. What to Expect the First Year. New York: Workman. 1989

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 610)։