Վիքիպեդիա

Ստալինիզմ

Ստալինիզմը Իոսիֆ Ստալինի (1878-1953 թվականներ) կողմից իրականացվող կառավարման և հարակից քաղաքականության միջոց է, որն իրականացվել է 1927-ից 1953 թվականներին։ Ստալինյան քաղաքականությունները և գաղափարները, որոնք մշակվել էին Խորհրդային Միությունում, ներառում էին արագ արդյունաբերականացում, մեկ երկրում սոցիալիզմի տեսություն, տոտալիտար պետություն, գյուղատնտեսության կոլեկտիվացում, անձի պաշտամունք[1][2] և օտար կոմունիստական կուսակցությունների շահերի ենթակայություն, Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության այն անձանց համար, որոնք ստալինիզմը համարում էին այն ժամանակվա կոմունիստական հեղափոխության առաջատար ավանգարդ կուսակցություն[3]։

Ստալինիզմը նպաստում էր դասակարգային պայքարի սրմանը՝ օգտագործելով պետական բռնությունը բուրժուազիայի հասարակությանը հարկադրաբար զտելու համար, որին ստալինյան հայեցակարգը համարում էր որպես սպառնալիք կոմունիստական հեղափոխության հետապնդման համար։ Այս քաղաքականությունը հանգեցրեց էական քաղաքական բռնությունների և այդպիսի մարդկանց հետապնդմանը[4]։ «Թշնամիներ»-ի շարքերը ներառում էին ոչ միայն բուրժուական մարդիկ, այլև հակահեղափոխական համակրանք ունեցող աշխատավոր մարդիկ[5]։

Ստալինյան ինդուստրիալացումը պաշտոնապես նախագծված էր արագացնելու կոմունիզմի նկատմամբ զարգացումը՝ շեշտելով այդպիսի արագ արդյունաբերականացման անհրաժեշտությունը այն հիմքով, որ Սովետական Միությունը նախկինում տնտեսապես հետամնաց էր արևմտյան երկրների համեմատությամբ և պնդելով, որ սոցիալիստական հասարակությանը անհրաժեշտ է արդյունաբերություն՝ կոմունիզմի ներքին և արտաքին թշնամիների կողմից առաջ քաշված մարտահրավերներին դիմակայելու համար[6]։ Արագ արդյունաբերականացումը ուղեկցվում էր գյուղատնտեսության զանգվածային կոլեկտիվիզացմամբ և արագ ուրբանիզացմամբ[7]։ Արագ ուրբանիզացումը շատ փոքր գյուղերը վերածեց արդյունաբերական քաղաքների[7]։ Ստալինյան արդյունաբերության զարգացումը արագացնելու համար Ստալինը Արևմտյան Եվրոպայից և Միացյալ Նահանգներից[8] ներմուծեց նյութեր, գաղափարներ, հմտություն և աշխատողներ և գործնականորեն ստեղծեց համատեղ ձեռնարկությունների պայմանագրեր ամերիկյան խոշոր մասնավոր ձեռնարկությունների հետ, ինչպիսիք են Ֆորդ Մոթոռ (Ford Motor) ընկերությունը, որը պետական հսկողության ներքո օժանդակում էր Խորհրդային տնտեսության արդյունաբերության հիմքը զարգացնելու համար, 1920-ականների վերջերից մինչև 1930-ական թվականները[9]։ Այն բանից հետո, երբ ամերիկյան մասնավոր ձեռնարկություններն ավարտեցին իրենց առաջադրանքները, ստանձնեցին սովետական պետական ձեռնարկությունները[9]։

Ստուգաբանություն

խմբագրել
 
Իոսիֆ Ստալին, որի պատվին առաջանում է ստալինիզմը՝ վկայակոչելով նրա ուսմունքը և իրականացվող քաղաքականությունը (1927–1953)

Ստալինիզմ տերմինը հայտնի դարձավ 1930-ականների կեսերին, երբ սովետական քաղաքական գործիչ և Ստալինի գործընկեր Լազար Կագանովիչը հայտարարեց. «Եկեք փոխարինենք «Կեցցե՛ լենինիզմը» «Կեցցե՛ ստալինիզմով»»[10]։ Ստալինը մերժեց այդ՝ չափազանց գովելի բան համարելով և ասաց, որ այն նպաստում է անհատականության պաշտամունքին[10]։

Պատմություն

խմբագրել

Ստալինիզմն օգտագործվում է նկարագրելու այն ժամանակահատվածը, որի ընթացքում Ստալինը եղել է Խորհրդային Միության առաջնորդ, բայց մինչ այդ ծառայում էր որպես Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար սկսած 1922 թվականից մինչ մահը՝ 1953 թվականի մարտի 5-ը[11]։

Ստալինյան քաղաքականություն

խմբագրել
 
Փոփոխված լուսանկար, նպատակ ուներ ցույց տալ Վլադիմիր Լենինին Ստալինի հետ 1920-ականների սկզբին[12][13]
 
Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության անդամներն են, որոնք 1949 թվականին նշում են Ստալինի ծննդյան օրը

Մինչ որոշ պատմաբաններ ստալինիզմը դիտարկում են որպես լենինիզմի և մարքսիզմի գաղափարախոսությունների արտացոլում, ոմանք պնդում են, որ այն առանձնանում է իր բխած սոցիալիստական իդեալներով։ Քաղաքական պայքարից հետո, որն ավարտվեց Բուխարինիստների պարտությամբ («Կուսակցության աջ ընդդիմությունը»), ստալինիզմն ազատություն ուներ ձևավորելու քաղաքականություն առանց ընդդիմության՝ ստեղծելով դաժան ավտորիտարիզմի մի դարաշրջան, որն անկախ ծախսերից աշխատում էր արագ արդյունաբերականացման ուղղությամբ[14]։

1917-1924 թվականներին Վլադիմիր Լենինը, Լև Տրոցկին և Ստալինը հաճախ թվում էին թե միավորված են, սակայն նրանք ունեին տարբեր գաղափարական տարբերություններ։ Տրոցկիի հետ ունեցած վեճում Ստալինը հանեց առաջատար կապիտալիստական երկրներում աշխատողների դերի շեշտադրումը (օրինակ, նա ամերիկյան բանվոր դասակարգը համարեց «բուրժուազացված» աշխատանքային վերնախավ)։ Ստալինը նաև բանավիճեց Տրոցկու հետ գյուղացիների դերի մասին, ինչպես օրինակ Չինաստանում, նկատի ունենալով, գյուղացիների պարտիզանական պատերազմի դեմ հօգուտ քաղաքային ապստամբության։

Մինչ 1917 թվականի հոկտեմբերյան հեղափոխության բոլոր բոլշևիկյան առաջնորդները իրենց հեղափոխությունը քիչ թե շատ համարում էին որպես սկիզբ, նրանք Ռուսաստանը դիտարկում էին որպես համաշխարհային լայն հեղափոխության ճանապարհին տանող ցատկատախտակ, Ստալինը, ի վերջո, ներկայացրեց մի երկրում սոցիալիզմի գաղափարը մինչև 1924 թվականի աշնանը։ Սա ոչ միայն կտրուկ հակասում էր Տրոցկիի մշտական հեղափոխությանը, այլև նրա բոլոր ավելի վաղ սոցիալիստական դրույթերին։ Բայց հեղափոխությունը չտարածվեց Ռուսաստանի սահմաններից դուրս, ինչպես ենթադրում էր Ստալինը։ Նույնիսկ ռուսական կայսրության այլ նախկին տարածքներում, ինչպիսիք են Լեհաստանը, Ֆինլանդիան, Լիտվան, Լատվիան և Էստոնիան, հեղափոխությունը հաջողված չէր։ Ընդհակառակը՝ այս բոլոր երկրները վերադարձան կապիտալիստական բուրժուական իշխանությանը[15]։ Չնայած դրան, դեռևս 1924 թվականի աշնանը Ստալինի գաղափարը սոցիալիզմի մասին Խորհրդային Ռուսաստանում միայն սկզբում համարվեց հայհոյանք քաղաքական բյուրոյի մյուս անդամների ականջներում, ինչպիսիք են օրինակ, Զինովևը և Կամենևը, մտավորականության ձախ կողմից՝ Ռիկովը, Բուխարինը և Տոմսկին, աջից՝ Բուխարինն ու Տոմսկին. գործնականորեն աջից ու հզոր Տրոցկին, որոնք ոչ մի կողմի չէին պատկանում, բացի իրենց սեփական կողմից:Նրանցից ոչ մեկը նույնիսկ չի մտածել Ստալինի գաղափարի մասին, որպես կոմունիստական գաղափարախոսության պոտենցիալ լրացում։ Հետևաբար, Ստալինի «Սոցիալիզմը մեկ երկրում» հայեցակարգը չէր կարող պարտադրվել այնքան ժամանակ, քանի դեռ նա չէր մոտենում ԽՍՀՄ բռնատիրական ղեկավար լինելուն (1929 թվականից սկսած, քանի որ Տրոցկիին աքսորել էին, և Զինովևը և Կամենևը դուրս էին հանվել կուսակցությունից, Բուխարինը և Աջ ընդդիմությունը արտահայտեցին իրենց աջակցությունը Ստալինի գաղափարները պարտադրելու համար)[16]։

Թեև ավանդական կոմունիստական միտքը պնդում է, որ պետությունը հետզհետե «անկում կապրի», քանի որ սոցիալիզմի իրականացումը նվազեցնում է դասակարգային տարանջատումը, Ստալինը պնդում էր, որ պրոլետարական պետությունը (ի տարբերություն բուրժուական պետության) պետք է ուժեղանա, նախքան այն կկարողանա անհետանալ։ Ստալինի կարծիքով, հակահեղափոխական տարրերը կփորձեն խաթարել անցումը լիակատար կոմունիզմի, և պետությունը պետք է լինի բավականաչափ հզոր, որպեսզի հաղթի նրանց[17]։ Այդ պատճառով Ստալինի ազդեցության տակ գտնվող կոմունիստական ինքնավարության ռեժիմները լայնորեն բնութագրվել են որպես տոտալիտար։

Մարքսիստական հակումներով չինացի ռազմիկ Շենգ Շիչայը հրավիրեց սովետական միջամտությունը և թույլ տվեց, որ ստալինյան իշխանությունը տարածվի Սինծիան նահանգում 1930-ականներին։ 1937 թվականին Շենգը զտում անցկացրեց, որը նման էր «Մեծ զտմանը»՝ բանտարկելով, խոշտանգելով և սպանելով մոտ 100.000 մարդու, որոնցից շատերը ույղուրներ էին[18][19]։

Դասակարգային բռնություն, զտում և տեղահանություն

խմբագրել

Դասակարգային բռնություն

խմբագրել

Ստալինը կուլակներին մեղադրում է որպես գյուղատնտեսական կոլեկտիվիզացիայի իրականացման ընթացքում մարդկանց նկատմամբ ռեակցիոն բռնության հրահրողների[20]։ Դրան ի պատասխան Ստալինի ղեկավարության տակ գտնվող պետությունը բռնի արշավ սկսեց կուլակացիների դեմ։ Այսպիսի արշավը հետագայում անվանվել է «դասակարգիչ»[21]։

Զտումներ և մահապատիժներ

խմբագրել
 
 
 
Ձախ կողմում՝ Լավրենտի Բերիայի 1940 թվականի հունվարի նամակն է ուղղված Ստալինին, որում նա խնդրում է թույլատրել մահապատժի ենթարկել 346 «Կոմունիստական կուսակցության և սովետական ժողովրդի թշնամիներին», որոնք իրականացրել են «հակահեղափոխական, աջ-տրոտսկի պլանավորման և լրտեսական գործողություններ»։

Մեջտեղում՝ Ստալինի ձեռագիրը. "За" (աջակցություն)

Աջ կողմում՝ ԽՄԿԿ ԿԿ Նախագահության որոշումը ստորագրում է Ստալինը

Որպես Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի քաղաքական բյուրոյի ղեկավար Ստալինը 1930-ական թվականներին համախմբեց գրեթե բացարձակ իշխանությունը կուսակցության «Մեծ զտման» հետ, որը պնդում էր վտարել «օպորտունիստներ»-ին և «հակահեղափոխական ինֆիլյատորներ»-ին[22][23]։ Զտման արդյունքում թիրախավորվածները հաճախ վտարվում էին կուսակցությունից, չնայած ավելի խիստ միջոցներ էին ձեռնարկվել սկսած ոչնչացումից դեպի Գուլագի աշխատանքային ճամբարներ, մինչև մահապատժի ենթարկվելը, այն բանից հետո, երբ տեղի է ունեցել դատավարություն ՆԳԺԿ եռյակի կողմից[22][24][25]։

1930-ական թվականներին Ստալինը, ըստ երևույթին, ավելի ու ավելի էր մտահոգվում Լենինգրադի կուսակցության ղեկավար՝ Սերգեյ Կիրովի աճող ժողովրդականությամբ։ 1934 թվականի կուսակցական համագումարում, որտեղ անցկացվեց քվեարկությունը նոր կենտրոնական կոմիտեի օգտին, Կիրովը ստացավ ընդամենը երեք բացասական ձայն (թեկնածուների նվազագույն քանակը) մինչ Ստալինը ստացավ առնվազն հարյուր բացասական ձայն[26][27]։ Կիրովի սպանությունից հետո, որը կարող էր Ստալինի կողմից պլանավորած ծուղակը լիներ, Ստալինը հնարել է մի մանրամասն սխեմա՝ սպանության մեջ ընդդիմության առաջնորդներին ներառելու համար, ներառյալ՝ Տրոցկին, Լև Կամենևը և Գրիգորի Զինովևը[28]։ Հետաքննություններն ու դատավարություններն ընդլայնվեցին[29]։ Ստալինը նոր օրենք ընդունեց «ահաբեկչական կազմակերպությունների և ահաբեկչական գործողությունների մասին», որոնք պետք է հետաքննվեին ոչ ավելի, քան տասը օր, առանց հետապնդման, պաշտպանների կամ բողոքարկումների, դրան էլ հաջորդեց պատժամիջոցը, որը պետք է կատարվի «արագ»[30]։

Դրանից հետո անցկացվեցին մի շարք դատավարություններ, որոնք հայտնի են որպես մոսկովյան դատավարություններ անվանմամբ, բայց ընթացակարգերը կրկնօրինակվել են ամբողջ երկրում։ Իրավական օրենսգրքի 58-րդ հոդվածը, որն արգելում էր հակասովետական գործողությունները որպես հակահեղափոխական հանցագործություն, կիրառվեց ամենալայն ձևով[31]։ Շատ ենթադրյալ հակասովետական պատրվակներ օգտագործվում էին ինչ-որ մեկին «ժողովրդի թշնամի» անվանելու համար՝ սկսած հասարակական հետապնդումների ցիկլից, հաճախ անցնելով հարցաքննության, խոշտանգումների և տեղահանության, եթե ոչ մահվան։ Ռուսական «տրոյկա» բառը նոր նշանակություն ստացավ. արագ, պարզեցված դատավարություն, որը բաղկացած է ՆԳԺԿ-ի եռյակին ենթակա երեք հոգուց բաղկացած հանձնաժողովից քսանչորս ժամվա ընթացքում կատարված դատավճռով[30]։ Ստալինի ընտրված դահճին՝ Վասիլի Բլոխինին, այս ժամանակահատվածում վստահված էր բարձր մակարդակի որոշ մահապատիժներ իրականացնել[32]։

Բազմաթիվ ռազմական առաջնորդներ դատապարտվել էին դավաճանության համար և դրան հաջորդեց Կարմիր բանակի սպաների լայնածավալ զտումը[33]։ Նախկինում այդքան բարձրաստիճան հեղափոխականների և կուսակցության անդամների բռնաճնշումները ստիպեցին Լև Տրոցկիին պնդել, որ «արյան գետը» առանձնացնում է Ստալինի ռեժիմը Լենինի ռեժիմից[34]։ 1940 թվականի օգոստոսին Տրոցկին սպանվեց Մեքսիկայում, որտեղ նա 1937 թվականի հունվարից ի վեր ապրում էր աքսորի մեջ. սա վերացրեց Ստալինի հակառակորդներից վերջինը կուսակցության նախկին ղեկավարության շրջանում[35]։

Բացառությամբ Վլադիմիր Միլյուտինի (որը մահացավ 1937 թվականին բանտում) և Ստալինի, Լենինի սկզբնական կաբինետի բոլոր անդամները, չեն մահացել բնական պատճառներով մինչև զտումը։ ՆԳԺԿ-ի զանգվածային գործողությունները նպատակաուղղված էին նաև «ազգային զորախմբերի» (օտարերկրյա էթնիկ խմբերի) դեմ, ինչպիսիք են լեհերը, էթնիկ գերմանացիները և կորեացիները։ Ընդհանուր առմամբ, ձերբակալվել է 350.000 մարդ (նրանցից 144.000-ը լեհ), իսկ մահապատժի է ենթարկվել 247.157 մարդ (110,000 լեհ)[36][Հղում աղբյուրներին]: Շատ ամերիկացիներ, որոնք Մեծ ճգնաժամի վատթարագույն ժամանակ արտագաղթել էին Խորհրդային Միություն, մահապատժի էին ենթարկվել, իսկ մյուսները ուղարկվել էին բանտային ճամբարներ կամ գուլագներ[37][38]։ Զտմանը զուգահեռ՝ ջանքեր են գործադրվել պատմությունը վերաշարադրելու սովետական դասագրքերում և քարոզչական այլ նյութերում։ ՆԳԺԿ-ի կողմից մահապատժի ենթարկված նշանավոր մարդիկ հեռացվել են տեքստերից և լուսանկարներից, կարծես թե նրանք երբեք էլ գոյություն չեն ունեցել։ Աստիճանաբար հեղափոխության պատմությունը վերածվեց պատմության երկու հիմնական հերոսի՝ Լենինի և Ստալինի մասին պատմվածքի։

Սովետական արխիվներից ստացված բացահայտումների լույսի ներքո, պատմաբաններն այժմ փաստում են, որ ահաբեկչության ընթացքում մահապատժի է ենթարկվել գրեթե 700.000 մարդ (1937 թվականին՝ 353.074 և 1938 թվականին՝ 328.612)[39] ընդ որում զոհերի մեծ զանգվածը պարզապես «սովորական» սովետական քաղաքացիներն էին՝ աշխատողներ, գյուղացիներ, տնագործներ, ուսուցիչներ, քահանաներ, երաժիշտներ, զինվորներ, թոշակառուներ, բալերաններ և մուրացկաններ[40][41]։ Մահապատժի ենթարկվածներից շատերը թաղված են զանգվածային գերեզմաններում, սպանությունների և գերեզմանների մի քանի հիմնական վայրերից են՝ Բեքիվնյան, Կուրապատին և Բուտովոն[42]։

Արևմտյան փորձագետներից ոմանք կարծում են, որ սովետական արխիվներից արձակված ապացույցները անբավարար են, թերի կամ ոչ հուսալի[43][44][45][46][47]։ Ընդհակառակը, պատմաբան Ստեֆան Գ. Վատրկրոֆթը, որն իր ակադեմիական կարիերայի մի զգալի մասն անցկացրեց արխիվների ուսումնասիրության վրա, պնդում է, որ նախքան Խորհրդային Միության փլուզումը և պատմական հետազոտությունների համար արխիվների բացումը, «սովետական ռեպրեսիաների մասշտաբի և բնույթի մասին մեր պատկերացումները ծայրաստիճան աղքատ են եղել», և որ որոշ մասնագետներ, որոնք ցանկանում են պահպանել ստալինյան մահվան դեպքերի ավելի վաղ բարձր գնահատականները, «գտել են, որ դժվար է հարմարվել նոր հանգամանքներին, երբ արխիվները բաց են, և երբ կան անհերքելի տվյալներ» և փոխարենը «ամուր կառչել են նրանց հին սովետոլոգիական մեթոդներից՝ շուրջօրյա հաշվարկներով, հիմնված արտագաղթողների և այլ տեղեկատուների տարօրինակ հայտարարությունների վրա, որոնք ենթադրաբար պետք է ունենան բարձրակարգ գիտելիքներ»[48][49]։

Ստալինը 1937 և 1938 թվականներին անձամբ ստորագրել է 357 պրոսկրիպցիաներ որոնք դատապարտել են մահապատժի մոտ 40,000 մարդու, և հաստատված է, որ դրանց 90%-ը, գնդակահարվել են[50]։ Այն ժամանակ, այդպիսի ցուցակը վերանայելիս, նա, ըստ երևույթին, ոչ ոքի գաղտնի չի ասել. «Ո՞վ է տասը կամ քսան տարի հետո հիշելու այս ողջ տականքությունը։ Ոչ ոք։ Ո՞վ է այժմ հիշում Իվան Ահեղի բոյարների անունները, որոնցից նա ազատվել է։ Ո՛չ ոք[51]»։ Բացի այդ, Ստալինը ՆԳԺԿ-ի գործավարների զորախումբը ուղարկեց Մոնղոլիա, հաստատեց ՆԳԺԿ-ի եռյակի մոնղոլական տարբերակը և սանձազերծեց արյունոտ զտում, որում տասնյակ հազարավորներ մահապատժի ենթարկվեցին որպես «ճապոնացի լրտեսներ»։ Մոնղոլական ղեկավար Խորլոոգին Չիիբալսանը ուշադիր հետևում էր Ստալինի օրինակին[52]։

1930–40-ական թվականների ընթացքում սովետական ղեկավարությունը ՆԳԺԿ ջոկատները ուղարկեց այլ երկրներ՝ սպանելու պաշտպաններին և սովետական ռեժիմի այլ հակառակորդներին։ Նման դավադրության զոհերն էին՝ Եվեն Կոնովալեցը, Իգնաս Պորեցկին, Ռուդոլֆ Կլեմենտը, Ալեքսանդր Կուտեպովը, Եվգենի Միլլերը, Լև Տրոցկին և Կատալոնիայի մարքսիստական միության աշխատավորական կուսակցության ղեկավարությունը (ՄՄԱԿ)(օրինակ՝ Անդրեու Նին)[53]։

Տեղահանություններ

խմբագրել

Քիչ առաջ, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և անմիջապես հետո, Ստալինը հսկայական մասշտաբով մի շարք տեղահանումներ իրականացրեց, որոնք խորապես ազդեցին Խորհրդային Միության էթնիկ քարտեզի վրա։ Ենթադրվում է, որ 1941 թվականից մինչև 1949 թվականը մոտ 3,3 [54] միլիոն մարդ արտաքսվել է Սիբիր և Կենտրոնական Ասիայի հանրապետություններ։ Որոշ գնահատականներով, վերաբնակեցված բնակչության մինչև 43%-ը մահացավ հիվանդություններից և թերսնուցումից[55]։

Որպես տեղահանության պաշտոնական պատճառ նշվել է անջատողականությունը, խորհրդային իշխանությանը դիմակայելը և ներխուժող գերմանացիների հետ համագործակցությունը։ Գերմանիայի գրավյալ տարածքներում այդ ժամանակի անհատական հանգամանքները չեն ուսումնասիրվել։ Կովկասի կարճատև նացիստական օկուպացիայից հետո, փոքր լեռնաշխարհի հինգ ժողովուրդներից և Ղրիմի թաթարներից հինգը՝ ընդհանուր առմամբ ավելի քան մեկ միլիոն մարդ, տեղահանվեցին առանց նախազգուշացման կամ իրենց ունեցվածքը վերցնելու որևէ հնարավորության[56]։

Ստալինի կողմից որոշակի էթնիկների հավատարմության բացակայության պատճառով սովետական կորեացիները, վոլգա գերմանացիները, Ղրիմի թաթարները, չեչենները և շատ լեհեր բռնի կերպով տեղափոխվեցին ռազմավարական տարածքներից և տեղափոխվեցին կենտրոնական տեղամասեր Խորհրդային Միությունում, հատկապես Ղազախստանում՝ Խորհրդային Կենտրոնական Ասիայում։ Ըստ որոշ գնահատականների, հնարավոր է, որ հարյուր հազարավոր տեղահանվածներ մահացան ճանապարհին[54]։

Համաձայն Սովետական պաշտոնական տվյալների՝ 1929-ից 1953 թվականներին ավելի քան 14 միլիոն մարդ անցել է գուլագների միջով, ևս 7-ից 8 միլիոն մարդ տեղահանվել և արտաքսվել է Խորհրդային Միության հեռավոր շրջաններ(որոշ դեպքերում ներառյալ ողջ ազգությունը)[57]։ Գիտական համաձայնություն կա, որ 1930-ից մինչև 1953 թվականը գուլագի համակարգում մահացել է 1,5-ից 1,7 միլիոն մարդ[58][59][60]։

1956 թվականի փետրվարին Նիկիտա Խրուշչովը դատապարտեց տեղահանությունները որպես լենինիզմի խախտում և հակադարձեց դրանց մեծ մասը, թեպետ միայն 1991 թվականին թաթարներին, մեսխեթցիներին և վոլգա գերմանացիներին թույլ տրվեց մասսայաբար վերադառնալ հայրենիք։ Տեղահանությունները խոր ազդեցություն ունեցան Խորհրդային Միության ժողովուրդների վրա։ Տեղահանությունների հետ կապված հուշերը մեծ դեր են ունեցել նաև Բալթյան երկրներում, Թաթարստանում ու Չեչնիայում՝ նույնիսկ այսօր։

Տնտեսական քաղաքականություն

խմբագրել
 
Քաղցած գյուղացին Խարկով փողոցում, ԽՍՀՄ զանգվածային սովի ժամանակ՝ 1932-1933 թվականներ

1930-ականների սկզբին Ստալինը բարձրացրեց արմատական տնտեսական քաղաքականության մի ալիք, որն ամբողջությամբ վերափոխեց Խորհրդային Միության արդյունաբերական և գյուղատնտեսական կերպարանքը։ Սա հայտնի դարձավ որպես «Մեծ շրջադարձ» անվամբ, քանի որ Ռուսաստանը շեղվեց մերձակա կապիտալիստական «Նոր տնտեսական քաղաքականություն»-ից (ՆՏՔ) և փոխարենը ընդունեց պլանային տնտեսությունը։ ՆՏՔ-ն իրականացրել էր Լենինը` յոթ տարվա պատերազմից հետո (1914–1921, Առաջին աշխարհամարտ 1914-1917 թվականներ և դրան հաջորդած քաղաքացիական պատերազմ) հաջորդող սոցիալիստական պետության գոյատևումը ապահովելու նպատակով և վերակառուցել էր սովետական արտադրությունը մինչև 1913 թվականը։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանը դեռևս շատ էր հետ մնում Արևմուտքից, և Ստալինը և Կոմունիստական կուսակցության անդամներից շատերը կարծում էին, որ ՆՏՔ-ն ոչ միայն վարկաբեկեց կոմունիստական իդեալները, այլև չտվեց բավարար տնտեսական արդյունքներ, ոչ էլ ստեղծեց ենթադրյալ սոցիալիստական հասարակություն։ Հետևաբար անհրաժեշտ էր զգում ավելացնել արդյունաբերականացման տեմպը Արևմուտքին հասնելու համար։

Ֆրեդրիկ Ջեյմսոնը ասել է, որ «ստալինիզմը հաջողություն էր և կատարում էր իր պատմական առաքելությունը՝ ոչ միայն սոցիալապես, այլ նաև տնտեսապես» հաշվի առնելով, որ այն «արդիականացրեց Սովետական Միությունը՝ գյուղացիական հասարակությունը վերափոխելով գրագետ բնակչությամբ արդյունաբերական պետության և ուշագրավ գիտական գերտերությունների»[61]։ Ռոբերտ Քոնքուեսթը վիճարկեց նման եզրակացությունը և նշեց, որ «Ռուսաստանը արդյունաբերական տնտեսությունների շարքում արդեն չորրորդից հինգերորդն էր առաջին աշխարհամարտից առաջ» և որ Ռուսաստանի արդյունաբերական ձեռքբերումներին կարելի էր հասնել առանց կոլեկտիվիզացիայի, սովի կամ ահաբեկչության։ Ըստ Քոնքուեսթի, արդյունաբերական հաջողությունները շատ ավելին էին, քան պահանջվում էին, և սովետական ոճի ինդուստրացումը «հակա-նորարարական փակուղի էր[62]»: Ստեֆան Կոտկինը ասել է, և որ նրանք, որոնք պնդում են, որ կոլեկտիվիզացումը անհրաժեշտ է, «կատարյալ սխալ է» պատճառաբանելով, որ «Կոլեկտիվացումը միայն անհրաժեշտ էր թվում կոմունիստական գաղափարախոսության և նրա կապիտալիզմի մերժման համար։ Կոտկինը նաև պնդեց, որ այն նվազեցնում է բերքը` դրանք ավելացնելու փոխարեն»[63]։

Համաձայն որոշ արևմտյան պատմաբանների[64], ստալինյան գյուղատնտեսական քաղաքականությունը առանցքային գործոն էր 1932–1933 թվականների սովետական սովի պատճառ դառնալու համար, որը Ուկրաինայի կառավարությունն այժմ անվանում է Հոլոդոմոր՝ այն ճանաչելով որպես ցեղասպանության գործողություն։ Որոշ գիտնականներ վիճարկում են սովի դիտավորությունը[65][66]։

Ժառանգություն

խմբագրել

Պիեռ դը Բոուսը պնդում է, որ պաշտամունքը մշակվել է իր իշխանությունը լեգիտիմացնելու համար։ Շատ դիտավորյալ աղավաղումներ և կեղծիքներ օգտագործվեցին[67]։ Կրեմլը հրաժարվեց արխիվային գրառումների մուտքից, որոնք կարող են բացահայտել ճշմարտությունը և ոչնչացրեց հիմնական փաստաթղթերը։ Լուսանկարները փոխվեցին, իսկ փաստաթղթերը հորինվեցին[68]։ Մարդիկ, որոնք գիտեին Ստալինին, ստիպված էին ներկայացնել «պաշտոնական» զեկույցներ՝ պաշտամունքի գաղափարական պահանջները բավարարելու համար, մանավանդ, որ Ստալինն ինքը դա ներկայացրեց 1938 թվականին՝ Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (Բոլշևիկյան) պատմության կարճ դասընթացում, որը դարձավ պաշտոնական պատմություն[69]։ Պատմաբան Դևիդ Լ. Հոֆմանն ամփոփում է գիտնականների համաձայնությունը՝

  Ստալինիզմի պաշտամունքը ստալինիզմի կենտրոնական տարրն էր, և որպես այդպիսին այն սովետական կառավարման ամենաառաջնային առանձնահատկություններից մեկն էր ... Ստալինիզմի շատ գիտնականներ այդ մշակույթը նշում են որպես Ստալինի իշխանության անբաժանելի մաս կամ որպես Ստալինի իշխանության տենչի ապացույց[70]  

:

Այնուամենայնիվ, 1953 թվականին Ստալինի մահից հետո նրա իրավահաջորդ Նիկիտա Խրուշչովը մերժեց նրա քաղաքականությունը, 1956 թվականին տեղի ունեցած քսաներորդ կուսակցության համագումարի ժամանակ իր գաղտնի խոսքում դատապարտեց Ստալինի անձի պաշտամունքը և ստեղծեց դե-ստալինիզացիա և հարաբերական ազատականացում (նույն քաղաքական շրջանակներում)։ Հետևաբար, աշխարհի կոմունիստական որոշ կուսակցություններ, որոնք նախկինում հավատարիմ էին ստալինիզմին, լքեցին այն և ավելի կամ ավելի մեծ չափով ընդունեցին Խրուշչովի դիրքերը։ Մյուսները, ինչպիսիք են Չինաստանի կոմունիստական կուսակցությունը, փոխարենը որոշեցին պառակտվել Խորհրդային Միությունից։

Ալբանիայի Սոցիալիստական Ժողովրդական Հանրապետությունը բռնեց չինական կուսակցության կողմը սինո-սովետական պառակտման մեջ և գոնե տեսականորեն հավատարիմ մնաց ստալինիզմի իր բրենդի Խոջաիզմին՝ տասնամյակներ անց հետո Էնվեր Խոջայի գլխավորությամբ։ Չնայած «ռևիզիոնիզմի» դեմ իրենց նախնական համագործակցությանը՝ Խոջան դատապարտեց Մաոյին որպես ռևիզիոնիստ, աշխարհի գրեթե բոլոր ինքնորոշված կոմունիստական կազմակերպությունների հետ միասին։ Սա հանգեցրեց Ալբանիայի մեկուսացմանը աշխարհի մնացած մասից, քանի որ Խոջան թշնամաբար էր տրամադրված ինչպես ամերիկամետ, այնպես էլ խորհրդամետ ազդեցության ոլորտներին, ինչպես նաև Չմիացած երկրների շարժմանը՝ Իոսիպ Բրոզ Տիտոյի գլխավորությամբ, որին Խոջան նույնպես դատապարտեց։

 
Միացյալ Թագավորության վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլը, ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտը և Ստալինը, Մեծ երեք դաշնակից առաջնորդները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Յալթայի կոնֆերանսի ժամանակ՝ 1945 թվականի փետրվարին

1964 թվականին Խրուշչովի հեռացումը իր նախկին կուսակցական-պետական դաշնակիցների կողմից նկարագրվել է որպես ստալինյան վերականգնում ոմանց կողմից, որոնք արտացոլվել են Բրեժնևի դոկտրինայի և ապարատիկ/նոմենկլատուրայի «կադրերի կայունության» միջոցով, որը տևում է մինչև ուշ ժամանակաշրջանի գլասնոստի և պերեստրոյկայի շրջանը, ուշ 1980-ական թվականներին և Խորհրդային Միության անկումը։

Որոշ պատմաբաններ և գրողներ (ինչպես գերմանացի Դիթրիխ Շվանիցը)[71] զուգահեռներ են անցկացնում ստալինիզմի և Ցար Պետրոս Մեծի տնտեսական քաղաքականության միջև, չնայած Շվանիցը մասնավորապես Ստալինին համարում է նրա համար «հրեշավոր վերամարմնավորում»։ Երկու տղամարդիկ ցանկանում էին, որ Ռուսաստանը զարգացման տեսանկյունից հեռանա արևմտաեվրոպական երկրներից։ Երկուսն էլ մեծապես հաջողության են հասել ՝ Ռուսաստանը վերածելով Եվրոպայի առաջատար տերության[փա՞ստ] ուրիշները Ստալինին համեմատում Իվան Ահեղի հետ՝ օպրիչնինայի իր քաղաքականության և հասարակ մարդկանց ազատությունների սահմանափակման պատճառով։

Որոշ գրախոսներ ստալինիզմը համարել են որպես «կարմիր ֆաշիզմ»[72]։ Թեև ֆաշիստական ռեժիմները գաղափարականորեն դեմ էին Խորհրդային Միությանը, նրանցից ոմանք դրականորեն համարեցին ստալինիզմը որպես բոլշևիզմը ֆաշիզմի մի ձևի վերածելը։ Բենիտո Մուսոլինին դրականորեն վերանայեց ստալինիզմը, քանի որ սովետական բոլշևիզմը սլավոնական ֆաշիզմի է վերածել[73]։

Ալեքսանդր Սոլժենիցինն իր «Մահացու վտանգ» երկում ասում է՝ «Սխալ պատկերացումներ Խորհրդային Ռուսաստանի և Ամերիկայի սպառնալիքների մասին»,-պնդում է, որ «ստալինիզմ» տերմինի օգտագործումը պատրվակ է թաքցնելու կոմունիզմի անխուսափելի հետևանքները մարդկային ազատությունների համար։ Նա գրում է, որ ստալինիզմի գաղափարը մշակվել է 1956 թվականից հետո արևմտյան մտավորականների կողմից, որպեսզի կարողանա կենդանի պահել կոմունիստական իդեալը։ Այնուամենայնիվ, «ստալինիզմ» տերմինը գործածվում էր դեռ 1937 թվականից, երբ Լև Տրոցկին գրեց իր պամֆլետը` «Ստալինիզմ և Բոլշևիզմ»[74]։

Քրիստեն Ռ. Գոդսեյը` ազգագրագետ և Փենսիլվանիայի համալսարանի ռուս և արևելաեվրոպական ուսումնասիրությունների պրոֆեսորը, պնդում է, որ Սառը պատերազմի ավարտին արևմտյան տերությունների հաղթական վերաբերմունքը և մասնավորապես ամրագրումը` կապված բոլոր սոցիալիստական քաղաքական իդեալների ստալինիզմի ավելցուկների հետ, մարգինալացրեց ձախակողմյան պատասխանը դեպի նեոլիբերալ գաղափարախոսությամբ ժողովրդավարության բծախնդրությանը, որն օգնեց քանդել նախկինը։ Սա հանգեցրեց զայրույթի ու վրդովմունքի, որոնք բխում էին նեոլիբերալիզմի ոչնչացումից,(այսինքն՝ տնտեսական թշվառությունը, գործազրկությունը, անհուսությունը և աճող անհավասարությունը նախկին սոցիալիստական ճամբարում և Արևմուտքի մեծ մասում), հետագա տասնամյակների ընթացքում տեղափոխվեց ազգայնական շարժումների[75][76]։

2002 թվականին բրիտանացի լրագրող Սեյմաս Միլնեն հայտարարեց, որ հետպատերազմյան պատերազմի այն պատմվածքի հետևանքները, որ Ստալինը և Հիտլերը կրկնակի չարություն են, և, հետևաբար, կոմունիզմը նույնքան հրեշավոր է, որքան նացիզմը, «պետք էր հարաբերականացնել նացիզմի եզակի հանցագործությունները, թաղել գաղութատիրության ոճրագործությունները և վառել այն միտքը, որ արմատական սոցիալական փոփոխությունների ցանկացած փորձ միշտ տանում է տառապանքի, սպանության և ձախողման[77]»:

Ժամանակակից Ռուսաստանում վերջին տարիներին մեծանում է Ստալինի և նախկին Խորհրդային Միության հասարակական կարծիքը[78]։ Ըստ «Լևադա կենտրոնի» 2015 թվականի հարցման, հարցվածների 34%-ը (2007 թվականի 28%-ից բարձր) ասում է, որ Երկրորդ աշխարհամարտում հաղթանակ տանելը սովետական ժողովրդի համար այնքան մեծ ձեռքբերում էր, որ գերազանցեց նրա սխալները[79]։ «Լևվադա կենտրոնի» 2019 թվականի հարցումը ցույց տվեց, որ Ստալինին ուղղված աջակցությունը հետխորհրդային շրջանում հասավ ռեկորդային մակարդակի, 51%-ը վերաբերվում էր Ստալինին որպես դրական գործչի, իսկ 70%-ը ասում էր, որ նրա տիրապետության օրոք երկիրը լավ վիճակում է եղել[80]։

Տրոցկիզմ

խմբագրել

Տրոցկիստները պնդում են, որ ստալինյան ԽՍՀՄ-ը ոչ սոցիալիստ էր, ոչ էլ կոմունիստ, այլ բյուրոկրատացված այլասերված աշխատավորների պետություն. դասակարգային կառուցվածքը ինքնուրույն, կուտակված օգուտներն ու արտոնությունները աշխատանքային դասի հաշվին։ Տրոցկին հավատում էր, որ բոլշևիկյան հեղափոխությունը պետք է տարածվի ամբողջ աշխարհի աշխատավոր դասում, համաշխարհային հեղափոխության պրոլետարիաներում։ Այնուամենայնիվ, Գերմանիայում հեղափոխության ձախողումից հետո, Ստալինը պատճառաբանեց, որ Ռուսաստանում բոլշևիզմի ինդուստրացումը և համախմբումը երկարաժամկետ հեռանկարում լավագույնս կծառայեն պրոլետարիատին։ Վեճը չավարտվեց մինչև 1940 թվականի Ստալինյան մարդասպան Ռամոն Մերկադեռի կողմից մեքսիկական վիլլայում Տրոցկիի սպանությունը[81]։

Միացյալ Նահանգներում, Մաքս Շաչթմանը, այն ժամանակ Միացյալ Նահանգների Տրոկսկիստի գլխավոր տեսաբաններից մեկը, պնդում էր, որ Սովետական Միությունը դեգեներացված աշխատողի վիճակից վերածվել է արտադրության նոր ձևի, որը նա անվանել է «բյուրոկրատական կոլեկտիվիզմ». ուր ուղղափառ տրոցկիստները Խորհրդային Միությունը համարեցին դաշնակից մոլորված պետություն, Շաչթմանը և նրա հետևորդները պնդում էին, որ Երրորդ ճամբարի ձևավորումը հավասարապես հակասում էր ինչպես խորհրդային, այնպես էլ կապիտալիստական դաշինքին։ 20-րդ դարի կեսերին Շաչթմանին և նրա գործընկերներից շատերին ավելի շուտ անվանում էին որպես սոցիալ-դեմոկրատներ, քան տրոցկիստներ, իսկ հետո ոմանք էլ վերջնականապես լքեցին սոցիալիզմը։ Միացյալ Թագավորությունում Թոնի Քլիֆը ինքնուրույն մշակեց պետական կապիտալիզմի քննադատություն, որը որոշ առումներով նմանեցրեց Շաչթմանին, բայց պահպանեց հավատարմությունը հեղափոխական կոմունիզմին։

Մաոիզմ

խմբագրել

Մաո Ցզե Դուն հանրահռչակ հայտարարեց, որ Ստալինը 70%-ով լավն է, 30%-ով՝ վատը։ Մաոիզտները հիմնականում քննադատում էին Ստալինին՝ կապված այն տեսակետի հետ, որ Խորհրդային Միության կազմում բուրժուական ազդեցությունը հիմնականում արտաքին ուժերի (ներքին ուժերի գրեթե լիակատար բացառման) արդյունք էր, և նրա տեսակետը, որ դասակարգային հակասությունները ավարտվեցին սոցիալիզմի հիմնական կառուցումից հետո։ Այնուամենայնիվ, նրանք բարձր գնահատեցին Ստալինին՝ Խորհրդային Միությունը և միջազգային պրոլետարիատը ղեկավարելու համար՝ Գերմանիայում ջախջախելով ֆաշիզմը և նրա հակահեղափոխականությունը[82]։

Լենինիզմի և տրոցկիզմի հետ հարաբերությունները

խմբագրել

Ստալինը իր կառավարման տակ գտնվող քաղաքական և տնտեսական համակարգը համարեց մարքսիզմ-լենինիզմ, որը նա համարեց մարքսիզմի և լենինիզմի միակ օրինական իրավահաջորդը։ Ստալինի պատմագրությունը բազմազան է, Ստալինի և Լենինի ռեժիմների միջև առաջարկվող շարունակականության և անխզելիության բազմաթիվ տարբեր կողմերով։ Ռիչարդ Փայփսի նման տոտալիտար պատմաբանները հակված են ստալինիզմը դիտարկել որպես լենինիզմի բնական հետևանք, որ Ստալինը «հավատարմորեն իրականացրեց Լենինի ներքին և արտաքին քաղաքականության ծրագրերը»[83]։ Այս ընդհանուր հայացքի ավելի նուրբ վարկածները կարելի է գտնել արևմտյան այլ պատմիչների գործերում, ինչպիսիք են Ռոբերտ Սերվիսը, որը նշում է, որ «ինստիտուցիոնալորեն և գաղափարականորեն Լենինը հիմքեր է ստեղծել Ստալինի համար, բայց լենինիզմից անցումը ստալինիզմի ամենասարսափելին և անխուսափելին չէր[84]»: Նույն կերպ, պատմաբան և Ստալինի կենսագրագետ Էդվարդ Ռադինսկին կարծում է, որ Ստալինը Լենինի իրական հետևորդ էր, ճիշտ այնպես, ինչպես ինքն էր պնդում[85]։ Ստալինի մեկ այլ կենսագրագետ Ստեֆան Կոտկինը գրել է, որ «նրա բռնությունը ոչ թե նրա ենթագիտակցության արդյունքն էր, այլ բոլշևիկյան ներգրավվածությունը մարքսիստ-լենինիստական գաղափարախոսության հետ»[86]։ Երրորդ կենսագրագետ՝ Դմիտրի Վոլկոգոնովը, որը գրել է ինչպես Լենինի, այնպես էլ Ստալինի կենսագրությունները, բացատրեց, որ 1960-ականներից մինչև 1980-ական թվականները պայմանական հայրենասեր սովետական դե ստալինացված տեսակետը Լենին-Ստալինյան հարաբերությունների մասին (մի Խրուշչովյան ձնհալ և Միխայիլ Գորբաչով-համակրանքային տեսակետ) այն էր, որ չափազանց ինքնավար Ստալինը խեղաթյուրել էր իմաստուն դեդուշկա Լենինի լենինիզմը, բայց Վոլկոգոնովն էլ ափսոսում էր, որ այդ տեսակետը ի վերջո լուծարվեց նրա նմանների համար, ովքեր մասշտաբներ ունեին, իրենց աչքից ընկնում էին Խորհրդային Միության կազմալուծումից անմիջապես առաջ և հետո։ Սովետական արխիվներում կենսագրությունները ուսումնասիրելուց հետո նա եկել է այն նույն եզրակացությանը, որին հանգել էին Ռադինսկին և Կոտկինը, այդ է, որ Լենինը կառուցել էր բռնարար միապետական տոտալիտարիզմի մշակույթ, որի տրամաբանական շարունակությունը ստալինիզմն էր։

Շարունակության կողմնակիցները վկայակոչում են մի շարք ներդրողական գործոններ, քանի որ պնդվում է, որ Լենինն էր, այլ ոչ թե Ստալինը, որի քաղաքացիական պատերազմական գործողությունները Կարմիր ահաբեկչությունը մտցրեցին իր պատանդ վերցրած և ներգաղթի ճամբարներում, որ Լենինն է մշակել տխրահռչակ 58-րդ հոդվածը և ստեղծեց ավտոկրատական համակարգը Կոմունիստական կուսակցության կազմում[87]։ Նրանք նաև նշում են, որ Լենինը արգելեց ֆրակցիաները Ռուսաստանի Կոմկուսի ներսում և 1921 թվականին ներմուծեց միակուսակցական պետությունը՝ մի շարժում որը հնարավորություն տվեց Ստալինին Լենինի մահից հետո ազատվել իր մրցակիցներից հեշտությամբ և մեջբերել Ֆելիքս Ձերժինսկիին, որը Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմում հակառակորդների դեմ բոլշևիկյան պայքարի ընթացքում բացականչեց. «Մենք հանդես ենք գալիս կազմակերպված ահաբեկչության դեմ»[88]։

Այս տեսակետի հակառակորդների շարքերում են ռևիզիոնիստ պատմաբաններ և հետխորհրդային մի շարք պատերազմների այլախոհ սովետական պատմաբաններ, այդ թվում՝ Ռոյ Մեդվեդևը, որը պնդում է, որ չնայած «կարելի էր թվարկել Ստալինի կողմից իրականացված տարաբնույթ միջոցառումները, որոնք իրականում Լենինի ներքո իրականացվող հակաժողովրդավարական միտումների և միջոցառումների շարունակությունն էին այդքան շատ եղանակներով, Ստալինը գործեց, ոչ թե համաձայն Լենինի հստակ հրահանգների, այլև հակառակ նրանց»[89]։ Դրանով իսկ որոշ պատմաբաններ փորձել են հեռացնել ստալինիզմը լենինիզմից, որպեսզի քայքայեն տոտալիտար տեսակետը, որ Ստալինի բացասական կողմերը ի սկզբանե բնորոշ են կոմունիզմին[90]։ Այս տեսակի քննադատության մեջ ներառված են հակա-ստալինիստական կոմունիստները, որոնցից է Լև Տրոցկին, որը նշել է, որ Լենինը փորձել է համոզել Կոմունիստական կուսակցությանը Ստալինին հեռացնել իր գլխավոր քարտուղարի պաշտոնից։ Լենինի կտակը՝ այն փաստաթուղթը, որը պարունակում էր այս կարգը, ճնշվեց Լենինի մահից հետո։ Տրոցկու կենսագրության մեջ բրիտանացի պատմաբան Իսահակ Դոյչերը ասում է, որ ապացույցների հետ բախվելիս «միայն կույրերն ու խուլերը կարող էին տեղյակ չլինել ստալինիզմի և լենինիզմի հակադրություն մասին[91]»: Նմանատիպ վերլուծություն կա նաև հետագա աշխատություններում, ինչպիսին է Գրեհեմ Ջիլը, որը պնդում է, որ «[ստալինիզմը] ավելի վաղ իրադարձությունների բնական հոսք չէր. [նա ձևավորեց] կտրուկ բացթողում՝ առաջատար քաղաքական գործիչների գիտակցված որոշումներով[92]»: Սակայն Գիլը նշում է, որ «տերմինի օգտագործման հետ կապված դժվարությունները արտացոլում են խնդիրներ ստալինիզմի հայեցակարգի հետ կապված։ Հիմնական դժվարությունը համաձայնության բացակայությունն է այն բանի շուրջ, ինչը պետք է կազմի ստալինիզմը»[93]։ Ռեվիսիոնիստական պատմաբաններ, ինչպիսիք են Շեյլա Ֆիցպատրիկը, քննադատել են հասարակության վերին մակարդակների և սառը պատերազմի գաղափարների օգտագործման վրա հիմնված ուշադրությունը, ինչպիսիք են՝ տոտալիտարիզմը, որոնք մթնոլորտային իրականություն են մղել։

Ըստ Մեծ Բրիտանիայի Սոցիալիստական կուսակցության՝ «տրոցկիզմը և ստալինիզմը երկուսն էլ նույն ճյուղից են՝ բոլշևիզմից»[94]։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Jan Plamper, The Stalin Cult: A Study in the Alchemy of Power (2012).
  2. ↑ Isaac Deutscher, Stalin: A Polityical Biography (2nd edition, 1961) chapters 7-9 online
  3. ↑ T. B. Bottomore. A Dictionary of Marxist thought. (Wiley-Blackwell, 1991). p. 54.
  4. ↑ Stephen Kotkin. Magnetic Mountain: Stalinism As a Civilization. First Paperback Edition. Berkeley and Los Angeles, California, USA: University of California Press, 1997. 9780520208230. pp. 71, 81, 307.
  5. ↑ Jeffrey Rossman. Worker Resistance Under Stalin: Class and Revolution on the Shop Floor. Harvard University Press, 2005. 0674019261.
  6. ↑ Stephen Kotkin. Magnetic Mountain: Stalinism As a Civilization. First Paperback Edition. Berkeley and Los Angeles, California, USA: University of California Press, 1997. 9780520208230. Pp. 70-71.
  7. ↑ 7,0 7,1 Stephen Kotkin. Magnetic Mountain: Stalinism As a Civilization. First Paperback Edition. Berkeley and Los Angeles, California, USA: University of California Press, 1997. 9780520208230. pp. 70–79.
  8. ↑ de Basily, N. (2017 թ․ հուլիսի 6) [1938]. Russia Under Soviet Rule: Twenty Years of Bolshevik Experiment. Routledge Library Editions: Early Western Responses to Soviet Russia. Abingdon, Oxon: Routledge (published 2017). ISBN 9781351617178. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 3-ին. «[...] vast sums were spent on importing foreign technical 'ideas' and on securing the services of alien experts. Foreign countries, again - American and Germany in particular - lent the U.S.S.R. active aid in drafting the plans for all the undertakings to be constructed. They supplied the Soviet Union with tens of thousands of engineers, mechanics, and foremen. During the first Five-Year Plan, not a single plant was erected nor was a new industry launched without the direct help of foreigners working on the spot. Without the importation of Western European and American objects, ideas, and men, the 'miracle in the East' would not have been realized, or, at least, not in so short a time.»
  9. ↑ 9,0 9,1 Compare: LTC Roy E Peterson. Russian Romance: Danger and Daring. AuthorHouse, 2011. p. 94. "As described in one account: 'In May 1929 the Soviet Union signed an agreement with the Ford Motor Company [...] the Soviets agreed to purchase $13 million worth of Automobiles and parts, while Ford agreed to give technical assistance until 1938 to construct an integrated automobile-manufacturing plant at Nizhny Novgorod. [...]".
  10. ↑ 10,0 10,1 Montefiore, 2004, էջ 164
  11. ↑ "Communism". Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 4 February 2020.
  12. ↑ Gilbert, Felix; Large, David Clay (2008). The End of the European Era: 1890 to the Present (6th ed.). New York City: W. W. Norton & Company. էջ 213. ISBN 978-0393930405.
  13. ↑ Jones, Jonathan (2012 թ․ օգոստոսի 29). «The fake photographs that predate Photoshop». The Guardian. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 27-ին. «In a 1949 portrait, the Soviet leader Joseph Stalin is seen as a young man with Lenin. Stalin and Lenin were close friends, judging from this photograph. But it is doctored, of course. Two portraits have been sutured to sentimentalise Stalin's life and closeness to Lenin.»
  14. ↑ Suny, Ronald (1998). The Soviet Experiment: Russia, the USSR, and the Successor States. New York, New York: Oxford University Press. էջեր 221.
  15. ↑ On Finland, Poland etc., Deutcher, chapter 6 "Stalin during the Civil War", (p. 148 in the Swedish 1980 printing)
  16. ↑ Isaac Deutscher, "Stalin", 2nd edition, 1961, Swedish 91-550-2469-6, Chapter 7 "The General Secretary", pp 221-229 (last part of the second last sub-chapter, and the entire sub-chapter of the 7th chapter)
  17. ↑ Stalinism at Encyclopedia Britannica
  18. ↑ Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. էջ 151. ISBN 978-0-521-25514-1. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  19. ↑ Rudelson, Justin Jon; Rudelson, Justin Ben-Adam; Ben-Adam, Justin (1997). Oasis Identities: Uyghur Nationalism Along China's Silk Road (անգլերեն). Columbia University Press. ISBN 978-0-231-10786-0.
  20. ↑ Jeffrey Zuehlke. Joseph Stalin. Twenty-First Century Books, 2006. p. 63.
  21. ↑ Jacques Semelin, Stanley (INT) Hoffman. Purify and Destroy: The Political Uses of Massacre and Genocide. New York, New York, USA: Columbia University Press, 2007. p. 37.
  22. ↑ 22,0 22,1 Figes, Orlando The Whisperers: Private Life in Stalin's Russia, 2007, 0-8050-7461-9.
  23. ↑ Gellately, 2007
  24. ↑ Kershaw, Ian and Lewin, Moshe (1997) Stalinism and Nazism: Dictatorships in Comparison, Cambridge University Press 0-521-56521-9, p. 300.
  25. ↑ Kuper, Leo (1982) Genocide: Its Political Use in the Twentieth Century, Yale University Press, 0-300-03120-3.
  26. ↑ Brackman, 2001, էջ 204
  27. ↑ An exact number of negative votes is unknown. In his memoirs, Anastas Mikoyan writes that out of 1,225 delegates, around 270 voted against Stalin and that the official number of negative votes was given as three, with the rest of ballots destroyed. Following Nikita Khrushchev's "Secret Speech" in 1956, a commission of the central committee investigated the votes and found that 267 ballots were missing.
  28. ↑ Brackman, 2001, էջեր 205–206
  29. ↑ Brackman, 2001, էջ 207
  30. ↑ 30,0 30,1 Overy, 2004, էջ 182
  31. ↑ Tucker, 1992, էջ 456
  32. ↑ Snyder, Timothy. Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. Basic Books, 2010. 0-465-00239-0 p. 137.
  33. ↑ The scale of Stalin's purge of Red Army officers was exceptional—90% of all generals and 80% of all colonels were killed. This included three out of five Marshals, 13 out of 15 Army commanders, 57 of 85 Corps commanders, 110 of 195 divisional commanders and 220 of 406 brigade commanders as well as all commanders of military districts: p. 195, Carell, P. (1964) Hitler's War on Russia: The Story of the German Defeat in the East. translated from German by Ewald Osers, B.I. Publications New Delhi, 1974 (first Indian edition).
  34. ↑ Tucker, Robert C. (1999) Stalinism: Essays in Historical Interpretation, , American Council of Learned Societies Planning Group on Comparative Communist Studies, Transaction Publishers, 0-7658-0483-2, p. 5.
  35. ↑ Overy, 2004, էջ 338
  36. ↑ Montefiore, 2004
  37. ↑ Tzouliadis, Tim (August 2, 2008) "Nightmare in the workers paradise". BBC.
  38. ↑ Tzouliadis, Tim (2008) The Forsaken: An American Tragedy in Stalin's Russia. The Penguin Press, 1-59420-168-4.
  39. ↑ McLoughlin, Barry; McDermott, Kevin, eds. (2002). Stalin's Terror: High Politics and Mass Repression in the Soviet Union. Palgrave Macmillan. էջ 141. ISBN 978-1-4039-0119-4.
  40. ↑ Kuromiya, Hiroaki (2007) The Voices of the Dead: Stalin's Great Terror in the 1930s. Yale University Press, 0-300-12389-2 p. 4.
  41. ↑ McLoughlin, Barry; McDermott, Kevin, eds. (2002). Stalin's Terror: High Politics and Mass Repression in the Soviet Union. Palgrave Macmillan. էջ 6. ISBN 978-1-4039-0119-4.
  42. ↑ Snyder, Timothy (2010) Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. Basic Books, 0-465-00239-0 p. 101.
  43. ↑ Rosefielde, Stephen (1996). «Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labour and Economic Growth in the 1930s» (PDF). Europe-Asia Studies. 48 (6): 959. doi:10.1080/09668139608412393.
  44. ↑ Comment on Wheatcroft by Robert Conquest, 1999.
  45. ↑ Pipes, Richard (2003) Communism: A History (Modern Library Chronicles), p. 67. 0-8129-6864-6.
  46. ↑ Applebaum, 2003, էջ 584
  47. ↑ Keep, John (1997). «Recent Writing on Stalin's Gulag: An Overview». Crime, History & Societies. 1 (2): 91–112. doi:10.4000/chs.1014.
  48. ↑ Wheatcroft, S. G. (1996). «The Scale and Nature of German and Soviet Repression and Mass Killings, 1930–45» (PDF). Europe-Asia Studies. 48 (8): 1319–1353. doi:10.1080/09668139608412415. JSTOR 152781.
  49. ↑ Wheatcroft, S. G. (2000). «The Scale and Nature of Stalinist Repression and its Demographic Significance: On Comments by Keep and Conquest» (PDF). Europe-Asia Studies. 52 (6): 1143–1159. doi:10.1080/09668130050143860. PMID 19326595.
  50. ↑ Ellman, Michael (2007). «Stalin and the Soviet Famine of 1932–33 Revisited». Europe-Asia Studies. 59 (4): 663–693. doi:10.1080/09668130701291899. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 10-ին.
  51. ↑ Quoted in Volkogonov, Dmitri (1991) Stalin: Triumph and Tragedy, New York, p. 210 0-7615-0718-3.
  52. ↑ Kuromiya, Hiroaki (2007) The Voices of the Dead: Stalin's Great Terror in the 1930s. Yale University Press, 0-300-12389-2 p. 2.
  53. ↑ Ellman, Michael (2005). «The Role of Leadership Perceptions and of Intent in the Soviet Famine of 1931–1934» (PDF). Europe-Asia Studies. 57 (6): 826. doi:10.1080/09668130500199392. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 10-ին.
  54. ↑ 54,0 54,1 Boobbyer, 2000, էջ 130
  55. ↑ «Soviet Transit, Camp, and Deportation Death Rates». Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 25-ին.
  56. ↑ Bullock, 1962, էջեր 904–906
  57. ↑ Conquest, Robert (1997). «Victims of Stalinism: A Comment». Europe-Asia Studies. 49 (7): 1317–1319. doi:10.1080/09668139708412501. «We are all inclined to accept the Zemskov totals (even if not as complete) with their 14 million intake to Gulag 'camps' alone, to which must be added 4–5 million going to Gulag 'colonies', to say nothing of the 3.5 million already in, or sent to, 'labour settlements'. However taken, these are surely 'high' figures.»
  58. ↑ Wheatcroft, Stephen G. (1999). «Victims of Stalinism and the Soviet Secret Police: The Comparability and Reliability of the Archival Data. Not the Last Word» (PDF). Europe-Asia Studies. 51 (2): 315–345. doi:10.1080/09668139999056.
  59. ↑ Steven Rosefielde. Red Holocaust. Routledge, 2009. 0-415-77757-7 pg. 67 "...more complete archival data increases camp deaths by 19.4 percent to 1,258,537"; pg 77: "The best archivally based estimate of Gulag excess deaths at present is 1.6 million from 1929 to 1953."
  60. ↑ Dan Healey. Reviewed work: GOLFO ALEXOPOULOS. Illness and Inhumanity in Stalin's Gulag. American Historical Review, June 2018, p-1049-1051. doi:10.1093/ahr/123.3.1049
  61. ↑ Fredric Jameson. Marxism Beyond Marxism (1996). p. 43. 0-415-91442-6.
  62. ↑ Robert Conquest. Reflections on a Ravaged Century (2000). p. 101. 0-393-04818-7.
  63. ↑ Stephen Kotkin. Stalin: Paradoxes of Power 1878-1928 (2015). p. 724–725. 0143127861.
  64. ↑ "Genocide in the 20th century". History Place.
  65. ↑ Davies, Robert; Wheatcroft, Stephen (2009). The Industrialisation of Soviet Russia Volume 5: The Years of Hunger: Soviet Agriculture 1931–1933. Palgrave Macmillan UK. էջ xiv. ISBN 978-0-230-27397-9.
  66. ↑ Tauger, Mark B. (2001). «Natural Disaster and Human Actions in the Soviet Famine of 1931–1933». The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies (1506): 1–65. doi:10.5195/CBP.2001.89. ISSN 2163-839X. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 12-ին.
  67. ↑ Pierre du Bois, "Stalin – Genesis of a Myth," Survey. A Journal of East & West Studies 28#1 (1984) pp. 166–181. See abstract in David R. Egan; Melinda A. Egan (2007). Joseph Stalin: An Annotated Bibliography of English-Language Periodical Literature to 2005. Scarecrow Press. էջ 157. ISBN 9780810866713.
  68. ↑ Carol Strong and Matt Killingsworth, "Stalin the Charismatic Leader?: Explaining the ‘Cult of Personality’ as a legitimation technique." Politics, Religion & Ideology 12.4 (2011): 391-411.
  69. ↑ N. N. Maslov, "Short Course of the History of the All-Russian Communist Party (Bolshevik)—An Encyclopedia of Stalin's Personality Cult". Soviet Studies in History 28.3 (1989): 41–68.
  70. ↑ David L. Hoffmann, "The Stalin Cult' The Historian (2013) 75#4 p. 909.
  71. ↑ Dietrich Schwanitz. Bildung. Alles, was man wissen muss. "At the same time, Stalin was a kind of monstrous reincarnation of Peter the Great. Under his tyranny, Russia transformed into a country of industrial slaves, and the gigantic empire was gifted with a network of working camps, the Gulag Archipelago".
  72. ↑ Fried, Richard M. (1991). Nightmare in Red: The McCarthy Era in Perspective. Oxford University Press. էջ 50. ISBN 978-0-19-504361-7.
  73. ↑ MacGregor Knox. Mussolini Unleashed, 1939-1941: Politics and Strategy in Italy's Last War. pp. 63–64.
  74. ↑ Leon Trotsky: Stalinism and Bolshevism (1937). Marxists.org (August 28, 1937). Retrieved on 2013-07-12.
  75. ↑ Ghodsee, Kristen (2017). Red Hangover: Legacies of Twentieth-Century Communism. Duke University Press. էջեր xix–xx, 134, 197–199. ISBN 978-0822369493.
  76. ↑ Ghodsee, Kristen R. (2014). «A Tale of "Two Totalitarianisms": The Crisis of Capitalism and the Historical Memory of Communism» (PDF). History of the Present. 4 (2): 115–142. doi:10.5406/historypresent.4.2.0115. JSTOR 10.5406/historypresent.4.2.0115.
  77. ↑ Seumas Milne: The battle for history. The Guardian. (12 September 2002).
  78. ↑ «In Russia, nostalgia for Soviet Union and positive feelings about Stalin». Pew Research Center. 2017 թ․ հունիսի 29. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 23-ին.
  79. ↑ «Public opinion of Stalin improves over past few years – poll results». RT International. 2016 թ․ հունվարի 14. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 15-ին.
  80. ↑ Arkhipov, Ilya (2019 թ․ ապրիլի 16). «Russian Support for Stalin Surges to Record High, Poll Says». Bloomberg. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 2-ին.
  81. ↑ Faria, MA (2012 թ․ հունվարի 8). «Stalin, Communists, and Fatal Statistics». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  82. ↑ «Mao's Evaluations of Stalin». MassLine. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  83. ↑ Pipes, Richard. Three Whys of the Russian Revolution. էջեր 83–4.
  84. ↑ «Lenin: Individual and Politics in the October Revolution». Modern History Review. 2 (1): 16–19. 1990.
  85. ↑ Edvard Radzinsky Stalin: The First In-depth Biography Based on Explosive New Documents from Russia's Secret Archives, Anchor, (1997) 0-385-47954-9.
  86. ↑ Anne Applebaum (2014 թ․ հոկտեմբերի 14). «Understanding Stalin». The Atlantic. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 4-ին.
  87. ↑ Pipes, Richard (2001). Communism: A History. էջեր 73–74. ISBN 978-0-8129-6864-4.
  88. ↑ George Leggett, The Cheka: Lenin's Political Police.
  89. ↑ See Roy Medvedev, Leninism and Western Socialism, Verso, 1981.
  90. ↑ Moshe Lewin, Lenin's Last Testament, University of Michigan Press, 2005.
  91. ↑ Deutscher, Isaac (1959). Trotsky: The Prophet Unarmed. էջեր 464–5.
  92. ↑ Gill, 1998
  93. ↑ Gill, 1998, էջ 1
  94. ↑ "Trotskyism, Stalinism: What's the Difference?".

Մեջբերված աշխատանքները

խմբագրել

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ստալինիզմ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ստալինիզմ&oldid=10087130» էջից