Գոյաբանություն
Գոյաբանություն, օնտոլոգիա (հունարեն՝ όν (όντος)- իրական կեցություն և լոգիա), փիլիսոփայական մտահայեցողական ուսմունք իրական կեցության (իրական աշխարհի) սկզբնահիմքերի ու սկզբնապատճառների մասին։ Գոյաբանությունը, ինչպես և ամբողջ փիլիսոփայական մետաֆիզիկան, որի բաղկացուցիչ մասն է եղել, հավակնում է տալու իրական կեցության նկարագիրն այնպես, ինչպես այն կա ինքնին՝ ճանաչող սուբյեկտի մոտեցումից անկախ։ Բայց, ի տարբերություն առանձին գիտությունների, որոնք նույն ինքնին վերցրած իրական կեցության առանձին մասերն են ուսումնասիրում, գոյաբանությունը հավակնում է տալու առհասարակ ամեն մի իրական կեցության նկարագրությունը մտահայեցողական եղանակով՝ ընդհանրական կատեգորիաների միջոցով (Արիստոտել, Մետաֆիզիկա, գիրք Դ, գլուխ Ա, P և գիրք Ե)։ Միջնադարում կեցության մասին ուսմունքն ամբողջովին և գոյաբանական հարցադրումները մասնավորապես միահյուսված էիև աստվածաբանությանը։ Հայ միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ այդ առանձնահատկությունը ցայտուն արտահայտություն է գտել մի շարք իմաստասերների, հատկապես Եզնիկ Կողբացու, Հովհաննես Սարկավագի, Հովհան Որոտնեցու հայացքներում։ 7-րդ դարից ի վեր, հատկապես գիտական մտածողությունը հետազոտող իմացության տեսությունից որոշակիորեն տարբերակվեց կեցության մասին տեսությունը՝ մետաֆիզիկան, ու նրա կազմում՝ գոյաբանություն որպես բնափիլիսոփայություն (գերմանացի փիլիսոփաներ Գոկլենիուս, որը «օնտոլոգիա» տերմինի հեղինակն է, առանձնապես Քրիստիան Վոլֆ)։ 19-րդ դարի կեսերին զարգացած բնական գիտությունների կողքին ավելորդ դարձավ գոյաբանության գոյությունը և այն տարբեր դիրքերից քննադատեցին պոզիտիվիզմը, նեոկանտականությունը և հատկապես մարքսիզմը։ Արդի արևմտյան փիլիսոփայության մեջ հին գոյաբանության ավանդույթը շարունակում են միայն կրոնափիլիսոփայական ուղղությունները։ «Նոր գոյաբանությունը» (Ն․ Հարտմանի «քննադատական գոյաբանություն․», Մ․ Հայդեգերի «հիմնարար գոյաբանություն») իրական կեցություն է համարում ոչ թե աշխարհի վերացական-ընդհանրական կառուցվածքն ու սկզբունքները, այլ մարդու առկա, անմիջական գոյության աշխարհը՝ ի հակադրություն մարդկային գործունեության արգասիքների (հասարակական հաստատությունների, նորմերի, ինչպես և գիտության ու տեխնիկայի աշխարհի), որոնք տեխնիցիզմի պայմաններում օտարված են մարդուց։ Դիալեկտիկական մատերիալիզմը մերժում է գոյաբանական մտակառուցումները։ Աշխարհի մասին ամեն մի պնդում կարող է տեղ ունենալ գիտական տեսության մեջ։ Տրամաբանության մեջ «ձևական համակարգի գոյաբանություն», «գոյաբանական նշանակություն» ասելով նկատի ունեն, թե ձևայնացված լեզուն մևկնաբանելիս ինչպիսի օբյեկտների գոյությունն է ընդունվում․ «պլատոնիստական» մեկնաբնությունն ընդունում է վերացական էություններ (դասեր, հատկություններ), իսկ ըստ «նոմինալիստականի» վերացական էությունների մասին բոլոր ասույթները կարող են հանգեցվել կոնկրետ օբյեկտների մասին ասույթների։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 155)։ 
|