Jump to content

Աստղագիտության պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Գիտության պատմություն
Թեմաներ
Մաթեմատիկա
Բնագիտություն
Աստղագիտություն
Կենսաբանություն
Բուսաբանություն
Աշխարհագրություն
Երկրաբանություն
Ֆիզիկա
Քիմիա
Էկոլոգիա
Հասարակական գիտություններ
Լեզվաբանություն
Հոգեբանություն
Սոցիոլոգիա
Փիլիսոփայություն
Տնտեսագիտություն
Տեխնոլոգիա
Հաշվողական տեխնիկա
Բժշկություն
Գյուղատնտեսություն
Նավարկություն
Պորտալ
Կատեգորիա:Գիտության պատմություն

Աստղագիտությունը երկնային մարմինների շարժումների և հատկությունների մասին գիտություն, որը համարվում է բնական գիտությունների մեջ ամենահներից մեկը։ Իր զարգացման նախնական փուլերում այն միասնական էր Աստղագուշակության հետ։ Գիտական աստղագիտության և աստղագուշակության վերջնական բաժանումը տեղի ունեցավ Եվրոպայում՝ Վերածննդի դարաշրջանում։ Այլ տեսությունները, որոնք նույնպես ուսումնասիրում էին ոչ երկրային մարմինները (աստղաֆիզիկա, տիեզերագիտություն և այլն), նախկինում նույնպես դիտվում էին որպես աստղագիտության մի մաս, սակայն XX դարում դրանք տարանջատվեցին՝ դառնալով առանձին գիտություններ։

Հնագույն շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկավառակ Նեբրայից (Գերմանիա, XVII դար, մ․թ․ա․)

Աստղագիտական գործունեության մասին հիշատակվում է մ․թ․ա․ VI-IV հազար դար առաջվա աղբյուրներում[1][2][3][4], իսկ լուսատուների անվանումների ավելի հին հիշատակումները հանդիպում են «Բուրգերի տեքստերում», կրոնական հուշարձանում (մ․թ․ա․ XXV—XXIII դարեր)[5]։ Նախամարդկանց կողմից մեգալիթյան կառույցների և նույնիսկ ժայռերի վրայի պատկերազարդումների առանձնահատկությունները բացատրվում են որպես աստղագիտական։ Ֆոլկլորում նույնպես կան այդպիսի բազմաթիվ մոտիվներ[6]։

Հնագույն ժամանակներից հայտնի են երկնքում կատարվող պարբերական փոփոխությունները՝

Այդ կանգուն ցիկլերին համապատասխան, առաջացան ժամանակի չափման միավորները՝ օր, ամիս, տարի։ Չնայած աստղերի փոխադարձ դասավորությունը թվում է անփոփոխ, նկատվել է, որ (մոլորակի) մի քանի լուսատուներ այդ կանոնից դուրս են։ Ուսումնասիրելով երկնոլորտում տեղի ունեցող փոփոխությունները, մարդիկ նկատեցին, որ այն կապված է Երկրի վրա եղանակի փոփոխության հետ[4][7]։ Այն հանգեցրեց մի մտքի, որ երկնային շարժումները կապված են նաև երկրային այլ երևույթների հետ։ Դրանք ազդում են երկրային պատմության վրա և կանխագուշակում ամենակարևոր իրադարձությունները՝ թագավորների ծնունդներ, պատերազմներ, սով, համաճարակներ և այլն։ Վստահությունը դեպի աստղագուշակության երևակայություններին էական ազդեցություն ունեցավ աստղագիտության զարգացման վրա, քանի որ երկինքն ուսումնասիրելու օգուտների մասին ղեկավարություններին այլ կերպ դժվար կլիներ հիմնավորել։ Այդ պատճառներով աստղագետները հատուկ ուշադրություն դարձրեցին այնպիսի հազվադեպ և ոչ պարբերական երևույթներին, ինչպիսին Խավարումն է, գիսաստղերի հայտնվելը, երկնաքարերի ընկնելը և այլն։

Աստղագիտական հնագույն հայտագործությունը գնոմոնն է (ստվերի երկարությամբ Արևի բարձրության չափումը) և օրացույցը[3]։ Ավելի ուշ տարբեր համակարգերում հայտնվեցին անկյունաչափ գործիքներ։

Շումեր և Բաբելոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շումերաաքքադական Բաբելոն պետությունը գոյություն է ունեցել մ․թ․ա․ II հազարից մինչև մ․թ․ա․ VI հազար տարիներում[8] (վերջին տասնամյակներում այն կառավարում էին քաղդեացիները, մ․թ․ա․ VI դարում երկիրը գրավեց Պարսկաստանը)

Բաբելոնացի քրմերը թողել են աստղագիտական բազմաթիվ աղյուսակներ[8]։ Հենց նրանք են առանձնացրել հիմնական համաստեղություններն ու կենդանակերպերը[8], ներմուծել լիարժեք անկյան բաժանումը 360°-ի վրա[9], զարգացրելեռանկյունաչափությունը[9]։

Մ․թ․ա․ II հազար տարում շումերների մոտ հայտնվեցին լուսնային օրացույցեր[8], որոնք զարգացավ մ․թ․ա․ I հազար տարում։ Տարին բաղկացած էր 12 սինոդային ամիսներից, որոնցից վեցը 29 օր էին, իսկ մյուս վեցը՝ 30, ընդհանուր առմամբ 354 օր։

Սկզբում արևադարձային տարվա հետ համաձայնեցնելու համար (որի տևողությունը նրանք որոշեցին օր) բաժանեցին 13-րդ ամսվա ագուցմանը, սակայն հետո դադարեցին անել[9]։

Թարմացնելով իրենց ուսումնասիրությունների աղյուսակները, քրմերը բացահայտեցին մոլորակների շարժումների շատ կանոններ և կարողացան կանխագուշակել Լուսնի ու Արևի խավարումները[9]։ Մ․թ․ա․ 450 թվականին բաբելոնացիներն արդեն գիտեին Մետոնի ցիկլը (235 ամիսները մեծ ճշտությամբ համընկնում էին 19 արևային տարիների հետ)[9]։ Այնուամենայնիվ, չինացիներն այն ավելի շուտ էին բացահայտել։

Հավանաբար հենց Բաբելոնում հայտնվեց յոթօրական շաբաթը (ամեն օրը նվիրված էր 7 լուսատուներից մեկին)։

Հին Եգիպտոս

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նեղոսի հեղեղումները տեղի են ունենում ամառվա սկբզին, և հենց այդ ժամանակ էլ լինում է երկնքի ամենավառ աստղի՝ Սիրիուսի ծագումը, որը եգիպտերեն կոչվում է «Սոտիս»։ Մինչ այդ պահը Սիրիուսը տեսանելի չէ։ Հավանաբար այդ պատճառով «սոտիսական» օրացույցը Եգիպտոսում օգտագործվում է քաղաքացիականի հետ զուգահեռ։ Սոտիսական տարին Սիրիուսի երկու հելիական ծագումների միջև ընկած ժամանակաշրջանն է, այսինքն այն համապատասխանում էր սիդերիկ պարբերությանը, իսկ քաղաքացիական տարին բաղկացած էր 12 ամիսներից, յուրաքանչյուրը 30 օր և հինգ հավելյալ օրեր, ընդհանուր՝ 365 օր[7]։

Սկզբում շաբաթները չկային, իսկ ամիսները տևում էին 3 դեկադաներ (տասնօրյակ)։ Եգիպտոսում օգտագործում էին նաև մետոնի ցիկլով լուսնային օրացույցը՝ համապատասխանեցված քաղաքացիականին։ Ավելի ուշ Բաբելոնի ազդեցությամբ հայտնվեց յոթօրյա շաբաթը։ Օրերը տևում էին 24 ժամ, որոնք սկզբում անհավասար էին (օրվա լուսավոր և մութ ժամանակների համար առանձին), սակայն մ․թ․ա․ IV դարում ձեռք բերեցին ժամանակակից տեսքը։ Ի տարբերություն Բաբելոնի` Եգիպտոսում օգտագործվում էր տասական համակարգ, բայց օրերում, բացի 10 լուսավոր ժամերից, նրանք առանձնացնում էին նաև անցումային ժամեր, այդ պատճառով էլ դարձավ 12 ժամ։ Նույնը նաև օրվա մութ ժամերին[3]։

Եգիպտական մաթեմատիկայի և աստղագիտության զարգացման աստիճանը պարզ չէ։ Այդ թեմայով համարյա ոչ մի փաստաթուղթ չկա, սակայն էլլինները բարձր էին գնահատում եգիպտական աստղագետներին և նրանց մոտ էին սովորում։

Աստղագիտությունը չի առաջացել Եգիպտոսում (շատ պատմաբանների կարծիքով՝ Միջագետքում[10]), սակայն այնտեղ լայնորեն օգտագործվում էին Լուսնով և մոլորակներով գուշակությունները։

Աշխարհի եգիպտական համակարգը Հերակլիդ Պոնտիացու նկարագրությամբ (մ․թ․ա․ IV դար) երկրակենտրոն էր, սակայն Մերկուրի և Վեներա մոլորակները պտտվում էին Արևի շուրջը (բայց նրանց հետ նաև Երկրի շուրջը)։ Վերևի մոլորակները (որոնց կարել է հետևել Արևի հակառակ կողմում) Հին Եգիպտոսում համարվում էր Հորա աստվածի մարմնավորումը, իսկ ներքևինները ընդունում էին մեկ մարմնի տեղ՝ դրանց միջև տարբերություն չդնելով[3]։ Եգիպտացիները երկինքը բաժանում էին համաստեղությունների։ Դրա մասին ապացույցներ կարող են լինել տեքստերում, ինչպես նաև եկեղեցիների ու գերեզմանների առաստաղներին եղած նկարներում։ Հին Եգիպտոսում հայտնի էր 45 համաստեղություն։ Օրինակ հիշատակվում է Մես համաստեղությունը «հավանաբար Մեծ Արջը», АН համաստեղությունը բազեի գլխով, որը նիզակով խոցում է Մես համաստեղությանը[3]։

Հին Չինաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևելյան Ասիայի երկրներից ամենազարգացած աստղագիտությունն ուներ Չինաստանը[11]։ Արդեն Սյայի լեգենդար դինաստիայի ժամանակ (մ․թ․ա․ III հազարամյակի վերջ -II հազարամյակի սկիզբ) Չինաստանում արքունի աստղագետներն ունեին երկու պարտականություն։ Ըստ լեգենդի, մ․թ․ա․ 2137 հազար թվականին մահապատժի են ենթարկվել աստղագետներ Խոն և Խին, ովքեր չէին կարողացել կանխատեսել խավարումը։ Աստղագիտական շատ տեղեկություններ էին պարունակում «Շիցզին» («Երգերի գիրք») չինական գրականության հուշարձանում (~մ․թ․ա․ VI դար)[12]։ Մոտավորապես այդ ժամանակ չինացիները ճշգրտեցին արևային տարվա տևողությունը (365,25 օր)[11]։ Համապատասխանաբար, երկնային պտույտը բաժանում էին 365,25 աստիճանի կամ 28 համաստեղությունների (Լուսնի շարժումներով)[11]։

Աստղադիտարանները հայտնվեցին մ․թ․ա․ XII դարում[13]։ Սակայն ավելի շուտ չինացի աստղագետները ջանասիրաբար գրանցում էին երկնքում տեղի ունեցող բոոր անսովոր իրադարձությունները (խավարումներ, գիսավորներ՝ «աստղեր-ավելներ», ասուպների հոսքեր, նոր աստղեր)։ Գիսաստղի մասին առաջին տեղեկությունը գրվել է մ․թ․ա․ 631 թվականին[14], լուսնի խավարման՝ մ․թ․ա․ 1137 թվականին, իսկ արևային՝ մ․թ․ա․ 1328 թվականին[15], ասուպների առաջին հոսքի՝ մ․թ․ա․ 687 թվականին[16][17]։ Հալեի գիսավորի մասին առաջին հաղորդագրությունը գրվել է մ․թ․ա․ 240 թվականին։ Հավանաբար, մ․թ․ա․ 466 թվականին ուսումնասիրված գիսաստղը նույնպես Հալեի գիսավորն էր։ Սկսած մ․թ․ա․ 87 թվականից[14] նշված են վերջինիս բոլոր հայտնությունները։ 301 թվականին առաջին անգամ Արևի վրա նկատվեցին հետքեր[12], հետո դրանք բազմիցս նշվեցին։

Չինական աստղագիտության ձեռքբերումներից են արևի և լուսնի խավարումների առաջացման պատճառների ճիշտ բացատրումը, Լուսնի շարժման անհավասարությունը[15], սիդերիկ պարբերության չափումը սկզբում Յուպիտերի (12 տարի, կոնկրետ՝ 11․86), իսկ մ․թ․ա․ III դարից մնացած բոլոր մոլորակների համար ինչպես սիդերիկ, այնպես էլ սինոդիկ պարբերության՝ լավ հստակությամբ։

Չինաստանում կային բազմաթիվ օրացույցեր[18]։ Մ․թ․ա․ VI դարում բացահայտվեց մետոնի ցիկլը և ամրապնդվեց արևալուսնային օրացույցը[18]։ Տարվա սկիզբը ձմռան արևադարձի օրն է, ամսվա սկիզբը՝ նորալուսնի։ Օրերը բաժանված էին 12 ժամերի (որոնց անվանումներն օգտագործվում էին նաև ասմվա անուններում) կամ 100 մասերի[18]։

Չինաաստանում մշտապես նկատվում էին օրացույցային փոփոխություններ։ Տարիները միավորվեցին 60-ամյա ցիկլում, յուրաքանչյուր ամիս նվիրված էր 12 կենդանակերպերի նշաններից կամ 5 տարերքներից մեկին՝ ջուր, կրակ, մետաղ, ծառ, հող[18]։ Տարերքներից յուրաքանչյուրին համապատասխանում էր մի մոլորակ։ Կար նաև վեցերորդ՝ առաջնային տարերքը՝ «ցի» (եթեր)։ Ավելի ուշ ցի-ն բաժանեցին մի քանի տեսակների՝ ին-ցի և յան-ցի և այլն, որոնք համապատախանեցված էին Լաո Ցզիի հետ (մ․թ․ա․ VI դար)[18]։

Հնդկաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Աստղագիտությունը Հնդկաստանում

Հնդիկների մոտ ի տարբերություն մաթեմատիկայի, աստղագիտության մեջ նշանակալի հաջողություններ չեն եղել։ Ավելի ուշ նրանք թարգմանեցին և մեկնաբանեցին հունական շարադրությունները[19]։ Հնդիկների բնական գիտությունների բնագավառում ավելի հին տեղեկությունները կապված են Հնդկական քաղաքակրթության դարաշրջանի հետ, որը նշվում է մ․թ․ա․ III հազար դարում[19]։ Հնդկաստանում վեդական դարաշրջանում տիեզերքը համարվում էր երեք մասից բաղկացած մարմին՝ երկինք, երկնակամար և Երկիր, ինչի մասին վկայում է այն ժամանակվա վեդական գրականությունը։ Հնդկաստանի գիտնականներն ի տարբերություն բաբելոնացիների և չինացիների, համարյա չեն հետաքրքրվել աստղերի ուսումնասիրությամբ և չեն կազմել աստղային կատալոգներ[19]։

Մ․թ․ա․ V դարում աստղագետ և մաթեմատիկոս Արիաբատան արտահայտել է մի միտք, ըստ որի մոլորակները պտտվում են իրենց ուղեծրի շուրջ։ Նա նաև ճիշտ է նկարագրել արևի և լուսնի խավարումների պատճառները և կանխագուշակել հետագա խավարումները։ Նրա հայացքները զայրույթ են առաջացրել հինդուիստ ուղղամիտների մոտ, որին էր միացել նույնիսկ Բրահմագուպտան[20]․

Արիաբատի հետնորդներն ասում են, որ Երկիրը շարժվում է իսկ երկինքը՝ հանգստանում։ Սակայն նրանց հերքման մեջ ասվում էր, որ եթե այդպես լիներ, ապա Երկրի վրայի քարերն ու ծառերը պետք է ընկնեին․․․

Մարդկանց միջև նույնպես կան այնպիսինները, ովքեր մտածում են, որ խավարումները չեն առաջանում Ռահու վիշապի գլխով։ Դա աբսուրդային կարծիք է և մարդկանց մեծ մասն ասում էր, որ հենց նա է խավարում առաջացնում։ Վեդաներում, որտև կան Աստծո խոսքերը, Բրահմայի կողմից ասվում է, որ գլուխն առաջացնում է խավարում։ Հակառակ դրան, Արիաբատան, հակառակվելով բոլորին, այդ սուրբ խոսքերին թշնամաբար հաստատում է, որ խավարումը ոչ թե առաջանում է գլխով, այլ միայն Լուսնով և Երկրի ստվերով․․ Այդ հեղինակները պետք է ենթարկվեին մեծամասնությանը, քանի որ Վեդաներում գրված ամեն ինչ սուրբ էր։

Չնայած Հնդկաստանում XI դարի մուսուլմանական պատերազմների պատճառով գիտությունն անկում ապրեց, որոշ խոշոր գիտական ձեռքբերումներ պատկանում են Բհասկարային, XII դար։

Ինկերի կայսրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ինկերի աստղագիտություն

Ինկական աստղագիտությունը կապված է տիեզերագիտության և առասպելաբանության հետ, քանի որ յուրաքանչյուր ուակա (սուրբ տեղանք երկրի վրա) արտացոլում էր որևէ երկնային մարմին կամ երևույթ։ Այն իր արտացոլումը գտավ շատ լեգենդներում, որտեղ աշխարհաստեղծման ժամանակ երկնային օբյեկտները հայտնվեցին գետնի տակ, իսկ հետո կրկին դուրս եկան ժայռերից, քարանձավներից, աղբյուրներից, այսինքն՝ ամեն ուակայից[21]։ Ինկերի պատկերացմամբ հենց նրանցից էլ առաջացան ժողովուրդները։

Առաջնակարգ երկնային մարմին էր համարվում Ծիր կաթինը («Մայու»՝ գետ), որի վրա կամ մոտակայքում կային պակաս կարևոր օբյեկտներ։

Ինկերը գիտեին աստղերի (կեչուա՝ Quyllur) և մոլորակների (կեչուա՝ Hatun quyllur) միջև տարբերությունները։ Հստակորեն հայտնի է, որ նրանք ուսումնասիրում էին Վեներան (Չ'ասկա), Յուպիտերը (Պիրվա) և Սատուրնը (Հաուչա)[22]։ Մերկուրիի և Մարսի նրանց ուսումնասիրությունների մասին տեղեկություններ չկան։ Մոլորակների ինկական անվանումները հիմք են տալիս մտածելու, որ աստղագետներին հայտնի էին Յուպիտերի Գալիլեյան արբանյակները և Վեներայի մթնոլորտով պայմանավորված սկավառակի ծայրերի անպարզորոշությունը։

Կենտրոնական Ամերիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մայաների քաղաքակրթությունը (մ․թ․ա․ II-X դարեր) շատ մեծ նշանակություն էր տալիս աստղագիտական գիտելիքներին, ինչն ապացուցում են այդ քաղաքակրթության քաղաքներում եղած բազմաթիվ հնագիտական փորագրությունները[23][24]։ Մայաների հնագույն աստղագետները կարողանում էին կանխատեսել խավարումները և շատ հաճախակի էին հետևում տարբեր, ավելի լավ երևացող աստղագիտական օբյեկտների, ինչպիսին համաստեղություններն են, Մերկուրին, Վեներան, Մարսը և Յուպիտերը[23]։ Տպավորիչ են քաղաքների և եկեղեցի-աստղադիտարանների մասունքները։ Ցավոք պահպանվել են տարբեր տարիքի միայն 4 ձեռագրեր և կոթողների վրայի տեքստեր։

Մայաները հստակորեն որոշում էին բոլոր 5 մոլորակների սինոդիկ պարբերությունները (հատուկ նշանակություն ուներ Վեներան), հորինել են շատ ճշգրիտ օրացույց[23]։ Մայաների ամիսը բաղկացած էր 20 օրից, իսկ շաբաթը՝ 13։ Օրացույցային դարաշրջանի սկիզբը դրված է մ․թ․ա․ 5041738 թվականին, սակայն իրենց ժողովրդի ժամանակագրությունը հաշվվում է մ․թ․ա․ 3113 թվականից[23]։

Այլ երկրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Ավստրալիայի աբորիգենների աստղագիտություն

Եվրոպայում կելտական ցեղերի դրուիդները միանշանակ ունեին որոշ աստղագիտական գիտելիքներ։ Հիմքեր կան ենթադրելու, որ Սթոունհենջը ոչ միայն ծիսակարգերի տեղ էր, այլ նաև աստղադիտարան։ Այն կառուցվել է մ․թ․ա․ 1900-1600 թվականներին։

Հին Հունաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Աստղագիտությունը Հին Հունաստանում

Հելլենները, ամենայն հավանականությամբ, դեռ հոմերոսյան ժամանակաշրջանից հետաքրքրված էին աստղագիտությամբ, նրանց երկրի քարտեզը և որոշ անվանումներ մնացել են ժամանակակից գիտությունում։ Սկզբնականում գիտելիքները խորը չէին, օրինակ առավոտյան և երեկոյան Վեներան համարվում էր տարբեր լուսատուներ (Ֆոսֆոր և Հեսփեր)[25][26], իսկ շումերներն արդեն գիտեին, որ այն նույն լուսատուն է։ «Վեներայի երկատման» մասին սխալների ուղղումը վերագրվում է Պյութագորասին և Պարմենիդեսը[25][26]։

Աշխարհի բևեռն այդ ժամանակ արդեն անցել էր Ալֆա Վիշապից, սակայն դեռ չես հասել Բևեռայինին[27], հնարավոր է, որ Ոդիսականում երբեք չի հիշատակվել դեպի հյուսիս ուղղության մասին։

Պյութագորականները առաջարկեցին տիեզերքի պիրոկենտրոնացված մոդելը, որում աստղերը՝ Արևը, Լուսինը և վեց մոլորակները պտտվում էին Կենտրոնկան Կրակի շուրջ (Հեստիա)[28]։ Որպեսզի ամբողջությամբ ստացվի սուրբ թիվ՝ 10 տարերք, վեցերորդ մոլորակ համարեցին Հակաերկիրը (Անտիխտոն)[28]։ Ինչպես Արևը, այնպես էլ Լուսինն այդ տեսութամբ լուսավորում էին Հեստիայի լույսի արտացոլումը։ Այն աշխարհի առաջին մաթեմատիկական համակարգն էր։ Մնացած հին կոսմոգոնիստների մոտ ավելի շատ աշխատում էր երևակայությունը քան տրամաբանությունը։

Լուսատուների տարերքների միջև հեռավորությունը պյութագորականների մոտ համապատասխանում էր գամմայի երաժշտական ինտերվալին։ Դրանց պտույտի ժամանակ հնչում է «տարերքների երաժշտությունը», որը մեզ համար լսելի չէ։ Պյութագորականները Երկիրը համարում էին գնդաձև և պտտվող, ինչի պատճառով տեղի էր ունենում գիշերվա և ցերեկվա հերթափոխը[28]։ Չնայած առանձին պյութագորականներ (Արիստարքոս Սամոսցի և այլն) թաքուն էին պահում արևակենտրոն համակարգի գաղափարը[28]։ Պյութագորականների մոտ առաջին անգամ ծագեց եթեր հասկացողությունը[29], սակայն շատ հաճախ այդ բառը նշանակում էր օդ։ Միայն Պլատոնը եթերն առանձնացրեց որպես ինքնուրույն տարերք։

Պլատոնը Սոկրատեսի աշակերտն է և արդեն չէր կասկածում Երկրի գնդաձևության վրա (նույնիսկ Դեմոկրիտն էր այն համարում սկավառականման)։ Պլատոնի կարծիքով տիեզերքը մշտական չէ, քանի որ այն ինչ զգացվում է, իր է, իսկ իրերը ծերանում են ու մահանում։ Բացի այդ հենց ժամանակն է ծնվել տիեզերքի հետ։ Հեռու գնացող հետևանքներ ունեին Պլատոնի կոչերը աստղագետներին դասավորելու լուսատուների անհավասար շարժումները շրջապատի «լիարժեք» շարժույներին[30]։

Այդ կանչին արձագանքեց Արքիմեդի ուսուցչի և եգպիտական քրմերի աշակերտ Եվդոկսը։ Իր (չպահպանված) աշխատություններում նա շարադրել է մոլորակների շարժման կինեմատիկ սխեման՝ մի քանի վերադրված շրջանային շարժումներով, ընդամենը 27 տարերքներով[31]։ Իհարկե, Մարսի ուսումնասիրությունների համաձայնությունը վատն էր։ Բանն այն էր, որ Մարսի ուղեծիրը նկատելիորեն տարբերվում էր շրջանաձևից, այդ պատճառով մոլորակի հետագիծն ու շարժման արագությունը երկնքում փոփոխվում է լայն ծայրերին։ Եվդոկսը նաև կազմեց աստղային կատալոգ[32][33]։

«Ֆիզիկայի» հեղինակ Արիստոտելը նույնպես եղել է Պլատոնի աշակերտը։ Իր աշխատություններում կային ոչ քիչ ռացիոնալ մտքեր։ Նա համոզիվ կերպով ապացուցեց, որ Երկիրը գունդ է՝ հիմնվելով լուսնային խավարումների ժամանակ երկրի ստվերի ձևի վրա, Երկրի կլորությունը գնահատեց 400 000 փուլ[34] կամ 70,000 կմ[35]։

Արիստոտելի հայեցակարգը փիլիսոփաների մի մաս կանոնականացրել էր դեռ իր կյանքի ընթացքում և հետագայում շատ հակասող ողջամիտ մտքեր թշնամաբար հանդիպեցին, օրինակ Արիստարքոս Սամոսցու արևակենտրոնությունը։ Արիստարքոսն առաջին անգամ փորձեց չափել Արևից Լուսին հեռավորությունը և դրանց տրամագծերը, սակայն Արևի համար նա շփոթվեց հերթականությամբ (ստացվեց, որ Արևի տրամագիծը 250 անգամ մեծ է երկրայինից), սակայն Արիստարքոսից առաջ բոլորը կարծում էին, որ Արևը Երկրից ավելի փոքր է։ Հենց այդ պատճառով նա որոշեց, որ աշխարհի կենտրոնում գտնվում է Արևը։ Արևի անկյունային տրամագծի ավելի ճիշտ չափումներ է կատարել Արքիմեդը, ում աշխատություններում նկատվում են Արիստարքոսի հայացքները։

Մ․թ․ա․ 240 թվականին Էրատոսթենեսը բավականին հստակ չափեց երկրային շրջանագիծը և դեպի հասարակածն ընկած արևուղու թեքվածությունը (այսինքն երկրային ուղեծրի թեքվածությունը)։ Նա նաև առաջարկել է Նահանջի տարվա համակարգը, որն այնուհետև անվանվել է հուլյան օրացույց։

Մ․թ․ա․ III դարից սկսած հունական գիտությունը՝ աստղագիտությունն ու մաթեմատիկան, յուրացրեց բաբելոնյան ձեռքբերումները։ Սակայն հույները նշանակալիորեն առաջ գնացին։ Մոտավորապես մ․թ․ա․ 230 թվականին Ապոլլոնիոս Պերգացին մշակեց բազային շրջանագծի ժամանակավոր անհամաչափ ներկայացման՝ դեֆերենտի և դեֆերենտի շուրջը պտտվող երկրորդական շրջանագծի՝ էպիցիկլի ներկայացման նոր մեթոդ, քանի որ հենց լուսատուն է շարժում էպիցիկլով։ Աստղագիտությունում այդ եղանակը մտցրեց նշանավոր աստղագետ Հիպարքոսը։

Հիպարքոսը բացահայտեց արևադրաձային և սիդերիկ տարիների միջև տարբերությունը, ճշտեց տարվա երկարությունը (365,25 — 1/300 օր)։ Ապպոլոնիոսի տարբերակը նրան թույլ տվեց կառուցել Արևի և Լուսնի շարժման մաթեմատիկական տեսությունը։ Հիպարքոսը ներմուծեց ուղեծրի էքսցենտրիսիտետ, ապոգեյա և պերիգեյ հասկացությունները, ճշտեց լուսնային ամիսների սինոդիկ սիդերիկ երկարությունները (վայրկյանային ճշտությամբ), մոլորակների պտույտների միջին շրջանները։ Ըստ Հիպարքոսի աղյուսակների հնարավոր էր կանխատեսել այն ժամանակվա համար աննախադետ 1-2 ժամ ճշգրտությամբ արևային ու լուսնային խավարումները։ Հենց նա մտցրեց աշխարհագրական կոորդինատները՝ լայնությունն ու երկարությունը։ Սակայն Հիպարքոսի ամենամեծ ժառանգությունը երկնային կոորդինատների տեղաշարժը՝ «գիշերահավասարի կանխատեսումը»։ Ուսումնասիրելով 169 տարի կատարված տվյալները, նա գտավ, որ գիշերահավասարի պահին Արևը գտնվում էր 2°-ի վրա, կամ տարում 47"-ին (իրականում՝ 50,3"-ի վրա)։

Մ․թ․ա․ 134 թվականին Կարիճի համաստեղությունում հայտնվեց նոր վառ աստղ։ Որպեսզի հեշտացվեր երկնքում կատարվող փոփոխությունների հետազոտությունները Հիպարքոսը կազմեց 850 աստղից բաղկացած կատալոգ, դրանք բաժանելով պայծառության 6 դասերի։

Մ․թ․ա․ 46 թվականին մտցվեց հուլյան օրացույցը՝ մշակված ալեքսանդրիական աստղագետ Սոզիգենի կողմից՝ եգիպտական քաղաքացիականի հիման վրա։ Հռոմի թվականությունը ստեղծվեց կայսրության հիմնումից հետո՝ սկսած մ․թ․ա․ 756 թվականի ապրիլի 21-ից։

Հիպարքոսի համակարգն ավարտեց մեծն ալեքսանդրիական աստղագետ, մաթեմատիկոս, օպտիկ և աշխարհագրագետ Կլադվիյ Պտղոմեոսը։ Նա նշանակալիորեն կատարելագործեց ոլորտային եռանկյունաչափությունը, կազմեց սինուսների աղյուսակը (0,5°-ից)։ Սակայն նրա գլխավոր ձեռքբերումը «Մեգալե շարահյուսությունն» է (մեծ կառուցումը)։ Արաբներն այն անվանափոխեցին «Ալ Մաջիստ»-ի, որտեղից էլ ավելի ուշ՝ «Ալմագեստ»։ Աշխատանքը ներառում է արևակենտրոն համակարգի շարադրումը։

Սկզբունքորեն լինելով սխալ Պտղոմեոսի համակարգը թույլ էր տալիս այն ժամանակների համար բավականին ճշտությամբ կանխատեսել երկնքում մոլորակների դասավորությունը, այդ պատճառով կարողանում էր դարերի ընթացքում բավարարարել համարյա բոլոր պահանջները։

Պտղոմեոսի աշխարհի համակարգով ավարտվում է հինհունական աստղագիտության զարգացումը։

Միջին դարերում քրիստոնեության տարածման և ֆեոդալիզմի զարգացման պատճառով կորեց հետաքրքրությունը դեպի բնական գիտություններ և Եվրոպայում աստղագիտությունը շատ հարյուրամյակներ սառեցին[36]։

Աստղագիտության զարգացման հետագա շրջանը կապված է իսլամական երկրների գիտնականների՝ Ալ-Բատտանիի, Ալ-Բիրունիի, Իբն Յունուսի, Նասր ալ-Դին Թուսիի, Ուլուգբեկի և այլնի գործունեությունների հետ։

Միջնադար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իսլամական երկրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Աստղագիտությունը իսլամական միջնադարում

Հին հրեաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Տիեզերագիտությունը հուդայիզմում

Եվրոպա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջնադարյան Եվրոպայում աստղագետները հիմնականում զբաղված էին տեսանելի մոլորակների հետազոտություններով, դրանց համապատասխանեցնելով Պտղոմեոսի ընդունած աշխարհակենտրոն համակարգին։

Տիեզերագիտական հետաքրքիր մտքեր կարելի է գտնել Ալեքսանդրիայի Որոգինեսի շարադրություններում, ով վաղ քրիստենեության նշանավոր ջատագովն էր և Փիլոն Ալեքսանդրացու աշակերտը։ Որոգինեսը կոչ էր անում բառի բուն իմաստով չընդունել «Ծննդոց»-ը, այլ որպես խորհրդանշական տեքստ։ Ըստ Որոգինեսի, տիեզերքը ներառում է բազմաթիվ աշխարհներ, այդ թվում նաև այնպիսինները, որոնցում կյանք կա։ Բացի այդ, նա ընդունում էր իրենց աստղային սֆերաներով այլ տիեզերքների գոյությունը։ Յուրաքանչյուր տիեզերք ավարտուն է ժամանակում և տարածության մեջ, սակայն իրենց առաջացման և մահվան գործընթացն անվերջ է․

Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա կասեմ, որ Աստված իր գործունեությունը չի սկսել, երբ ստեղծվել է մեր տեսանելի աշխարհը և դրա նման, երբ վերջինիս գոյության ավարտից հետո առաջանում է ուրիշ աշխարհ, նույն կերպ էլ մեր տիեզերքից առաջ գոյություն էր ունեցել մեկ այլը․․․ Այսպես, կարելի է ենթադրել, որ ոչ միայն գոյություն ունեն միաժամանակ շատ աշխարհներ, այլ նաև մեր տիեզերքից առաջ գոյություն են ունեցել շատ տիեզերքներ, և դրա ավարտից հետո կլինեն և այլ աշխարհներ։

XI-XII դարերում հույների և նրանց արաբալեզու աշակերտների հիմնական գիտական աշխատանքները թարգմանվել են լատիներեն։ Սխոլաստիկայի հիմնադիր Ալբերտ Մեծը և նրա աշակերտ Թովմա Աքվինացին XIII դարում պատրաստուկում էին Արիստոտելի ուսմունքը, կաթոլիկական ավանդույթների համար այն դարձնելով ընդունելի։ Այդ րոպեից Արիստոտել-Պտղոեոսի աշխարհի համակարգը փաստացի միախառնվում է կաթոլիկական դավանաբանության հետ։ Ճշմարտության էքսպերիմենտալ որոնումները փոխվեցին, աստվածաբանության համար դառնալով սովորական։

Գիտական աստղագիտության վերածնունդը Եվրոպայում սկսեց Պիրենեյան թերակղզում՝ արաբական և քրիստոնեական աշխարհների սահմանագծին։ Սկզբում որոշից դեր էին խաղում արաբական արևելքից ներթափանցած տրակտատները՝ Զիջերը։ XI դարի երկրորդ կեսին արաբական աստղագետները, ովքեր Ազ-Զարքալի (Արզախելյա) գլխավորությամբ հավաքվել էին Կորդովայի խալիֆայությունում, կազմեցին տոլեդական օրացույցեր։ Օգնող օրացույցերը Տոլեդական օրացույցերում խավարումների կանխատեսումների համար համարյա ամբողջովին վերցված են Ալ Խորեզմի և Ալ-Բատտանիի զիջերից, ովքեր զարգացրել էին Պտղոմեոսի տեսությունը և նորերի հիմքով ճշտելով, որ այն ժամանակների համեմատ դա հնացած է[37]։ XII դարում Ժերար Կրեմոնացու շնորհիվ աղյուսակները մտան լատինական աշխարհ և ադապտացվեցին քրիստոնեական օրացույցերի ներքո (Տուլուզի օրացույց)։ 1252-1270 թվականներին արդեն քրիստոնեական Տոլեդոյում Լեոնի և Կաստիլիայի թագավոր Ալֆոնսո X-ի գլխավորությամբ հրեա աստղագետներ Իսահակ Բեն Սիդը և Իեհուդա բեն Մովսես Կոենը կազմեցին ավելի ճշգրիտ Ալֆոնական աղյուսակներ։ 1321 թվականից ոչ շատ անց այդ աղյուսակների զարգացումները շարունակվեցին Փարիզում։ Տարբեր երկրների և աստղագետների սերունդների այդ բազմադարյան աշխատանքի արդյունքում, 1485 թվականին պատրաստ եղավ Ալֆոնական աղյուսակների առաջին թողարկումը[38]։

Տեսական աստղագիտության կազմավորումը․ Վերածննդի դարաշրջան և Նոր Ժամանակի սկիզբ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ Վերածնունդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

XV դարում գերմանացի փիլիսոցա, կարդինալ Նիկոլայ Կուզանսկին նկատելիորեն առաջ անցնելով իր ժամանակից, միտք արտահայտեց, ըստ որի տիեզերքն անսահման է և այն ընդհանրապես կենտրոն չունի՝ ո՛չ Երկիր, ո՛չ Արև, ոչ էլ որևէ բան, որն ունի հատուկ դիրք։ Բոլոր երկնային մարմինները կազմված են այն նույն մատերիայից, ինչ Երկիրը, և շատ հնարավոր է, որ դրանցում կյանք կա։ Գալիլեյից մեկ դար առաջ նա պնդում էր, որ բոլոր լուսատուները, ներառյալ Երկիրը, շարժվում են տարածության մեջ և դրանում եղած բոլոր ուսումնասիրողներ կարող են այն համարել անշարժ։

XV դարում հետազոտական աստղագիտության զարգացման մեջ մեծ դեր ունեցան Գեորդ Պուրբախի, ինչպես նաև իր աշակերտ և ընկեր Յոհան Մյուլլերի (Ռեգիոմոնտան) աշխատությունները։ Ի դեպ, նրանք դարձան Եվրոպայում առաջին գիտնականները, ովքեր չունեին հոգևոր աստիճան։ Մի շարք ուսումնասիրություններից հետո նրանք համոզվեցին, որ բոլոր աստագիտական աղյուսակները հնացել են, այդ թվում նաև ալֆոնականները։ Մարսի դիրքը ստացվում էր 2°-ով սխալ, իսկ լուսնային խավարումն ուշանում էր մի ամբողջ ժամ։ Հաշվարկների ճշտության բարձրացման համար Ռեգիոմոնտանը կազմեց սինուսների (1'-ից) և տանգենսների աղյուսակ։ Դեռ նոր հայտնված գրատպությունը հնարավորություն տվեց Պուրբախի ուղղված դասագիրքը տասնամյակների ընթացքում եվրոպացիների համար դառնալ աստագիտական հիմնական ուղեցույց։ Ռեգիոմոնտանի աղյուսակներն ավելի ճշգրիտ էին նախկիններին և կանոնավոր կերպով ծառայում էին մինչև Կոպեռնիկոսը։ Դրանք օգտագործում էր Կոլումբոսը և Ամերիգո Վեսպուչին։ Այնուհետև աղյուսակները որոշ ժամանակ օգտագործվեցին նույնիսկ արևակենտրոն համակարգի համար։

Ռեգիոմոնտանը նաև առաջարկեց երկայնության մեթոդի որոշումը աղյուսակային և տեղական ժամանակով, որը համապատասխան էր Լուսնի տրված դիրքին։ Նա հավաստեց հուլյան օրացույցի բաժանումը արևային տարվա հետ մոտ 10 օրով, ինչը ստիպեց եկեղեցուն մտածել օրացույցային բարեփոխման մասին։ Այդպիսի բարեփոխման մասին խոսվել է Լաթերիանի եկեղեցական ժողովի ժամանակ (Հռոմ, 1512—1517) և իրագործվել 1582 թվականին։

Կոպեռնիկական հեղափոխություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Արևակենտրոն համակարգ

XVI դարում պարզ դարձավ, որ Պտղոմեոսի համակարգը անհամազոր է և հանգեցնում է անթույլատրելի հաշվարկային սխալների։ Նիկոլայ Կոպեռնիկոսն առաջինն էր, ով առաջարկեց մանրամասնորեն ուղղված այլընտրանք, ընդ որում հիմնված աշխարհի լիովին մեկ այլ մոդելի վրա։

Կոպեռնիկոսի գլխավոր աշխատանքը «Երկնային սֆերաների պտույտի մասին»-ն է (լատին․՝ De Revolutionibus Orbium Coelestium), որը հիմնականում ավարտվեց 1530 թվականին, սակայն միայն մահից առաջ Կոպեռնիկոսը որոշեց հրատարակել այն։ Այնուամենայնիվ, 1503-1512 թվականներին Կոպեռնիկոսն ընկերների շրջանում տարածեց իր տեսության «Փոքր մեկնաբանություն հիպոթեզների մասին, որոնք վերաբերում են երկնային շարժումներին ձեռագիր կոնսպեկտը, իսկ իր աշակերտ Ռետիկը 1539 թվականին հրատարակեց արևակենտրոն համակարգը պարզ շարադրումը։ Երևում է, որ նոր տեսության մասին լուրերը տարավեցին արդեն 1520-ական թվականներին։

Ըստ կառույցի Կոպեռնիկոսի գլխավոր աշխատությունը համարյա կրկնում է «Ալմագեստ»-ը կրճատ տարբերակով (6 գիրք 13-ի փոխարեն)։ Առաջին գրքում նույնպես բերված էի աքսիոմաներ, սակայն Երկրի անշարժության դիրքի փոխարեն տեղադրված է մեկ այլ աքսիոմա․ Երկիրը և մյուս մոլորակները պտտվում են իրենց ուղեծրի և Արևի շուրջը։ Այդ հայեցակարգը մանրամասնորեն հիմնավորվում է, իսկ «հին ժողովուրդների կարծիքները» շատ, թե քիչ համոզիչ կերպով մերժվում են։ Կոպեռնիկոսը որպես իր համախոհ է համարում միայն անտիկ փիլիսոփաներ Ֆիլոլային և Նիկետասին։

Աշխարհակետնրոն դիրքերից Կոպեռնիկոսն առանց դժվարության բացատրում է մոլորակների հետադարձ պտույտը։ Այնուհետև բերում է Պտղոմեոսի նույն նյութը, ուղղակի մի քիչ շտկված․ Սերային եռանկյունաչափություն, աստղային կատալոգ, Արևի և Լուսնի շարժման տեսություն, դրանց չափերի և հեռավորության գնահատական, պրեցեսիայի և խավարման տեսությունները։

III գրքում, որը նվիրված է Երկրի տարեկան շարժմանը, Կոպեռնիկոսը կատարում է դարի բացահայտումը։ Այնտեղ նա բացատրում է գիշերահավասարի կանխատեսումը երկրային ուղեծրի ուղղության խառնման։ V և VI գրքերում, որոնք մոլորակների շարժումների մասին են, աշխարհակենտրոն մոտեցման շնորհիվ հնարավոր դարձավ գնահատել մոլորակների միջի հեռավորությունն Արևից, և Կոպեռնիկոսը բերում է այդ տվյալները այժմյանին բավականին մոտ։

Կոպեռնիկոսը աշխարհի համակարգը, ժամանակակից տեսանկյունից, դեռ բավական արմատական չէ։ Բոլոր ուղեծրերը կլորավուն են, դրանցով շարժումները հավասարաչափ, այդ պատճառով էպիցիկլերը ստիպված եղան պահպանել, իհարկե 80-ի փոխարեն դրանք դարձան 34։ Մոլորակների պտույտի մեխանիզմը մնաց նույնը։ Սակայն այն ժամանակ Երկրի ուղեծիրը տարեկան պտույտի ժամանակ պետ է շուռ գար՝ նմանվելով կոնուսի։ Որպեսզի բացատրեր տարվա եղանակների անցումները, Կսպեռնիկոսը ստիպված եղավ ներմուծել Երկրի երրորդ (հետադարձ) պտույտն ուղեծրի շուրջ՝ ուղղահայայց արևուղով, որն օգտագործում էր նաև պրեցեսիա բացատրման հաար։ Աշխարհի սահմանին Կոպեռնիկոսը տեղավորեց անշարժ աստղերի սֆերան։

Կոպիտ ասած, Կոպեռնիկոսի մոդելը նույնիսկ արևակետնրոն չէր, քանի որ Արևը չէր տեղադրել մոլորակային սֆերայի մեջտեղում։

Ուղեծրի կենտրոնի պտղոմեոսյան խառնումը (էկվանտ) Կոպեռնիկոսը, բնականաբար բացառեց, և այն դարձավ հետադարձ քայլ։ Նախկինում պտղոմեոսյանից ավելի ճշգրիտ, Կոպեռնիկոսի աղյուսակները շուտով էականորեն տարածվեցին ուսումնասիրություններով, ինչը ոչ պակաս շփոթեցրեց և անտարբեր դարձրեց իր հիացած երկրպագուներին։ Այնուամենայնիվ, Կոպեռնիկոսի աշխարհի մոդելը հսկայակ առաջընթաց էր։

Կաթոլիկ եկեղեցին սկզբում «պյութագորասության» վերածննդին բարեսրտորեն է վերաբերվում, դրա որոշ սյուներ հովանավորում էր Կոպեռնիկոսը։ Կլիմենտ VII պապն անհանգստանալով օրացույց ճշտմամբ, կարդինալ Վիգմանշտադտին հանձնարարեց հոգևոր դասի համար կարդալ նոր տեսության մասին դասախոսություն, որն էլ ուշադրությամբ լսվել էր։ Սակայն կաթոլիկնրի շրջանակում հայնվեցին արևակենտրոնության վառ հակառակորդներ։ Սակայն արդեն 1560-ական թվականներից Շվեյցարիայի և Իտալիայի մի քանի համալսարաններում սկսեցին Կոպեռնիկոսի համակարգի մասին դասավանդումները։ Կոպեռնիկոսի մոդելի մաթեմատիկական հիմքը մի քանի անգամ պարզ էր, քա Պտոմեոսինը և դրանով էլ միանգամից օգտագործվեց գործնական նպատակներում։ Թողարկվեցին աստղագիտական («Պրուսական») ճշգրված աղյուսակներ (1551 թվական, Է, Ռեյնգոլդ)։

XVI դարի բուռն դեպքերից է 1582 թվականի հոկտեմբերի 5-ի երկար ժամանակ ծրագրված օրացույցային բարեփոխումը (հոկտեմբերի 5-ը դարձավ 15)։ Նոր օրացույցն անվանվեց գրիգորյան՝ Գրիգորիս XIII պապի պատվին, սակայն նախագծի իրական հեղինակն է իտալացի աստղագետ և բժիշկ Լուջի Լիլիոն։

Աստղադիտակի գյուտ։ Գալիլեյ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իտալացի մեծն գիտնական Գալիլեյը Կոպեռնիկոսի համակարգն ընդունեց խանդավառությամբ, ի դեպ միանգամից մերժեց փաստացի «երրորդ շարժումը», փորձով ցույց տալով, որ շարժվող շառավղի ուղեծիրն ինքն իրեն պահպանում է իր ուղղությունը[39][40]։ Կոպեռնիկոսի իրավացիությունը հաստատելու համար նա օգտագործեց աստղադիտակ։

Ապակյա կոկած ոսպնյակները հայտնի էին նույնիսկ բաբելոնցիներին[41]։ Պեղումների ժամանակ ամենահին ոսպնյակները գտնվել են մ․թ․ա․ VII դարում[42]։ 1608 թվականին Հոլանդիայում հայտնագործվեց դիտման խողովակը։ Դրա մասին իմանալով 1609 թվականի ամռանը, Գալիլեյն ինքնուրույն կառուցեց զգալիորեն ավելի զարգացած իր տարբերակը, ստեղծելով աշխարհում առաջին աստղադիտակ՝ ռեֆրակտորը[43]։ Աստղադիտակի մեծացումը սկզբում եռակի էր, իսկ ավելի ուշ Գալիլեյն այն հասցրեց 32-ակիի[43]։

Գալիլեո Գալիլեյի դիմանկարը (1635), նկարիչ՝ Յուստուս Սոըստերմանս

Իր ուսումնասիրությունների արդյունքները Գալիլեյը շարադրեց «Աստղային լրաբեր» հոդվածների շարքում (1610)[43], երկնքում ոսպնյակային ուսումնասիրություններով զբաղվող գիտնականների շարքում առաջացնելով իրական փոթորկանք։ Պարզեց, որ Ծիր կաթինը բաղկացած է մի քանի առանձին, կուտակված ասղերից, իսկ Լուսնի վրա կան սարեր[44], (մինչև 7 կմ բարձրությամբ, ինչն իրականությանը մոտ է) և կուտակումներ, Արևի վրա կան հետքեր[44], իսկ Յուպիտերն ունի արբանյակներ («արբանյակ» տերմինն ավելի ուշ ներմուծեց Կեպլերը)։ Հատկապես կարևոր բացահայտում էր, որ Վեներան ունի փուլեր[44]։ Պտողմեոսի համակարգում Վեներան որպես «ներքնամասի» մոլորակ, միշտ ավելի մոտ էր Երկրին, քան Արևը, և «լիավեներությունն» անհնար էր։

Գալիլեյը նշեց, որ աստղերի տրամագիծը, ի տարբերություն մոլորակների, աստղադիտակում չի մեծանում, իսկ որոշ միգամածություններ, նույնիսկ մեծացված տեսքով, չեն ըկնում աստղերի վրա, ինչը պարզ նշան է, որ դեպի աստղեր հեռավորությունը շատ մեծ է, նույնիսկ Արեգակնային համակարգում հեռավորության համեմատութամբ։

Գալիլեյը Սատուրնի մոտ բացահայտեց դուրս ցցվացքներ, որը համարեց երկու արբանյակներ։ Այնուհետև ելուստներն անհայտացան (օղակը պտտվեց), և Գալիլեյն իր ուսումնասիրությունները կարծեց խաբկանք և այլևս այդ թեմային չանդրադարձավ։ Սատուրնի օղակը բացահայտեց Քրիստիան Հյույգենսը 1656 թվականին։

Գալիլեյը չընդունեց Կեպլերի էլիպսները, շարունակելով հավատալ մոլորակների շրջանաձև ուղեծրերին։ Դրա պատճառը, հավանաբար, դարձավ Կեպլերի միստիկական նումերալոգիայի և «համաշխարհային հարմոնիայի» չափազանց մեծացումը։ Գալիլեյը ընդունում էր միայն դրական գիտելիքները և չէր հարգում պյութագորասությունը։ Կեպլերին անձնապես շատ բարձր էր գնահատում և տարել էր իր հետ կենդանի նամակագրություն, սակայն դրա մասին իր ոչ մի աշխատության մեջ չի նշել։

Գալիլեյի աստղադիտակի պատկերն այդքան էլ պարզ չէր, ինչի պատճառը հիմնականում գունային շեղման պատճառով էր։ Այդ և այլ պատճառներով Գալիլեյի բացահայտումների մասին հաղորդագրությունը շատերի մոտ առաջացրեց անվստահություն և նույնիսկ ծաղրանք։ Գալիլեյին նույնպես, ինչն ավելի տհաճ էր, մեղադրեցին հերետիկոսության մեջ։ Նա միանշանակ ստիպված էր գնալ Հռոմ, որպեսզի անձնապես և նամակագրությամբ բացատրվեր բաձրագրույն հոգևորի և հավատաքննության առջև։

1616 թվականի մարտի 5-ին հռոմեական միաբանությունը պաշտոնապես արգելում է արևակենտրոնությունը, այն համարելով վտանգավոր հերետիկոսություն[45]․։

Հաստատել, որ Արևն անշարժ կանգնած է աշխարհի կենտրոնում՝ անմտություն է, փիլիսոփայական տեսանկյունից խաբեություն և ձևականորեն հերետիկոսական, քանի որ այն ուղիղ հակադարձում է Սուրբ գրությանը։

Հաստատել, որ Երկիրը չի գտնվում աշխարհի կենտրոնում, որ նա չի մնում անշարժ և տիրապետում է նույնիսկ օրական պտույտի՝ նույնքան անմիտ է փիլիսոփայական և մեղսավոր՝ կրոնական տեսանկյունից։

Գալիլեյի առաջին աստղադիտականի ճիշտ կրկնօրինակը

Կոպեռնիկոսի գիրքը «մինչ դրա շտկումը »ավելացվեց Արգելված գրքերի ցուցակում[46]։

Սկզբում հսկայան գիտական համբավը և գիտակ անձնանց հովանավորությունը, ներառյալ կարդինալ Բարբերինին (ավելի ուշ դարձած Ուրբան VIII պապ), փրկեցին Գալիելեյին ճնշումներից։ Սակայն «Աշխարհի երկու ամենագլխավոր համակարգերի երկխոսությունների» (1632 թվական, հունվար-փետրվար), չնայած պապի թույլատրված գրաքննությամբ, կատաղություն առաջացրեց հավատաքննության և հենց Ուրբան պապի մոտ, ով կասկածեց, որ հենց իրեն են գրքում ներկայացրել որպես կարճամիտ Սիմպլիչիո։ Չնայած հեղինակի ցուցադրած չեզոք դիրքորոշմանը, կոպեռնիկացի Սալվիատիի եզրակացությունները գրքում ավելի համոզիչ են, քան իր հակառակորդներինը։ Բացի այդ, «Երկխոսություն»-ում կային Տիեզերքի անսահմանության և մարդաբնակ աշխարհների մասին եզրակացություններ։

Նույն 1632 թվականի օգոստոսին «Երկխոսությունները» մտցվեցին հռչակավոր «Ցուցակ»-ում, հեռացրեցին անփույթ գրաքննչին, գիրքը հանվեց վաճառքից, իսկ հոկտեմբերին 69-ամյա Գալիլեյին կանչեցին ինկվիզիցիայի։ Տոսկանացի դուքսի փորձերը հետաձգելու գործողությունը գիտնականի անառողջության և Հռոմում համաճարակային հիվանդության պատճառով հաջողության չհասան, և 1633 թվականի փետրվարին Գալիլեյը ստիպված եղավ լինել Հռոմում։

Գալիլեյի գործը շարունակվեց մինչև 1633 թվականի հունիսը։ Ըստ դատավճռի, Գալիլեյը մեղավոր ճանաչվեց նրանում, որ օժանդակում և տարածում էր սուտ, հերետիկոսական և Սուրբ գրությանը հակառակ մի ուսմունք։ Գիտնականին ստիպեցին հանրության առջև խոստովանվել և հրարվել «հերետիկոսությունից»[47]։ Այնուհետև նրան ուղարկեցին բանտ, սակայն մի քանի օր անց Ուրբանը թույլատրեց բաց թողնել՝ գրաքննության հսկողության ներքո։ Դեկտեմբերին նա վերադարձավ հայրենիք՝ Ֆլորենցիային մոտ գյուղ, որտեղ տնային կալանքի տակ անցկացրեց կյանքի մնացյալ մասը։

Կեպլերի օրենքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Կեպլերի օրենքներ
«Ուրանիբորգ»

Մին XVI դարայես աստղագիտական հետազոտությունները Եվրոպայում այդքան էլ շարունակական չէին։ Առաջին սիստեմատիկ ուսումնասիրությունները սկսեց դանիացի աստղագետ Տիխո Բրահեն, դրա համար օգտագործելով հատուկ սարքավորումներով Դանիայում «Ուրանիբորգ» աստղադիտարանը (Վեն կղզի)[48]։ Նա կառուցեց մեծ, Եվրոպայի համար ինքնատիպ գործիքներ, որոնց շնորհիվ լուսատուների դիրքը որոշեց նախկինում չեղած ճշտությամբ[48]։ Այդ ժամանակ որ միայն «Անֆոնականները», այլ նաև «Պրուսական աղյուսակները» մեծ սխալներ էին տալիս։ Ճշգրտության բարձրացման համար Բրահեն գործածեց ինչպես տեխնիկական կատարելագործությունները, այնպես էլ ուսումնասիրության սխալմունքների չեզոքության հատուկ մեթոդիկան։

Բրահեն առաջին անգամ չափեց 1577 թվականի գիսաստղերի պարալաքսը և ցույց տվեց, որ դրանք ոչ թե մթնոլորտային, ինչպես կարծում էին նախկինում (նույնիսկ Գալիլեյը), այլ տիեզերական մարմին է[49]։ Այդպիսով նա ավերեց պատկերացումը մոլորակային սֆերաների գոյության մասին, ըստ որի գիսաստղերը շարժվում են ազատ տարածությունում, որը կիսում էր նույնիսկ Կոպեռնիկոսի հետ։ Տարվա տևողոթյունը նա մինչև 1 վայրկյան ճշտությամբ չափեց[50]։ Լուսնի շարժումներում նա բացահայտեց երկու նոր անհավասարություններ՝ տարատեսակություն և տարեկան հավասարեցում, ինչպես նաև լուսնային ուղեծրի թեքման տատանումը արևուղուն[48]։ Սակայն Տիխո Բրահեի գլխավոր վաստակը անդադար (ամենօրյա), 15-20 տարիների ընթացքում[48] Արևի, Լուսնի և մոլորակների գրանցած հետազոտություններն են[50]։ Մարսի համար, որի շարժումներն ամենաանհավասարաչափն են, ուսումնասիրությունները տևեցին 16 տարի կամ Մարսի 8 լիարժեք պտույտների ընթացքում[50]։

Բրահեն ծանոթ էր Կոպեռնիկոսի համակարգի հետ դեռ «Փոքր մեկնաբանություն»-ից, սակայն միանգամից նշեց դրա բացթողումները․ աստղերի մոտ չկան պարալաքսեր[48], Վեներայի մոտ չեն նկատվում փուլերի փոփոխություն (քանի որ այն ժամանակ չկար աստղադիտակ, գոյություն ուներ հենց այդ տեսակետը) և այլն։ Դրա հետ մեկտեղ նա գնահատեց նոր համակարգի հաշվողական հարմարությունը և 1588 թվականին առաջարկեց փոխզիջման տարբերակ, որը մոտ էր Հերակլիդի «եգիպտական մոդելին»․ Երկիրն անշարժ է տարածության մեջ, պտտվում է ուղեծրի շուրջը, Լուսինն ու Արը պտտվում են նրա շուրջը, իսկ մյուս մոլորակները՝ Արևի շուրջը[50]։ Շատ աստղագետներ համամիտ էին այս տարբերակի հետ։

Իր մոդելները Բրահեն ստուգել չկարողացավ մաթեմատիկայի թերի գիտելիքների պատճառով և այդ պատճառով Ռուդոլֆ II-ի հրավերքով տեղափոխվելով Պրահա, այնտեղ, 1600 թվականին կանչեց երիտասարդ գերմանացի գիտնական Յոհան Կեպլերին[51]։ Հաջորդ տարի Տիխո Բրահեն մահացավ, իսկ Կեպլերը գրավեց նրա տեղը[51]։

Կեպլերին ավելի շատ գրավեց Կոպեռնիկոսի համակարգը, որպես ավելի քիչ արհեստական, ավելի նրբագեղ և այն «համաշխարհային հարմոնիային» համապատախանող, որը նա փնտրում էր տիեզերքում։ Օգտագործելով Մարսի ուղեծրի հետազոտությունները[51], որոնք կատարել էր Տիխո Բրահեն, Կեպլերը փորձում էր ընտրել ուղեծրի ձևը և Մարսի արագության փոփոխման օրենքը, որը լավագույն կերպով համապատասխանում էր փորձված տվյալներին։ Նա խոտանում էր մի մոդելը մյուսի ետևից, մինչև, վերջապես այդ համառ աշատանքը չավարտվեց առաջին հաջողությամբ․ ձևավորել էին Կեպլերի օրենքներից երկուսը[51]։

Տիխո Բրահեի և Յոհան Կեպլերի արձանը Պրահայում
  • Յուրաքանչյուր մոլորակ արտագծում է էլիպս, որի ֆոկուսներից մեկում գտնվում է Արևը[52][53]։
  • Հավասար ժամանակահատվածներում մոլորակը Արևին միացնող ուղիղը արտագծում է հավասար մակերեսներ[53]։

Երկրորդ օրենքը բացատրում է մոլորակի շարժման անհավասարությունը․ որքան այն մոտ է Արևին, այնքան արագ է շարժվում։

Կեպլերի հիմնական մտքերը նա շարադրել է «Նոր աստղագիտոթյուն, կամ ֆիզիկան երկնքում» աշխատությունում (1609)[51], ի դեպ, անվտանգության համար դրանք վերագրեց միայն Մարսին։ Ավելի ուշ «Աշխարհի հարմոնիան» (1619) գրքում նա տարածեց այն բոլոր մոլորակների վրա և հայտնեց, որ բացահայտել է երրորդ օրենքը։

  • Մոլորակների ուղեծրով պտույտի քառակուսիները Արևից հեռավորությանը վերաբերվում են որպես խորանարդ[53]։

Այս օրենքը համարյա սահմանում է մոլորակների շարժման արագությունը (երկրորդ օրենքը ղեկավարում է միայն այդ արագության փոփոխությունը) և թույլ տալիս դրանք բացառել, եթե հայտնի մոլորակների արադություններիդ մեկինը (օրինակ՝ Երկրինը) և մինչև Արև մոլորակները հեռավորությունը[51][52]։

Կեպլերը հրատարակեց իր ասղագիտական աղյուսակները, որոնք նվիրված էին կայսր Ռուդոլֆին[51]։

Կելմպերի մահից մեկ տարի անց՝ 1621 թվականի նոյեմբերի 7-ին Պիեռ Գասենդին հետևեց Մերկուրի իր կողմից կանխատեսված անցումը Արևի սկավառակի վրա[54][55]։

Արդեն Կեպլերի ժամանակակիցները համոզվեցին իր բացահայտած օրենքների ճշգրտության մեջ, սակայն նրանց խորքային իմաստը մինչև Նյուտը մնաց անհասկանալի[51]։ Ոչ մի լուրջ փորձ վերակենդանացնելու Պտղոմեոսին կամ նոր շարժման նոր համակարգի առաջարկ չի եղել։

XVII դարի այլ բացահայտումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեծ կարմիր հետքը (նկարը՝ «Վոյաջեր-1-ի)
  • 1657 թվական՝ Կոպեռնիկոսի համակարգի շարադրումն առաջին անգամ թարգմանվեց ռուսերեն՝ ռուս.՝ Зерцало всея Вселенныя Էպիֆանի Սլավինեցկու կողմից[60]։ Այդ գիրքը Ի․ Բլեուի «Ներմուծումներ տիեզերագիտությունում» գրքի թարգմանությունն էր։
  • 1665 թվական՝ Յուպիտերի վրա Մեծ կարմիր հետքի բացահայտումը (Կասինի, Հուկ)[61]։ Չափվել է Յուպիտերի պտույտի ժամանակահատվածը (իսկ 1666 թվականին՝ Մարսինը)[60] իր ուղեծրի

շուրջը (Կասինի)։

  • 1666 թվական՝ Ֆրանսիայի գիտությունների Ակադեմիայի հետ մեկտեղ հիմնվեց Փարիզի աստղադիտարանը[62]։ Ջիովանի Դոմենիկո Կասինին դարձավ աստղադիտարանի առաջին տնօրենը։ Նոր պաշտոնին իր ձեռքբերումներից է (Ժ․ Րիշեի հետ միասին) Արևի պարալաքսի (9,5") և աստղագիտական միավորի (140 մլ կմ) առաջին ամենաճշգրիտ որոշումը (1671—1673), Սատուրնի օղակի «Կասինիի ճեղքի» բացահայտումը (1675 թվական)[63].
  • 1675 թվական՝ լույսի արագության գնահատումը (Օլե Ռյոմեր), ճշգրտված պատկերացում դեպի մոլորակներ հեռավորությունը[64]։ Հիմնադրվել է Գրինվիչի աստղադիտարանը, որը ղեկավարում էր Ջոն Ֆլեմստիդ[65].
  • 1676 թվական՝ Էդմունդ Հալլեյը բացահայտում է Սատուրնի և Յուպիտերի «մեծ անհավասարությունը», իսկ 1693 թվականին՝ Լուսնի դարավոր արագացումը[66]։ Այդ երևույթի բացատրությունը 100 տարի անց տվել է Լապլասը։

Գիտության պատմության մեջ Հալլեյը մեծ տեղ է գրավում գիսաստղերի ուսումնասիրություններով։ Մշակելով երկար տարիները տվյալները, նա ուղեծրում գտավ մոտ 20 գիսավոր և նշեց, որ նրանց մի քանի հայտնումը, այդ թվում 1682 թվականինը, վերաբերվում է նույն գիսաստղին (որն անվանվել է իր անունով)։ Իր գիսաստղի հաջորդ այցը նա նշանակեց 1758 թվականին, սկաայն իրեն՝ Հալլեյին չհաջողվեց համոզվել իր կանխատեսման մեջ[67]։

  • 1687 թվական՝ Իսահակ Նյուտոնը ձևավորում է ձգողականության օրենքը[68] և դրանից դուրս հանում Կեպլերի բոլոր 3 օրենքները։ Նյուտոնի տեսության մյուս ամենակարևոոր հետևանքը դարձավ բացատրությունը, թե ինչու են երկնային մարմինների ուղեծրերը մի փոքր շեղվում կեպլերական էլիպսից։ Այդ շեղումները հատկապես նկատելի են Լուսնի համար։ Պատճառը համարվում է այլ մոլորակների ազդեցություն, իսկ Լուսնի համար նաև Արևը։ Այդ ամենը հաշվի առնելը Նյուտոնին թույլ տվեց բացահայտել Լուսնի նոր շեղումների շարժումները (անհավասարությունները)՝ տարեկան, պարալաքսային, թելերի ետընթացային շարժումը և այլն։ Նյուտոնը բավականի ճիշտ հաշվարկեց պրեցեսիայի մեծությունը (50" տարում), դրանում առանձնացնելով արևային և լուսնային բաղկացուցիչը։

Նյուտոնը բացահայտեց խրոմատիկ աբերացիայի պատճառը, որը նա սխալմամբ համարում էր անվերանալի։ Իրականում, ինչպես հետագայում պարզվեց, օբյեկտիվում մի քանի ոսպնյակներ օգտագործելը կարող է էականորեն թուլացնել այդ էֆեկտը։ Նյուտոնը գնաց այլ ուղղությամբ և հայտնագործեց հայելային աստղադիտակ-ռեֆլեկտորը, որն ունենալով ոչ մեծ չափեր, թույլ էր տալիս բավականաչափ մեծացում և հիանալի պարզ պատկեր[69][70]։

XVIII դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • 1718 թվական՝ Էդմունդ Հալլեյը բացահայտեց, որ Սիրիուս, Ալդեբարան և Արկտուր աստղերն ունեն իրեց սեփական շարժունակությունը[71]։ Հալլեյը նաև ուշադրությյուն դարձրեց «միգամածոտ աստղեր»-ին, քննարկեց դրանց հնարավոր կառուցվածքը և լուսավորության պատճառները[71]։ Հալլեյը կազմեց դրանց կատալոգը, որն այնուհետև լրացվեց Դերհեմի կողմից։ Կատալոգը ներառում էր երկու տասնյակ միգամածություններ։
  • 1727 թվական՝ Ջեյմս Բրեդլին բացահայտեց տարեկան ամերացիան (20,25"), և Երկրի շարժվելու փաստը ստացավ ուղիղ փորձառու հաստատում[72]։

Սսկեցին հայտնվել առաջին տիեզերածին հիպոթեզները։ Ուիլիամ Ուիստոնը ենթադրեց, որ Երկիրը սկզբում գիսաստղր էր, որը հպվել էր մեկ այլ գիսավորի, ինչից հետո Երկիրը սկսել է պտտվել իր ուղեծրի շուրջը և դրա վրա առաջացավ կյանք[73]։ Ուիստոնի «Երկրի նոր տեսություն․․․» (անգլ.՝ A New Theory of the Earth) գիրքը ստացավ Իսահակ Նյուտոնի և Ջոն Լոկի դրական արձագանքները[73]։ Մեծն Ժորժ Բյուֆոնը նույնպես մեջբերեց գսաստղը, սակայն 1749 թվականի իր մոդելու գիսաստղն ընկավ արևի վրա և այնտեղից դուրս հանեց նյութի հոսք, որից էլ առաջացան մոլորակները[74][75]։ Չնայած զայրացած եկեղեցին ստիպեց Բյուֆոնին նամակով հրաժարվել այդ հիպոթեզից, նրա գիտական շարադրությունը մեծ ուշադրություն առաջացրեց և նույնիսկ 1778 թվականին վերահրատարակվեց։ Աղետալի հիպոթեզներ հայտնվեցին նաև ավելի ուշ (Ֆայ, Չեմբերլին և Մուլտոն, Ջինս և Ջեֆրիս)։

Հետաքրքիր մտքեր էին պարունակում Ռուջեր Բոշկովիչի «Բնական փիլիսոփայության տեսություն՝ բերված ուժի միակ օրենքի կողքին, որը գոյություն ունի բնության մեջ» գրքում (1758 թվական)։ Գիրքը տիեզերքի կառուցվածքային անսահմանության, դինամիկ ատոմիզմի, տիեզերքի մեծացման և փոքրացման կարողությունը առանց դրանում ֆիզիկական պրոցեսներ փոփոխելու, փոխադարձ իրար մեջ մտողների գոյության, սակայն փոխադարձ չհետևվող աշխարհների և այլնի մասին[76][77]։

  • 1755 թվականին փիլիսոփա Իմանուիլ Կանտը հրատարակում է բնական տիեզերածնության էվոլոլյուցիայի առաջին տեսությունը (առանց աղետների)։ Մոլորակներն ու աստղերն ըստ Կանտի հիպոթեզի, ձևավորվում են կուտակված դիֆուզիային մատերիայից․ մեջտեզում, որտեղ մատերիաներն ավելի շատ են, առաջանում է աստղ, իսկ ծայրամասերում՝ մոլորակներ[78][79]։ Հիպոթեզի մաթեմատիկական հիմքն ավելի ուշ մշակեց Լապլասը։

Անգլիացի ինքնուս գիտնական Թոմաս Րայթն առաջինն էր, որ առաջարկեց, որ տիեզերքը բաղկացած է առանձին «աստղային կղզիներից»։ Ըստ Րայթի մոդելի, այդ կղզիները պտտվում են որևէ «աստղածային կենտրոնի» շուրջ (նա ընդունում է, որ կենտրոնները կարող են մեկից ավել լինել)։ Րայթը, ինչպես նա Սվեդենբորֆը և ավելի ուշ Կանտը վերանայեցին միգամածությունները որպես ջնջված աստղային համակարգեր։

XVIII դարի վերջին աստղագետները ստացան ոսումնասիրությունների հզոր գործիքներ, ինչպես դիտման (կատալերագործված ռեֆլեկտորներ), այնպես էլ տեսական (երկնային մեխանիկա, լուսաչափություն և այլն)։ Երնային մեխանիկայի մեթոդների զարգացումը շարունակվում էր։ Ուսումնասիրությունների ճշգրտման մեծացման հետ մեկտեղ առաջացան կեպլերական ուղեծրերից մոլորակների շարժումների շեղումներ։ Լապլասի աշխատանքներից հետո ընկան վերջին կասկածանքները այն բանից, որ Նյուտնիոի օրենքները բավական են բոլոր երկնային մարմինների նկարագրության համար։ Այս ամենի կողքին Լապլասը մշակեց Յուպիտերի արբանյակների շարժման առաջին լիարժեք տեսությունը՝ փոխադարձ ազդեցության հաշվառմամբ։ Այդ խնդիրը շատ արդիական էր, քանի որ հիմքում ընկած էր այն ժամանակ հայտնի էր ծովի խորության չափման միայն մեկ ճշգրիտ մեթոդ, իսկ նախկինում կազմված աղյուսակներն այդ արբանյակների դիրքերի վերաբռրյալ շատ հնացել էին։

Ուիլյամ Հերշել

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հերշելի աստղադիտակը

Աստղագիտության զարգացման մեջ մեծ ներդրում ունեցավ գերմանական ծագմամբ անգլիացի մեծ գիտնական Ուիլյամ Հերշելը[85]։ Նա այն ժամանակվա համար կառուցեց Ռեֆլեկտորներ՝ մինչև 1,2մ տրամագծով հայելիներով և մեծ վարպետությամբ այն դրանք օգտագործվում էր[86]։ Հերշելը բացահայտեց յոթերորդ մոլորակը՝ Ուրանը (1781 թվական)[85] և դրա արբանյակները (1787 թվական])[85], որոնք պտտվում էին «ոչ ճիշտ ուղղությամբ» (1797 թվական), Սատուրնի մի քանի արբանյակներ, նկատեց Մարսի բևեռային գլխարկների սեզոնային փոփոխությունները, Յուպիտերի վրայի գծերը և հետքերը մեկնաբանեց որպես ամպեր, չափեց Սատուրնի և իր օղակների պտույտի ժամանակը (1790 թվական)։ Նա բացահայտեց, որ Արեգակնային համակարգը շարժվում է Վահագն համաստեղության ուղղությամբ (1783 թվական), Արևի սպեկտրի ուսումնասիրման ժամանակ բացահայտեց ինֆրակարմիր ճառագայթները (1800 թվական), կազմեց արևային ակտիվության համակահարաբերակցությունը (հետքերի թվով) և երկրային պրոցեսներով, օրինակ՝ ցորենի բերքով և դրա գնով։ Սակայն իր գլխավոր սբազմունքը բոլոր երեսուն տարիների ընթացքում աստղային աշխարհների ուսումնասիրությունն էր։

Նա գրանցեց ավելի քան 2500 նոր միգամածություններ[85]։ Դրանց շարքում կային կրկնակիներ և բազմապատիկներ, որոշները միացված էին կամարներով, ինչը Հերշելն անվանեց նոր աստղային համակարգերի ձավորումշ[85]։ Այնուամենայնիվ, այն ժամանակ այդ գյուտին ուշադրություն չդարձրեցին, փոխներգործող գալակտիկաները կրկին բացահայտվեցին արդեն XX դարում[85]։

Հերշելն առաջինն աստղագիտությունում սիստեմատիկորեն օգտագործեց ստաստիստիկական մեթոդներ (նախկինում Միչելի կողմից ներմուծված) և դրանց միջոցով եզրակացություն արեց, որ Ծիր կաթինը առանձնացած աստղային կղզի է, որն ներառում է աստղերի սահմանափակ թիվ և ունի տափակ տեսք։ Մինչև միգամածությունները հեռավորությունը նա գնահատում էր միլիոն լուսային տարի։

1784 թվականին Հերշելը նշեց, որ միգամածությունների աշխարհն ունի մեծամասշտաբ կառուցվածք՝ կուտակումներ և գոտիներ («շերտեր»)։ Այժմ ամենամեծ գոտին համարում են մեգագալակտիկայի էկվատորիալ զոնա։ Կուտակումների և միգամածությունների ձերի բազմազանությունը բա բացատրեց նրանով, որ դրանք գտնվում են զարգացման տարբեր աստիճաններում[85]։ Մի քանի միգամածություններ ունեն կլորավուն տեսք, երբեմն ներսում աստղով։ Դրանք նա անվանեց մոլորակային և համարեց դիֆուզիային մատերիայի կուտակումներմ որոնցում ձևավորվում են աստղն ու մոլորակային համակարգը։ Իրականում համարյա բոլոր բացահայտած միգամածությունները գալակտիկաներ էին, սակայն իրապես Գերշելըն իրավացի էր՝ աստղաձևավորվամ գործընթացը տեղի է ունենում նաև մեր օրերում։

XIX դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

XIX դարում բուռն զարգացում ապրեցին աստղագիտությունն ու երկնային մեխանիկան։ Եվրոպայում մեծացան աստղադիտարանների թիվը։ Հարավային կիսագնդում առաջին աստղադիտարանները բացեցին Ջոն Հերշելը և Նիկոլահ Լուի դե Լակայլը։ Մեծացան նաև աստղադիտակների չափերը։ 1842 թվականին օգտագործման մեջ մտցվեց Ուիլյամ Պարսոնսի 2 մետրանոց ռեֆլեկտորը (XIX դարում այդ նվաճումը ոչ ոք չանցավ)։ 1861 թվականի Լասալը կառուցեց 122 սանտիմետրանոց ռեֆլեկտոր։

1836 թվականին սկսեցին աստղերի լուսաչափական հետազոտությունները, որի պիոների դերում ելույթ ունեցավ Ջոն Հերշելը։ 1840 թվականին ստացվեցին Արևի առաջին հետազոտություններն ինֆրակարմիր դիապազոնում։ 1841-1845 թվականներին Ուիլյան Կրենչ Բոնդի և Ջորջ Ֆիլիպս Բոնդի (ԱՄՆ) շնորհիվ ծնվեց լուսանկարչական աստղագիտությունը, 1874 թվականին տպված տարբերակով առաջին անգամ դուրս եկավ Լուսնի ատլասը։

1859-1862 թվականներին Ռոբերտ Վիլհելմ Բունզենը և Գուստավ Կիրխհոֆը մշակեցին սպեկտրային տարրալուծման հիմքերը, որի շնորհիվ առաջին անգամ հնարավոր եղավ պարզելու երկնային մարմինների քիմիական բաղադրությունը։ Սպեկտրային տարրալուծմամբ առաջին անգամ հաջողվեց գիտականորեն ապացուցել Արևի և մոլորակների քիմիական բաղադրությունը և այդպիսով ստանալ բավականին համոզիչ փաստարկ տիեզերքի նյութական ընդհանրության օգտին[87]։

XIX դարի սկզբում պարզ դարձավ, որ երկնաքարային մարմինն ունի տիեզերական ծագում, այլ ոչ թե մթնոլորտային կամ հրաբխային, ինչպես կարծում էին նախկինում։ Գրանցվեցին և դասակարգվեցին կանոնավոր ասուպների հոսքեր։ 1834 թվականին Բերցելիուսը երկնաքարում բացահայտում է առաջին ոչ երկրային հանքանյութը՝ պիրրոտին (FeS)։ 1839-ականների վերջերին երկնաքարային աստղագիտություն ձևավորվեց որպես տիեզերքի մասին առանձին տիրույթ։

Գիտնականների ուշադրությունը գրավում է Արեգակնային համակարգի անհայտ մոլորակների բացահայտումները։ 1768 թվականին ստեղծվում է «երկնային ոստիկանություն» պարեկախումբը, որը պետք է գտներ մոլորակ՝ դիրքավորված Տիցիուս-Բոդեի օրենքի համաձայն, Յուպիտերի և Մարսի միջև։ Ենթադրական մոլորակն արդեն ստացել էր Ֆաետոն անվանումը, սակայն դրա փոխարեն բացահայտվեց աստերոիդների գոտին։ Այսպես, 1801 թվականի հունվարի 1-ին իտալացի գիտնական Ջուզեպպե Պյացցին բացահայտեց Սերեսը։ Այն նկատվել էր պատահականորեն և դասվել գիսավորների շարքն ու անհայտայցել։ Բարեբախտաբար, երիտասարդ Կառլ Գաուսն այդ ժամանակ մշակում էր երեք ուսումնասիրություններով ուղեծրի որոշման մեթոդը և 1802 թվականին Հենրիխ Օլբերսն առաջինը փնտրեց Սերեսը, իսկ հետո Մարսի ու Յուպիտերի միջև բացահայտեց ևս երկու փոքր մոլորակներ, 1802 թվականին Պալասը, 1807 թվականին Վեստան։ Չորրորդ աստերոիդ Ջունոն բացահայտեց Կառլ Հարդինգը (Գերմանիա), 1804 թվականին։ Օլբերսն առաջ քաշեց աստերոիդների գոտու առաջացման առաջին տեսությունը։ Մինչ դարավերջ բացահայվեց 400 գոտի։ «Աստերոիդներ» տերմինն առաջարկեց Հերշելը։

  • 1802 թվական՝ Ուիլյամ Հայդ Վոլաստոնը (Անգլիա) ստեղծում է ճեղքավոր սպեկտրոսկոպ։ Արևի սպեկտրում կա 7 մուգ գծեր։
  • 1811 թվական՝ Ֆրանսուա Արագոն հայտնագործում է բևեռամետրը և դրա միջոցով ապացում, որ արևային ֆոտոսֆերան շիկացած գազ է։ Սակայն Արևի մարմիննը որոշ գիտնականներ շարունակում էին համարել պինդ կամ նույնիսկ սառը։
Ֆրաունգոֆերի գծերը
  • 1814-1815 թվականներ՝ Յոզեֆ Ֆրաունգոֆերը Արևի սպեկտրում բացահայտում է 576 մուգ գծեր։ Նատրիի լաբորատոր գծերը համապատասխանեցին մուգ արևայինին։ Շուտով հայտնվեց սպեկտրային անալիզը։
  • 1834 թվական՝ գերմանացի գիտնական Ֆրիդրիխ Բեսելն ապացուցում է Լուսնի վրա մթնոլորտի բացակայությունը (լուսնային սկավառակի ծայրին չկա լույսի անդրադարձում)։
  • 1837 թվական՝ Պուլկովոյի աստղադիտարանի հիմնադիր Վասիլի Ստրուվեն 0,12" Վեգա աստղի մոտ բացահայտեց տարեկան պարալաքս։ 1838 թվականին Ֆրիդրիխ Բեսելը բացահայտեց և շատ ճիշտ չափեց 61 Սինիի (լատին․՝ Cygni) պարալաքսը, իսկ Թոմաս Հենդերսոնը՝ Ալֆա Ցենտավրան։ Մինչ XIX դարի վերջ չափսեվ մոտ 50 աստղային պարալաքսեր։
  • 1839-1840 թվականներ՝ աստղագիտությունում սկսվում է լուսանկարչությունը (Լուի Դագերը և Ֆրանսուա Արագոն ստացան Լուսնի նկարները)։
  • 1842 թվական՝ ստացվեցին Արևի առաջին լուսանկարները։
  • 1843 թվական՝ Հենրիխ Շվաբեն բացահայտեց արևային հետքերի թվերի փոփոխության հաճախականությունը և այդ ընթացքը գնահատեց մոտ 10 տար։ 1852 թվականին այդ օրինաչափությունը վերաբացահայտեց Ռուդոլֆ Վոլֆ, տալով ավելի ճիշտ գնահատական՝ 11 տարի և հաստատեց, որ հետքերի թվերի աճն առաջացնում է գեոմագնիսական ալեկոծությունները։ Արևային հետքերի կապը երկրային գործընթացներ հետ՝ նշված Հերշելի կողմից, սկսում է պարզվել։
  • 1845 թվական՝ շարքի մեջ մտավ իռլանդացի աստղագետ Ուիլյամ Պարսոնսի հսկայական ռեֆլեկտորը։ Միանգամից նկատվեց Հերշելի սխալը՝ «մոլորականման» միգամածություննրի մեծ մասն իրականում աստղակույտեր էին։ Նույն թվականին կատարվեց նշանակալից բացահայտում՝ Ջրապտույտ գալակտիկայի միգամածությունների սպիրալաձև կառուցվածքը, իսկ հետո տասնյակ այլ միգամածություններ։
  • 1846 թվական՝ Նյուտոնի մեխանիկայի հաղթանակը դարձավ Նեպտունի՝ Արեգակնային համակարգի ութերորդ մոլորակի բացահայտումը։ Բացահայտման պատիվը կիսեցին Քեմբրիջի մաթեմատիկոս Ջոն Կուչ Ադամսը, ֆրանսիացի աստղագետ Ուրբեն Լե Վերյեն և հետազոտող, բեռլինցի աստղագետ Յոհան Գալլեն։ Մոլորակը բացահայտվել էր հաշվարկումներով նշանակված տեղից ընդամենը 52'-ում։ Համարյա միանգամից Ուիլյամ Լասելը բացահայտեց նաև Նեպտունի արբանյակ Տրիտոնը։
  • 1850 թվական՝ Վեգա աստղի առաջին լուսանկարը։
  • 1851-1852 թվականներ՝ լույսի արագության լաբորատորային առաջին չափումը, որի մտահղացման հեղինակն էր Ֆրանսուա Արագոն և իրականացնողները՝ Լեոն Ֆուկոն և Իպոլիտ Ֆիզոն։ Ֆուկոն ցուցադրում է ճոճանակով փորձը, որն ապացուցում է Երկրի իր առանցքի շուրջը պտտվելը (Ֆուկոյի ճոճանակ)։
  • 1857 թվական՝ Աստղային մեծությունների ճշգրիտ աղյուսակ (Նորման Պոգսոն)։ 1876 թվականից գիտությքն մեջ սկսեց նոր աղյուսակով լուսաչափական կատալոգների հրատարակումը։
  • 1858 թվական՝ գիսաստղի առաջին լուսանկարը։
  • 1859 թվական՝ Ջեյմս Մաքսվելը հիմնադրեց Սատուրնի օղակների երկնաքարային կառուցվածքը։ Ուրբեն Լե Վերյեն բացահայտում է Մերկուրիի անբացատրելի պերիհելիի դարավոր տեղշարժը։ Ռիչարդ Քերինգթոնն առաջին անգամ բացատրեց Արևի վրայի բռնկումները։
  • 1859-1862 թվականներ՝ Գուստավ Կիրխհոֆը և Ռոբերտ Բունզենը մշակեցին սպեկտրային անալիզը՝ ոչ երկրային մարմինների քիմիական բաղադրության ջնջված հետազոտությունների հզոր մեթոդը։ Արդեն 1861 թվականից Կիրխգոֆը հրատարակեց արևային մթնոլորտի ենթադրական բացադրությունը։
  • 1862 թվական՝ Ալվան Քլարկը բացահայեց աստղ-արբանյակ Սիրիուսը (Սիրիուս-B), որը կանխատեսվել էր դեռևս Բեսելի կողմից։
  • 1868 թվական՝ Նորման Լոկյերն Արևի սպեկտրում բացահայտեց գիծ, որը չէր համապատասխանում այն ժամանակ հայտնի քիմիական տարրերից որևէ մեկին և այդ տարրն անվանեց հելիում։ Ավելի ուշ հելիում գտան նաև Երկրի վրա։ Լոկյերը 11 տարվա արևային ցիկլի ակտիվության ընթացքում նկատեց արևային սպեկտրի հետքերի փոփոխություն, իսկ 1873 թվականին արտահայտեց հասկացածը, որ Արևի ընդրքում տեղի են ունենում քիմիական տարրերի քայքայում։
  • 1870 թվական՝ տեսական աստղաֆիզիկայի սկիզբ։ Ջոնաթան Հոմեր Լեյնը ներմուծեց դիֆերենցիալ հավասարում, որը նկարագրում է ենթադրությունում աստղի կառուցվածքը, ըստ որի աստղը համարվում է գազային գունդ, որը գտնվում է հիդրոստաստիկ հավասարակշռության վիճակում (Լեյն-Էդմենի հավասարում)։
Սկիապարելլիի Մարսի քարտեզը

XX դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • 1902 թվական՝ Ալբերտ Մայքելսոնը ճշտում է լույսի արագությունը (299 890 ± 60 կմ/վ)։
  • 1908 թվական՝ առաջին ոչ երկրային մարմնի՝ Արևի մոտ բացահայտվեց մագնիսական դաշտ (Ջորջ Հեյլ)։
  • 1908-1916 թվականներ՝ Մագելանի փոքր ամպում Ցեֆեիդի մոտ ուղիղ-համեմատակ կախվածության բացահայտումը պարբերության և աստղային տեսանելի մեծության միջև (Հենրիետտա Լիվիթ, ԱՄՆ)։ Ուղղորդվելով այդ բացահայտմամբ Էյնար Հերցշպրունգը և Հառլոու Շեփլին մշակեցին մինչ ցեֆեիդերի հեռավորության չափման մեթոդը։
  • 1912 թվական՝ տիեզերական շողերի բացահայտումը (Վիկտոր Հեսս, Վերներ Կոլխեստեր)։
  • 1913 թվական՝ սպրիալաձև միգամածությունների մոտ բացահայտվեցին անսովոր մեծ կարմիր շեղումներ (Վեստո Սլայֆեր, ԱՄՆ)։
  • 1914-1919 թվականներ՝ Հառլոու Շեփլիի և Արթուր Էդինգթոնի ցեֆեիդների բաբախումների տեսության ներմուծումը։
  • 1916 թվական՝ բացահայտվեց Բարնարդի «թռչող» աստղը (ԱՄՆ)։
  • 1916-1918 թվականներ՝ Արթուր Էդինգթոնի ասղերի ներքին կառուցվածքի տեսություն։
  • 1918 թվական՝ Հարլոու Շեփլիի Գալակտիկայի կառուցվածքի մոդելը, որն առաջացել էի հետազոտությունների արդյունքում։ Ճշգրիտ էին որոշված տրամագիծը և կենրտոնի դիրքը և բոլորի համար անսպասելիորեն պարզվեց, որ Արևը գտնվում է Գալակտիկայի ծայրին։
  • 1919 թվական՝ Միջազգային աստղագիտական միության ստեղծումը։
  • 1923 թվական՝ Արևի մագնիսական ակտիվության 22-ամյա ցիկլի բացահայտումը և հետքերի բևեռային նշանների փոփոխությունները (Ջորջ Հեյլ, ԱՄՆ)։ Էյնար Հերցշպրունգի (Դանիա), Ռեսսելի (ԱՄՆ) և Արթուր Էդինգթոնի (Անգլիա) կողմից աստղերի համար «զանգված-լուսավորություն» կախվածության հաստատումը։
  • 1924-1926 թվականներ՝ Արթուր Էդինգթոնի աստղային ընդերքի ճառագայթավոր հավասարակշռության տեսությունը։
  • 1925 թվական՝ Վեներայի վրա ածխաթթու գազի բացահայտումը (Ադամս, Սենթ Ջոն և Դանհեմ, ԱՄՆ)։
  • 1926-1927 թվականներ՝ աստղերի շարժվելու վերլուծության հիման վրա Բերտիլ Լինդբլադի և Յան Հենդրիկ Օորտի կողմից գալակտիկայի պտտման հաստատումը։
Տիեզերքի ընդլայնումը

1930-ական թվականների՝ Ֆրից Ցվիկին ավարտեց տիեզերքում փակ զանգվածների գոյության մասին տեղեկությունը։

Հնարավորություն ստեղծվեց ստեղծել տիեզերական լաբորատորիաներ։

  • 1958 թվական՝ Ջեյմս Վան Ալենի կողմից ճառագայթիչ գոտիների բացահայտումը։ Նիկոլայ Կոզիրյովը լուսնային Ալֆոնս խառնարանում նկատում է հրբխային ակտիվության նշաններ, որոնք ժամանակակից գիտական տեսանկյունից հերքվել են։
  • 1959 թվական՝ Արևի ռադիոտեղորոշում (ԱՄՆ)։ Լուսին-2 կայանը Լուսնի վրա մագնիսական դաշտ չի գտնում։ Ստացվեցին Լուսնի հակառակ կողմի առաջին նկարները։
  • 1961 թվական՝ մարդու առաջին թռիչքը տիեզերք։
  • 1961-1964 թվականներ՝ Մերկուրիի, Վեներայի, Մարսի, Յուպիտերի ռադիոտեղորոշումները (ԽՍՀՄ և ԱՄՆ)։ Ճշտվեցին ա․մ․ մեծությունները և Վեներայի Արևի կողքը պտույտի ժամանակ, որոշվեցին Վեներայի ուղեծրային պտույտները (պարզվեց հակառակ) և մոլորակների մակերեսի ջերմաստիճանն ու ֆիզիկական հատկությունները։
  • 1965 թվական՝ մնացորդային ճառագայթման բացահայտումը։ Մարսի մակերեսի առաջին նկարները (Մարիներ 4)։
  • 1967 թվական՝ Իջեցվող ապարտի միջոցով Վեներայի մթնոլորտի առաջին ուսումնասիրությունները (Վեներա 4)։
  • 1969 թվական՝ Ապոլոն 11-ի վայրէջքը Լուսնի վրա։ Մարդու առաջին դուրս գալը Լուսնի վրա։
  • 1971 թվական՝ Մարսի վրա առաջին փափուկ վայրէջքը (Մարս 3)։ Մարիներ 9-ի կողմից րված Ֆոբոսի և Դեյմոսի մակերեսների առաջին նկարները։
  • 1974 թվական՝ Սթիվեն Հոքինգի բացառիկ եզրակացությունը սև խոռոչների հնարավոր «գոլորշիացման» մասին։
  • 1975 թվական՝ Վեներայի մակերեսիառաջին ֆոտոպանորաման (Վեներա 9, Վեներա 10)։ Ֆոբոսի, Դեյմոսի և Մարսի մակերեսների նկարները (Վիկինգ 1, Վիկինգ 2)։
  • 1977 թվական՝ Ուրանի օղակների բացահայտումը։ Վոյաջեր-2-ի մեկնարկը, որն անգնահատելի տեղեկություններ տվեց արտաքին մոլորակների՝ Յուպիտերի, Սատուրնի (1981 թվական), Ուրանի ու Նեպտունի (1989 թվական) մասին։
  • 1978 թվական՝ Պլուտոնի Հարոն արբանյակի բացահայումը (Ջ․ Ու․ Քրիստի, ԱՄՆ)։
  • 1979 թվական՝ Յուպիտրի մոտ բացահայտվեցին օղակներ։
  • 1986 թվական՝ Հալեի գիսավորի ուսումնասիրությունները։ Ուրանի մոտ բացահայտվեցին 10 նոր արբանյակներ։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Датировка Стоунхенджа, выполненная English Heritage Scientific Dating Service в нач. 2000-х годов» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  2. ↑ «Стоунхенджи каменного века» (անգլերեն). Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 «Астрономия древних цивилизаций ( Часть 2 )» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 «Астрономия каменного века ( Часть 2 )» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 29-ին.
  5. ↑ Войтех Замаровский Их величества пирамиды. — Наука, 1986. — 448 с.
  6. ↑ Войтех Замаровский Астрономия древних обществ. — Наука, 2002. — 334 с.
  7. ↑ 7,0 7,1 «Астрономия древних цивилизаций ( Часть 1 )» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 «Астрономия на глиняных табличках ( Часть 1 )» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 29-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 «Астрономия на глиняных табличках ( Часть 2 )» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 29-ին.
  10. ↑ Сурдин В. Г. ПОЧЕМУ АСТРОЛОГИЯ — ЛЖЕНАУКА?
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 «Очерки становления и развития астрономии на Дальнем Востоке. Китайская астрономия: Откуда есть пошла...» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 29-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 «Китайская астрология» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 29-ին.
  13. ↑ «Древние обсерватории» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 29-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 Kronk G. W. «Cometography. A Catalogu of Comets», Cambridge Univ. Press, 1999.
  15. ↑ 15,0 15,1 «Астрономические наблюдения в Китае» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 29-ին.
  16. ↑ Пер. и примеч. Н. И. Монастырева, Исслед. Д. В. Деопика и А. М. Карапетьянца Конфуциева летопись «Чуньцю» («Вёсны и осени»), Чуньцю, известия 2-3. — Восточная литература, 1999. — 352 с.
  17. ↑ Авторский сборник. Сыма Цянь. Исторические записки. — Наталис, 2006. — 1120 с.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 ««Тайны древних календарей»» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 29-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 А. И. Володарский. Астрономия в древней индии. — М.: Наука, 1975.
  20. ↑ Еремеева А. И., Цицин Ф. А. История астрономии. Указ. соч., стр. 111.
  21. ↑ Relación de las fabulas y ritos de los Incas por el párroco Cristóbal de Molina [1576]. In Relación de las fabulas y ritos de los Incas, edited by Horacio H. Urteaga and Carlos A. Romero, 3-106. Colección de Libros y Documentos Referentes a la Historia del Perú, no. 1. Lima: Sanmarti & ca, 1916
  22. ↑ Exsul immeritus blas valera populo suo e historia et rudimenta linguae piruanorum. Indios, gesuiti e spagnoli in due documenti segreti sul Perù del XVII secolo. A cura di L. Laurencich Minelli. Bologna, 2007
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Э. Джилберт, M. Коттерелл. Тайны Майя.
  24. ↑ В. А. Юревич, Загадки древней астрономии.
  25. ↑ 25,0 25,1 «Диоген Лаэртский. О жизни, учениях и изречениях знаменитых философов» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 25 августа 2009-ին.
  26. ↑ 26,0 26,1 Бубекина Н. В. Эратосфен. Превращения в созвездия (катастеризмы). // Сборник «Небо, наука, поэзия. Античные авторы о небесных светилах, об их именах, восходах, заходах и приметах погоды». — М.: МГУ, 1997.
  27. ↑ «Обсерватория. Виртуальный Телескоп. Полярная звезда (Полярис). Альфа Малой Медведицы» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 25 августа 2009-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Кудрявцев, П. С. Начальный этап античной науки // Курс истории физики. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Просвещение, 1982. — 448 с.
  29. ↑ В. Ф. Асмус. Гармония противоположностей и космос // Античная философия. — С. 133-135.
  30. ↑ В. Ф. Асмус. Гармония противоположностей и космос // Античная философия. — С. 305-308.
  31. ↑ «Евдокс Книдский». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  32. ↑ «Евдокс Книдский. Краткая биография» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 25 августа 2009-ին.
  33. ↑ «Евдокс Книдский — математик и астроном из Ионии» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 25 августа 2009-ին.
  34. ↑ «Биография Аристотеля» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 25 августа 2009-ին.
  35. ↑ В. В. Федынский. Историческое развитие взглядов на метеоры // Метеоры. Популярные лекции по астрономии. Выпуск 4. — М.: Государственное издательство технико-теоретической литературы, 1956.
  36. ↑ Кононович Э. В., Мороз В. И. Общий курс астрономии. — 3-е изд. — Эдиториал УРСС, 2009. — 544 с. — ISBN 978-5-354-01183-4
  37. ↑ G. J. Toomer, A survey of the Toledan tables, Osiris. ol. 15. 1968, pp. 5-174
  38. ↑ Chabas J., Goldstein B.R. The Alfonsine tables of Toledo. Dordrecht/Boston/London: Kluwer Academic Publishers, 2003
  39. ↑ «Природа и Люди» : Иллюстрированный журнал науки, искусства и литературы. — 1912. — № 15.
  40. ↑ Перевод и примечания проф. Н. И. Идельсона. Галилео Галилей «Послание к Франческо Инголи». — М.-Л.: АН СССР, 1943.
  41. ↑ Петръ Радковскій. Микроскопъ и его исторія // «Наука и Жизнь» : журнал. — 1893. — № 1.
  42. ↑ «Древние цивилизации (до V века до н.э.)» (ռուսերեն). Վերցված է 2013-10-261-ին.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 «Революция в механике как следствие коперниковской Революции. Галилей» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 11-ին.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 «История астрономии. Галилео Галилей» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 11-ին.
  45. ↑ Предтеченский Е. А. Галилео Галилей. Указ. соч., Глава 2-я.
  46. ↑ Кузнецов Б. Г. Галилей. Указ. соч. — С. 121.
  47. ↑ Григулевич И. Р. «Раскаяние» Галилея. Указ. соч.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 48,4 «Тихо Браге - краткая биография» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.
  49. ↑ «Малые тела Солнечной системы — Кометы» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 «Последняя попытка спасти геоцентризм. Тихо Браге» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 51,5 51,6 51,7 «Иоганн Кеплер — биография» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.
  52. ↑ 52,0 52,1 «Законы Кеплера» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 «Видимое движение небесных светил» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.
  54. ↑ «Гассенди Пьер — краткая биография» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.
  55. ↑ ««The Importance of the Transit of Mercury of 1631»» (անգլերեն). Journal for the History of Astronomy. 1976. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.
  56. ↑ «Наблюдаем туманности» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 31-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  57. ↑ «Туманность Андромеды в местной системе галактик» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  58. ↑ «Рельеф Луны и её строение» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 «Христиан Гюйгенс - биография» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 «Хронология астрономии» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  61. ↑ «Большое красное пятно» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  62. ↑ «Парижская обсерватория» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  63. ↑ «Кольца Сатурна» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  64. ↑ Прохоров М. Е. «Олаф Рёмер» (ռուսերեն). Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  65. ↑ «Гринвичская обсерватория» (ռուսերեն). Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  66. ↑ «Лунное затмение. История астрономии» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  67. ↑ «О комете Галлея, истории, астрономии, физике, и некоторых математиках» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  68. ↑ «Большая советская энциклопедия. Ньютон Исаак» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  69. ↑ Гуриков В. «Эйлер против Ньютона или триумф российской оптики (век XVIII)» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2002 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  70. ↑ «Великие физики. Исаак Ньютон» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  71. ↑ 71,0 71,1 КИСЕЛЕВ А. А. «Собственные движения «неподвижных» звезд и их значение в астрономии» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2003 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  72. ↑ «Брадлей Джеймс. Краткая биография» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  73. ↑ 73,0 73,1 «Ник Торп — Тайны древних цивилизаций» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  74. ↑ «Катастрофы. Кометы» (ռուսերեն). Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=unknown-host (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  75. ↑ «Жорж Луи Леклерк де Бюффон. Биография» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 31-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  76. ↑ «Физические основания единой науки» (ռուսերեն). Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)(չաշխատող հղում)
  77. ↑ «Развитие механики в первой половине XIX столетия» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  78. ↑ «Глоссарий — К - Кант Иммануил» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  79. ↑ «Ранние работы Канта.1964» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  80. ↑ «История телескопостроения» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 31-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  81. ↑ «О чем рассказали глиняные таблички?» (ռուսերեն). Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)(չաշխատող հղում)
  82. ↑ «Палласово железо» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  83. ↑ «Метеорит «Палласово железо»» (PDF) (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (pdf) 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  84. ↑ «Большая советская энциклопедия. Переменные звёзды» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 28-ին.
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 85,3 85,4 85,5 85,6 «Фридрих Вильгельм Гершель — биография» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 3-ին.
  86. ↑ «Исторические телескопы» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 3-ին.
  87. ↑ Astronet. «История астрономии». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 31-ին.

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աստղագիտության պատմություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
LCCN: sh2008117630 · LNB: 000136126 · Microsoft: 2777777440 · NKC: ph484315
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աստղագիտության_պատմություն&oldid=9947171» էջից