Վիքիպեդիա

Սիրտ

Սիրտ(լատին․՝ cor, հուն․՝ καρδιά, kardia), մարդու և կենդանիների մկանային օրգան, որն արյունատար անոթներ է մղում արյունը[1]։ Արյունը մարմնին ապահովում է թթվածին և սննդանյութեր, ինչպես նաև ապահովում նյութափոխանակության արգասիքների հեռացում[2]։ Սիրտը գտնվում է կրծքավանդակի միջին բաժնում[3]։

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (հունվարի 17, 2017) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)
Սիրտ
Սրտի եռաչափ մոդել
Տեսակօրգանի տիպ և անատոմիական կառուցվածքների դաս
Ենթադասկենդանական օրգան
Մասն էարյան շրջանառության համակարգ
Կազմված էաջ և ձախ նախասրտեր, աջ և ձախ փորոքներ
Անատոմիական տեղայնացումկրծքավանդակ
Լատիներեն անվանումcor
Համակարգսիրտանոթային
Զարկերակաորտա, թոքային ցողուն, աջ պսակային զարկերակ, ձախ հիմնական պսակային զարկերակ
Երակվերին սիներակ, ստորին սիներակ, թոքային երակներ, մեծ սրտային երակ, փոքր սրտային երակ, միջին սրտային երակ, առաջային սրտային երակ
Նյարդթափառող նյարդ,
Նյարդայնացածcardiac plexus?
Անատոմիական
կառուցվածքի զարգացում		heart development?
Միանում էզարկերակներ և երակ
Արտադրում է ձայնՍրտի տոներ
Մասնագիտությունսրտաբանություն
Տաքսոնկենդանիներ
MeSHA07.541
Terminologia Anatomica 98A12.1.00.001
Նկարագրված էԳրեյի անատոմիա (20-րդ հրատարակություն), Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան, Բրոքհաուզի և Եֆրոնի փոքր հանրագիտական բառարան, 1911 Encyclopædia Britannica, The New Student's Reference Work և Կենդանի վելիկոռուսերենի բացատրական բառարանում
 Heart (organ) Վիքիպահեստում

Մարդու, այլ կաթնասունների և թռչունների մոտ սիրտը կազմված է չորս խոռոչից՝ վերին աջ և ձախ նախասրտերից և ստորին ձախ և աջ փորոքներից[4][5]։ Աջ փորոքը և նախասիրտը միասին ընդունված է անվանել աջ սիրտ, իսկ ձախ փորոքն ու ձախ նախասիրտը՝ ձախ սիրտ[6]։ Ձկների սիրտը կազմված է երկու խոռոչից՝ մեկ նախասրտից և փորոքից, սողունների սիրտն ունի երեք խոռոչ[5]։ Առողջ սրտում արյունը սրտի փականների շնորհիվ հոսում է միայն մեկ ուղղությամբ․ սրտի փականները արգելակում են արյան հետադարձ շրջանառությունը[3]։ Սիրտը գտնվում է պաշտպանիչ պարկում՝ սրտապարկում (պերիկարդում), որը պարունակում է քիչ քանակությամբ հեղուկ։ Սրտի պատը կազմված է երեք շերտերից՝ էպիկարդից, միոկարդից և էնդոկարդից[7]։

Սիրտը արյունը մղում է որոշակի ռիթմով, որը որոշվում է մի խումբ ռիթմավար բջիջների կողմից, որոնք կազմում են սրտի առաջին՝ ծոց-նախասրտային կամ Կեյտ-Ֆլակի հանգույցը։ Այս բջիջները առաջացնում են գրգիռներ, որոնք անցնում են նախասիրտ-փորոքային հանգույցով և սրտի հաղորդչական համակարգով՝ առաջացնելով սրտի կծկումներ։ Արյան շրջանառության մեծ շրջանից վերին և ստորին սիներակների միջոցով աջ նախասիրտ է լցվում թթվածնով աղքատ արյունը, որն այնուհետև անցնում է աջ փորոք, որտեղից այն մղվում է թոքային շրջանառության։ Արյունը մղվում է թոքեր, որտեղ արտազատվում է ածխաթթու գազը և արյունը նորից հարստանում է թթվածնով։ Արյունը թոքային շրջանառությունից վերադառանում է սրտի ձախ նախասիրտ, անցնում՝ ձախ փորոք և աորտայի միջոցով մղվում դեպի օրգաններ, որտեղ թթվածինն օգտագործվում է նյութափոխանակության մեջ՝ վերածվելով ածխաթթու գազի[8]։ Սիրտը կծկվում է րոպեում մոտ 72 անգամ[9]։ Ֆիզիկական վարժությունները ժամանակավոր մեծացնում են սրտի կծկման ռիթմը, ապա երկարաժամկետ նվազեցնում այն, որն օգտակար է սրտի առողջության համար[10]։

Սրտանոթային համակարգի հիվանդությունները 2008 թվականի տվյալներով մահվան պատճառ հանդիսացող ամենատարածված հիվանդություններն են, որոնց բաժին է ընկնում մահվան դեպքերի շուրջ 30%-ը[11][12]։ Իսկ սրտանոթային համակարգի հիվանդություններով պայմանավորված մահերի շուրջ երեք քառորդը պայմանավորված է պսակաձև անոթների հիվանդությամբ և սրտամկանի ինֆարկտով[11]։ Հիվանդությունների ռիսկային գործոնների թվին են պատկանում ծխելը, ավելորդ քաշը, քիչ ֆիզիկական ակտիվությունը, խոլեստերոլի բարձր մակարդակը, վատ կարգավորվող շաքարային դիաբետը և այլն[13]։ Սրտանոթային հիվանդությունները հաճախ ախտանիշեր չունեն կամ առաջացնում են կրծքի շրջանում ցավեր և հևոց։ Սրտի հիվանդությունների ախտորոշումն իրականացվում է հիվանդության պատմության ուսումնասիրմամբ, ստետոսկոպով սրտի տոների և աղմուկների հետազոտմամբ, էլեկտրասրտագրությամբ և ուլտրաձայնային հետազոտմամբ[3]։ Սրտի հիվանդություններով մասնագիտացած մասնագետներին անվանում են սրտաբաններ, չնայած որ շատ այլ մասնագետներ նույնպես ներգրավված են բուժման մեջ[12]։

Կառուցվածք

խմբագրել

Տեղադրություն և ձև

խմբագրել

Մարդու սիրտը գտնվում է կրծքավանդակի խոռոչում՝ կրծքային 5-8-րդ ողերի մակարդակում։ Սիրտը շրջապատում է երկու թաղանթ ունեցող սրտապարկը, որը ամրանում է միջնորմին[14]։ Սրտի ստորին երեսը գտնվում է ողնաշարի մոտ, իսկ վերին երեսը՝ կրծոսկրի և կողերի աճառների մոտ։ Սրտի վերին երեսը շատ արյունատար անոթների միացման հատված է՝ սիներակներ, աորտա և թոքային ցողուն։ Սրտի վերին հատվածը՝ հիմը գտնվում է երրորդ ողի աճառի մակարդակում։ Սրտի ստորին ծայրը՝ սրտի գագաթը, գտնվում է կրծոսկրից ձախ միջին գծից 8-9 սմ դեպի ձախ։

Սրտի մեծամասնությունը սովորաբար մի փոքր դուրս է գալիս կրծքավանդակի ձախ հատվածից․ թվում է, թե սիրտն ամբողջությամբ ձախ հատվածում է այն պատճառով, որ սրտի ձախ հատվածը, որն ավելի մկանոտ է և հզոր, գտնվում է կրծքավանդակի ձախ հատվածում։ Քանի որ սիրտը գտնվում է թոքերի միջև, ձախ թոքն ավելի փոքր է քան աջը և սրտի հետ սահմանում ունի սրտային կտրուճ։ Սիրտն ունի քիչ տափակած կոնի ձև, որի վերին հատվածում սրտի հիմքն է, իսկ ստորին հատվածում՝ գագաթը, որը դարձած առաջ ու ձախ։ Մեծահասակի սիրտն ունի մոտ 250-350 գ զանգված[15]։ Սիրտը մոտավորապես ունի բռնուցքի մեծություն․ միջին չափերն են՝ 12-13 սմ երկարություն, 8 սմ լայնություն և 6 սմ հաստություն։ Մարզիկները կարող են ունենալ ավելի մեծ սիրտ՝ սրտամկանի վրա պարբերական վարժությունների ազդության հետևանքով։

Խոռոչներ

խմբագրել

Սիրտը ունի չորս խոռոչ՝ երկու վերին նախասրտեր, որոնք արյուն ընդունող խոռոչներն են և երկու ստորին փորոքներ, որոնք արյունը մղող խոռոչներն են։ Նախասրտերը փորոքներ են բացվում նախասրտափորոքային փականների միջոցով։ Այս անցումը տեսանելի է նաև սրտի մակերեսին՝ պսակաձև ակոսի տեսքով[16]։ Աջ նախասրտի վերին հատվածում կա մի ականջաձև կառույց, որն անվանվում է աջ նախասրտային հավելում, ականջիկ կամ նախասրտի խորշ․ նման կառույց կա նաև ձախ նախասրտի վերին հատվածում[17]։ Աջ նախասիրտը աջ փորոքի հետ միասին հաճախ անվանվում է աջ սիրտ և նմանապես ձախ նախասիրտն ու փորոքը միասին անվանում են ձախ սիրտ[6]։ Փորոքները միմյանցից բաժանվում են միջփորոքային միջնորմի միջոցով, որը սրտի մակերեսին տեսանելի է առաջնային երկայնական և հետին միջփորոքային ակոսների տեսքով[16]։

Սրտին տարածության մեջ ձև է տալիս խիտ շարակցական հյուսվածքից կազմված պատը։ Շարակցական հյուսվածքը ձևավորում է նախասրտափորոքային միջնորմը, որը բաժանում է նախասրտերը փորոքներից։ Թելքավոր օղակները կազմում են սրտի փականների հիմքը[18]։ Սրտի կմախքը նաև կարևոր է սրտի էլեկտրական ռիթմավար համակարգի համար, քանի որ կոլագենը չի փոխանցում էլեկտրականություն։ Միջնախասրտային միջնորմը բաժանում է նախասրտերը, իսկ միջփորոքային միջնորմը՝ փորոքները։ Միջփորոքային միջնորմը շատ ավելի հաստ է, քան միջնախասրտայինը, քանի որ արյան ճնշումը փորոքներում ավելի մեծ է։

Փականներ

խմբագրել

Սիրտը ունի չորս փական, որոնք բաժանում են խոռոչները։ Մեկ փական կա յուրաքանչյուր փորոքի և նախասրտի միջև, մեկ փական կա փորոքներից յուրաքանչյուրի ելքում։

Փորոքների և նախասրտերի միջև գտնվող փականներն անվանվում են նախասրտափորոքային փականներ։ Աջ փորոքի և նախասրտի միջև գտնվում է եռափեղկ փականը, որն ունի երեք փեղկ[19]։ Նրան են կպչում բարակ ջլային թելերը, որոնք իրենց ծայրերով միանում են երեք պտկային մկաններին՝ առաջնային, հետին և միջային[19]։ Ձախ փորոքի և նախասրտի միջև գտնվում է երկփեղկ փականը, որն ունի երկու փեղկ՝ առաջնային և հետին։ Այս փեղկերը նույնպես ջլային թելերով միանում են պտկաձև մկաններին[20]։

Պտկաձև մկանները սրտի պատից փականներ են հասնում բարակ ջլային թելերի միջոցով։ Այս մկանները արգելակում են փակված փականների փեղկերի հեռացումը[21]։ Սրտային ցիկլի հանգստի փուլում, պտկաձև մկանները նույնպես հանգստանում են, իսկ ջլային թելերի լարվածությունը շատ քիչ է։ Երբ սրտի խոռոչները կծկվում են, կծկվում են նաև պտկաձև մկանները։ Կծկումը ջլային թելերում առաջանցում է լարվածություն, որն արգելակում է փեղկերի մղումը դեպի նախասիրտ[Ն 1][19]։

Երկու փականներ կան նաև փորոքների ելքի մոտ։ Թոքային փականը գտնվում է թոքային զարկերակի հիմքում։ Այն ունի երեք փեղկ, որոնք միացած չեն պտկաձև մկաններին։ Երբ փորոքը հանգստանում է, արյունը ետ է հոսում դեպի զարկերակ, լցվում գրապանաձև փականի մեջ, ստիպելով փականի փեղկերին փակվել։ Աորտայի կիսալուսնաձև փականը գտնվում է աորտայի հիմքում և նույնպես միացած չէ պտկաձև մկաններին։ Այս փականը նույնպես ունի երեք փեղկ և փակվում է աորտայից ետ հոսող արյան հաշվին։

Աջ սիրտ

խմբագրել

Աջ սիրտը կազմված է երկու խոռոչից՝ աջ նախասրտից և աջ փորոքից, որոնք բաժանվում են եռափեղկ փականի միջոցով[7]։

Աջ նախասիրտը համարյա միշտ արյուն է ստանում մարմնի երկու խոշոր երակների՝ վերին և ստորին սիներակների միջոցով։ Պսակաձև շրջանառության արդյունքում գոյացած երակային արյունը նույնպես թափվում է աջ նախասիրտ՝ պսակաձև երակածոցի միջոցով, որը գտնվում է ստորին սիներակի մուտքի մոտ[7]։ Աջ նախասրտի պատում գտնվում է օվալաձև փոսությունը (fossa ovalis), որը օվալաձև անցքի (foramen ovale) մնացորդն է[7]։ Աջ նախասրտի պատի ներքին մակերեսը հիմնականում հարթ է, օվալաձև փոսության բարձրացված եզրը միջին դիրք ունի, բացառություն են նաև ականջիկից առաջ գտնվող մի փոքր հատվածը և ականջիկի ներքին երեսին գտնվող սանրաձև մկանները (musculus pectinati), որոնք առաջացնում են մի շարք ուղղաձիգ թմբիկներ[7]։ Աջ փորոքից արյունը հոսում է թոքային ցողուն, որը բաժանվում է աջ և ձախ թոքային զարկերակների՝ արյուն տանելով դեպի յուրաքանչյուր թոք։ Թոքային ցողունի և աջ փորոքի միջև գտնվում է թոքային փականը[7]։

Ձախ սիրտ

խմբագրել

Ձախ սիրտն ունի երկու խոռոչ՝ ձախ նախասիրտը և ձախ փորքոը, որոնք առանձնանում են երկփեղկ փականի միջոցով[7]։

Ձախ նախասիրտը թոքերից ընդունում է թթվածնով հարուստ արյունը՝ չորս թոքային երակներից մեկով։ Ձախ նախասիրտն ունի լայնացում, որը կոչվում է ձախ նախասրտի ականջիկ։ Աջ նախասրտի պես ձախ նախասիրտը նույնպես սանրաձև մկաններ[22]։

Ձախ փորոքի պատը շատ ավելի հաստ է համեմատած աջ փորոքի հետ, քանի որ արյունը ամբողջ մարմին մղելու համար անհրաժեշտ է ավելի շատ ուժ։ Ձախ փորոքում, ի տարբերություն աջի, չկա ռիթմավար հանգույց։ Ձախ փորոքը ամբողջ մարմնին արյուն է մատակարարում աորտայի միջոցով, որի հիմքում գտնվում է աորտայի փականը։ Աորտայից մի փոքր վերջ գտնվող պսակաձև զարկերակներով սիրտն ինքն իրեն է արյուն մատակարարում։ Պսակաձև զարկերակները երկուսն են՝ ձախ հիմնական պսակաձև զարկերակը և աջ պսակաձև զարկերակը[7]։

Սրտի պատ

խմբագրել

Սրտի պատը կազմված է երեք շերտերից՝ ներքին էնդոկարդից, միջին միոկարդից և արտաքին էպիկարդից։ Սրտի պատը շրջապատված է երկթաղանթանի պարկով, որը կոչվում է սրտապարկ կամ պերիկարդ։

Սրտի պատի ներքին շերտն անվանվում է էնդոկարդ։ Այն կազմված է պարզ թեփուկավոր էպիթելից և ծածկում է սրտի խորշերը և փականները։ Այն վերածվում է սրտի զարկերակների և երակների էնդոթելի և միոկարդին միանում շարակցական հյուսվածքի բարակ շերտով։ Էնդոկարտը կարգավորում է նաև միոկարդի կծկումները՝ արտազատելով էնդոթելիններ։

Սրտի միջին շերտն անվանվում է միոկարդ, որը սրտամկանն է՝ ոչ կամային կծկվող միջաձիգ զոլավոր մկանային հյուսվածք, որը շրջապատված է կոլագենով։ Սրտամկանն ունի բարդ կառուցվածք, մկանային բջիջները պարուրված են սրտի խորշերին, արտաքին մկանները նախասրտերի և մեծ անոթների շուրջը առաջացնում են 8-աձև գոյացումներ, իսկ ներքին մկանները նույնանման գոյացումներ են առաջացնում երկու փորոքների շուրջը։ Մկանների այսպիսի դասավորությունը թույլ է տալիս արյունը մղել ավելի արդյունավետ։

Սրտամկանում կա բջիջների երկու տեսակ՝ մկանային բջիջները, որոնք կարող են հեշտությամբ կծկվել և ռիթմավար բջիջները, որոնք կազմում են սրտի ռիթմավար համակարգը։ Մկանային բջիջները կազմում են նախասրտերի և փորոքների բջիջների շուրջ 99 %-ը։ Այս բջիջները միմյանց միանում են միջադիր սկավառակների միջոցով, որը թույլ է տալիս արագորեն փոխանցել ռիթմավար բջիջները առաջացրած գործողության պոտենցիալը։

Միջադիր սկավառակները թույլ են տալիս, որ բջիջները գործեն որպես սինցիտիում և կծկվեն արյունը մղելով խոշոր զարկերակների մեջ։ Ռիթմավար բջիջները կազմում են միոկարդի բջիջների 1 %-ը և առաջացնում են սրտի հաղորդչական համակարգը։ Այս բջիջները սովորաբար ավելի փոքր են և ունեն քիչ քանակով միոֆիբրիլներ, որոնք բջիջներին տալիս են սահմանափակ կծկողունակություն։ Նրանց ֆունկցիան շատ առումներով նման է նեյրոնների ֆունկցիային։ Սրտամկանը ունի ինքնավարություն, յուրահատուկ մի ընդունակություն, որով բջիջները կարողանում են առաջացնել որոշակի ռիթմով սրտի գործողության պոտենցիալ՝ ազդակը արագորեն փոխանցելով բջջից բջիջ կծկելով սիրտն ամբողջությամբ։

Սրտապարկ

խմբագրել

Սիրտը շրջապատում է սրտապարկը։ Այն կազմված է երկու թաղանթից․ արտաքին՝ շարակցական-ֆիբրոզ և ներքին՝ շճային թաղանթներից։ Արյունատար անոթները և նյարդերը միոկարդին են հասնում էպիկարդի միջով։ Սա թույլ է տալիս ազդել սրտի ռիթմի վրա։ Առպատային և ընդերային թերթիկների միջև գտնվում է ճեղքանման շճային խոռոչը, որը պարունակում է քիչ քանակությամբ շճային հեղուկ[23]։

Պսակային արյան շրջանառություն

խմբագրել
 
Սիրտը սնող զարկերակները

Սրտի հյուսվածքը, ինչպես օրգանիզմի այլ բջիջներ, կարիք ունի թթվածնի, սպիտակուցների մատակարարման և նյութափոխանակության որոշ արդյունքների հեռացման։ Սրանք հնարավոր են դառնում պսակային արյան շրջանառության շնորհիվ, ինչն ընդգրկում է զարկերակներ, երակներ և լիմֆատիկ անոթներ։ Արյան շրջանառությունը այս անոթներով իրականանում է սրտամկանի կծկման և թուլացման փուլերին համապատասխան[7]։

Սրտամկանը ստանում է արյուն երկու զարկերակներից, որոնք ծագում են աորտալ փականից անմիջապես վերևում։ Դրանք ձախ հիմնական պսակային և աջ պսակային զարկերակներն են։ Ձախ հիմնական պսակային զարկերակը բաժանվում է երկու անոթների՝ ձախ առաջային վայրէջ և ձախ շրջադարձ զարկերակների։ Ձախ առաջային վայրէջ զարկերակը սնում է առաջային և դրսային մասերը, ձախ փորոքի միջնապատը։ Այն ճյուղավորվում է անկյունային և միջնապատային ճյուղերի։ Ձախ շրջադարձ զարկերակը սնում է ձախ փորոքի հետին և ստորին պատերը։ Աջ պսակային զարկերակը սնում է աջ փորոքը, աջ նախասիրտը և ձախ փորոքի հետին ստորին հատվածները։ Աջ պսակային զարկերակը նաև սնում է ԱՎ և ՍԱ հանգույցները մարդկանց մեծ մասի մոտ։ Կա արտահայտված տարբերություն մարդկանց պսակային անոթների և նրանց կողմից սնուցվող պատերի միջև[24][7]։

Պսակային սինուսը մեծ երակը, որը բացվում է աջ նախասրտի մեջ և ստանում է սրտի երակային հոսքի մեծ մասը։ Այն ստանում է արյուն մեծ սրտային երակից, հետին սրտային երակից, միջին սրտային երակից և փոքր սրտային երակից[25]։ Առաջային սրտային երակը հավաքում է արյուն աջ փորոքի առաջային հատվածից և անմիջականորեն բացվում աջ նախասիրտ[7]։

Փոքր լիմֆատիկ ցանցերը, որոնք կոչվում են պլեքսուսներ առկա են սրտի 3 շերտերից յուրաքանչյուրի տակ։ Այս ցանցերը հավաքվում են ձախ և աջ հիմնական ցողունների մեջ և, որոնք շարժվում են վեր միջփորոքային առաջային ակոսով՝ իրենց մեջ հավաքելով ավելի մանր անոթներ։ Այս անոթները այնուհետև անցնում են նախասիրտ-փորոքային ակոսով և նրանց է միանում 3-րդ անոթը, որը դրենավորում է ձախ փորոքի ստոծանիական հատվածը։ Ձախ անոթը, միանալով 3- րդին, շարունակվում է թոքային զարկերակի ուղղությամբ և ավարտվում է ստորին շնչափողբրոնխային հանգույցում։ Աջ անոթը անցնում է աջ նախասրտի ուղղությամբ և հիմնականում ավարտվում է բրախիոցեֆալ հանգույցում[26]։

Նյարդավորում

խմբագրել
 
Սրտի ինքնավար նյարդավորում։

Սիրտը ստանում է նյարդային ազդակներ թափառող նյարդից և սիմպաթիկ ցողունից սկիզբ առնող նյարդերից։ Այս նյարդերը կարող են ազդել, սակայն չեն կառավարում սրտի ռիթմը։ Սիմպաթիկ նյարդերը նաև ազդում են սրտի կծկման ուժի վրա[27]։ Այս նյարդերով տարածվող գրգիռները ծագում են երկարավուն ուղեղում գտնվող զույգ սիրտանոթային կենտրոններից։ Թափառող նյարդը նվազեցնում է ՍԿՀ- ն, իսկ սիմպաթիկ նյարդերը՝ բարձրացնում են[7]։ Այս նյարդերը առաջացնում են սրտի վրա տարածվող ցանց, որը կոչվում է սրտային խուրձ[7][26]։

Թափառող նյարդը երկար նյարդ է, որը ծագում է ուղեղաբնից և պարասիմպաթիկ նյարդավորմամբ է ապահովում բազմաթիվ օրգաններ, այդ թվում և սիրտը[28]։ Սիմպաթիկ նյարդերը ծագում են T1-T4 կրծքային հանգույցներից և տարածվում դեպի ՍԱ և ԱՎ հանգույցներ, ինչպես նաև նախասրտեր և փորոքներ։ Փորոքները ավելի շատ նյարդավորված են սիմպաթիկ նյարդերով։ Սիմպաթիկ գրգռումը առաջացնում է նորադրենալինի արտազատում նյարդամկանային միացման մասում։ Սա կարճացնում է վերաբևեռացման շրջանը՝ արագացնելով ապաբևեռացումը և կծկումը[7]։ Նորադրենալինը կապվում է բետա- 1 ընկալիչներին[7]։

Զարգացում

խմբագրել
 
Առաջին 8 շաբաթների ընթացքում մարդու սրտի զարգացումը և սրտի խոռոչների ձևավորումը։ Այս պատկերում կապույտ և կարմիր գույներով երևում են արյան ներհոսքը և արտահոսքը։ Սկզբում, ի տաևբերություն մեծահասակների սրտի, ողջ երակային արյունը հոսում է նախասրտերից փորոքներ[7]։

Սիրտը ֆունկցիոնալ առաջին զարգացող օրգանն է, որը սկսում է կծկվել և արյուն մղել էմբրիոգենեզի 3-րդ շաբաթում։ Այս վաղ զարգացումը խիստ կարևոր է հետագա էմբրիոնալ և նախածննդյան զարգացման համար։

Սիրտը ծագում է սպլանխնոպլևրալ մեզենքիմայց։ Երկու էնդոկարդիալ խողովակներ միանում են առաջացնելով պարզագույն սրտային խողովակ, որը կոչվում է խողովակաձև սիրտ[29]։ Երրորդ և չորրորդ շաբաթների միջև այդ խողովակը երկարում է և ծալվում է առաջացնելով S-ի ձև։ Սրա շնորհիվ սրտի խոռոչները և խոշոր անոթները տեղակայվում են ճիշտ հերթականությամբ։ Հետագա զարգացումը ընդգրկում է միջնապատի և փականների ձևավորումը և սրտի խոռոչների ռեմոդելավորումը։ Հինգերորդ շաբաթվա վերջում միջնապատը ձևովարված է, իսկ փականների ձևավորումը ավարտվում է իններորդ շաբաթվա վերջում[7]։

Մինչ հինգերորդ շաբաթը պտղի սրտում առաջանում է օվալ անցք կոչվող բացվածք։ Օվալ անցքը թույլ է տալիս պտղի արյանը անմիջապես անցնել աջ նախասրտից ձախ նախասիրտ՝ շրջանցելով թոքերը։ Ծննդից հետո վայրկյանների ընթացքում հյուսվածքի ծալքը, որը կոչվում է սեպտում պրիմում և մինչ այդ ծառայում էր, որպես փական, փակում է օվալ անցքը՝ ձևավորելով մարդուն բնորոշ շրջանառություն։ Օվալ անցքի վայրում մնում է գոգավորություն, որը կոչվում է օվալ փոսիկ[7]։

Պտաղի սիրտը սկսում է կծկվել բեղմնավորումից մոտ 22 օր հետո։ Այն սկսվում է կծկվել մոր ռիթմին մոտ հաճախականությամբ՝ մոտ 75-80 զ/ր։ Պտղի ՍԿՀ-ն հետագայում աճում է՝ հասնելով 165-189 զ/ր[30][31]։ Իններորդ շաբաթից հետո, այն սկսում է իջնել՝ հասնելով 154 զ/ր-ի։ Չկա տարբերություն արական և իգական պտուղների ՍԿՀ- ների միջև[32]։

Ֆիզիոլոգիա

խմբագրել

Արյան շրջանառություն

խմբագրել
 
Արյան հոսքը փականներով։
Արյան շրջանառությունը սրտում։

Սիրտը ծառայում է, որպես պոմպ, որն ապահովում է արյան անընդհատ հոսքը օրգանիզմում։ Այս շրջանառությունը կազմված է համակարգային (մարմնում) և թոքային (թոքերում) մասերից։ Թոքային շրջանում արյունը կատարում է ածխաթթու գազի և թթվածնի փոխանակում շնչառության միջոցով։ Այնուհետև համակարգային շրջանով թթվածինը հասնում է օրգաններին, իսկ դեօքսիգենացված արյունը հետ է վերադառնում սիրտ[7]։

Աջ նախասիրտը հավաքում է դեօքսիգենացված արյունը երկու մեծ երակներից՝ վերին և ստորին սիներակներից։ Արյունը շարունակաբար լցվում է աջ և ձախ նախասրտեր[7]։ Վերին սիներակը հավաքում է արյուն ստոծանուց վեր գտնվող օրգաններից և բացվում է աջ նախասրտի վերին հետին մասում։ Ստորին սիներակը հավաքում է արյուն ստոծանուց ներքև գտնվող օրգաններից և բացվում է աջ նախասրտի ստորին հետին մասում՝ վերին սիներակի բացման տեղից ներքև։ Ստորին սիներակի բացման հատվածից անմիջապես վեր և միջայնորեն բացվում է պսակային սինուսը[7]։ Պսակային սինուսը հավաքում է դեօքսիգենացված արյունը սրտամկանից։ Արյունը կուտակվում է աջ նախասրտում։ Երբ աջ նախասիրտը կծկվում է, արյունը մղվում է եռփեղկ փականով դեպի աջ փորոք։ Աջ փորոքի կծկման ժամանակ եռփեղկ փականը փակվում է և արյունը մղվում է դեպի թոքային ցողուն թոքային փականի միջով։ Թոքային ցողունը բաժանվում է աջ և ձախ թոքային զարկերակների, ապա ավելի փոքր անոթների մինչև հասնում է մազանոթների։ Այտեղ կատարվում է ածխաթթու գազի և թթվածնի փոխանակում ալվեոլների պատի միջով։ Սա տեղի է ունենում պասիվ պրոցեսի՝ դիֆուզիայի միջոցով։

Ձախ նախասիրտ թթվածնով հարստացած արյունը վերադառնում է թոքային երակներով։ Այնուհետև արյունն անցնում է ձախ փորոք, անցնելով միտրալ փականով, ապա դեպի աորտա՝ անցնելով աորտալ փականով։ Աորտան մեծ զարկերակ է, որը ճյուղավորվում է ավելի մանր զարկերակների, զարկերակիկների և, ապա, մազանոթների։ Մազանոթներում արյան թթվածինն ու սննդանյութերը տեղափոխվում են բջջներ և փոխարենը արյուն է վերադառնում ածխաթթու գազ և նյութափոխանակային թափոններ[7]։ Մազանոթային արյունը հավաքվում է երակիկներում, ապա երակներում, որոնք էլ լցվում են վերին և ստորին սիներակներ և վերադառնում աջ նախասիրտ։

Սրտային բոլորաշրջան

խմբագրել
 
Սրտային բոլորաշրջանը ԷՍԳ- ով։

Սրտային բոլորաշրջանը կամ սրտային ցիկլը գործողությունների ամբողջություն է, որի ընթացքում սիրտը կծկվում և թուլանում է ամեն զարկի ընթացքում[33]։ Ժամանակահատվածը, որի ընթացքում փորոքները կծկվում են արտամղելով արյունը, կոչվում է սիստոլա, իսկ փորոքների թուլացման և արյունով վերալցման շրջանը՝ դիաստոլա։ Նախասրտերը և փորոքները կծկվում են համաձայնեցված, հետևաբար փորոքների սիստոլայի ընթացքում նախասրտերը թուլանում են և արյուն հավաքում։ Երբ փորոքները թուլացած են, նախասրտերը կծկվում են և մղում արյունը դեպի փորոքներ[7]։

Սրտային ցիկլի սկզբում փորոքները թուլացած են։ Այդ ընթացքում միտրալ և եռփեղկ փականներով արյուն է լցվում փորոքներ։ Փորոքների լցման մեծ մասից հետո նախասրտերը կծկվում են՝ շարունակելով փորոքների հետագա լցումը արյունով։ Ապա սկսում են կծկվել փորոքները։ Փորոքներում ճնշման աճի հետ միտրալ և տրիկուսպիդալ փականները փակվում են։ Ճնշման հետագա աճի հետևանքով բացվում են աորտալ և թոքային փականները։ Արյունը արտամղվում է սրտից՝ բերելով փորոքներում ճնշման անկման։ Միաժամանակ նախասրտերը լցվում են արյամբ։ Վերջապես, երբ ճնշումը փորքներում դառնում է աորտայի և թոքային զարկերակի ճնշումից ցածր, աորտալ և թոքային փականները փակվում են։ Փորքները սկսում են թուլանալ, միտրալ և եռփեղկ փականները բացվում են և ցիկլը վերսկսվում է[33]։

Սրտային արտամղում

խմբագրել
 
x առանցքը արտահայտում է սրտի տոներից հետո ժամանակը, իսկ, y- ը՝ ճնշումը[7]։

Սրտային արտամղումը 1 րոպեի ընթացքում յուրաքանչյուր փորոքով արտամղված արյան ծավալն է։ Այն հաշվարկվում է ՍԿՀ- ն բազմապատկելով արտամղման ծավալով (ԱԾ)[7]։ Սրտային արտամղումը համապատասխանեցվում է մարմնի չափին, հաշվի առնելով մարմնի մակերեսը, և կոչվում է սրտային ինդեքս։

Միջինում սրտային արտամղումը կազմում է 4-8 լ/ր, եթե միջին ԱԾ- ն ընդունենք 70 մլ[7]։ ԱԾ- ն սովորաբար հաշվարկվում է էխոսրտագրությամբ և կարող է փոփոխվել կախված սրտի չափերից, ֆիզիկական և մենթալ վիճակից, սեռից, կծկողականությունից, կծկման տևողությունից, նախա- և հետբեռնվածությունից կախված[7]։

Նախաբեռնվածությունը բնորոշում է նախասրտերի լցման ճնշումը դիաստոլայի վերջում, երբ փորոքները լիովին լցված են։ Հիմնական գործոնը փորոքների լցման ժամանակն է․ եթե կծկումը հաճախակի է, ապա փորոքները լցվում են ավելի կարճ ժամանակահատվածում, հետևաբար նախաբեռնվածությունը ավելի քիչ կլինի[7]։ Նախաբեռվածության վրա ազդում է նաև արյան ծավալը։ Յուրաքանչյուր կծկման ուժը ուղիղ համեմատական է նախաբեռվծաությանը։ Սա կոչվում է Ֆրանկ-Ստարլինգի օրենք։ Ըստ այս օրենքի կծկման ուժը համապատասխանում է մկանաթելերի սկզբնական երկարությանը․ որքան շատ են դրանք ձգված, անքան ավելի մեծ կլինի կծկման ուժը[7][34]։

Հետբեռնվածությունը կամ սիստոլայի ժամանակ արյան արտամղման համար անհրաժեշտ ճնշման արժեքը կախված է անոթային դիմադրությունից։ Այն կարող է փոփոխվել սրտի փականների նեղացման դեպքում կամ ծայրամասային անոթների կծկման և լայնացման հետևանքով[7]։

Սրտի կծկման ուժից է կախված ԱԾ- ն։ Սա կարող է փոփոխվել ինոտրոպ դեղամիջոցների ազդեցությամբ[35]։ Այս դեղամիջոցները կարող են տրվել վերակենդանացման ընթացքում և հետագայում վերակենդանացման բաժանմունքում կյանքի պահպանման նպատակով։ Ինոտրոպները կարող են լինել դրական և բացասական։ Դրականները ուժեղացնում են կծկումը։ Դրանցից են ադրենալինը, նորադրենալինը և դոպամինը[36]։ Բացասականները ընկճում են կծկման ուժը։ Դրանցից են բետա բլոկատորները և կալցիումական անցուղիների արգելակիչները[35]։

Էլեկտրական հաղորդականություն

խմբագրել
 
Գործողության պոտենցիալի հաղորդումը սրտի հաղորդչական համակարգով։

Սրտի նորմալ ռիթմը կոչվում է սինուսային և առաջանում է սինոատրիալ (ՍԱ) հանգույցում, որը սրտի ռիթմավարն է։ Այստեղ ծագում է էլեկտրական ազդակ, որը, տարածվելով սրտամկանով, բերում է դրա կծկմանը։

ՍԱ հանգույցը գտնվում է աջ նախասրտի վերին հատվածում՝ վերին սիներակի բացմանը մոտ։ ՍԱ հանգույցում առաջացած ազդակը տարածվում է աջ նախասրտով, որտեղից Բախմանի խրձով տարածվում է դեպի ձախ նախասիրտ։ Նախասրտերը կծկվում են միաժամանակ[37][38][39]։ Ազդակն այնուհետև տարածվում է դեպի ԱՎ հանգույց։ Այս հանգույցը գտնվում է աջ նախասրտի ներքևում՝ նախասրտի և փորոքի սահմանին[7]։ Ազդակը ԱՎ համգույցից անցնում է Հիսի խրձով և նրա աջ և ձախ ճյուղերով դեպի փորոքներ։ Փորոքներում ազդակը փոխանցվում է մասնագիտացված հյուսվածքներով, որոնք կոչվում է Պուրկինյեի թելիկներ[40]։

Սրտի կծկման հաճախություն

խմբագրել
 
Նախնական պոտենցիալն առաջանում է նատրիումի իոնների դանդաղ ներոսքով, մինչև հասնում է գրգռման շեմը, որից հետո տեղի է ունենում արագ ապա- և վերաբևեռացում[7]։

Հանգստի վիճակում նորմալ սրտային ռիթմը կոչվում է սինուսային և առաջանում է ՍԱ հանգույցում մի խումբ ռիթմավար բջիջներով։ Այդ բջիջները առաջացնում են գործողության պոտնեցիալ։ Սրտային գորխողության պոտենցիալը առաջանում է յուրահատուկ էլեկտրոլիտների բջջից ներս և դուրս հոսքի հետևանքով։ Գործողության պոտնեցիալը (ԳՊ) այնուհետև տարածվում է դեպի հարակից բջիջներ[41]։

Երբ ՍԱ բջիջները հանգստ վիճակում են, նրանք իրենց թաղանթների վրա ունեն բացասական լիցք։ Այնուամենայնիվ նատրիումական իոնների արագ ներհոսքը վերածում է այդ լիցքը դրականի։ Սա կոչվում է ապաբևեռացում և առաջանում է ինքնբուխ[7]։ Երբ բջիջն ունենում է բավարար բարձր լիցք, նատրիումական անցուղիները փակվում են և կալցիումի իոնները սկսում են մտնել բջիջ, ինչից կարճ ժամանակ անց կաիլումը սկսում է բջջից դուրս գալ։ Բոլոր իոնները տեղաշարժվում են թաղանթում գտնվող իոնային անցուղիներով։ Կալիումը և կալցիումը սկսում են տեղշարժվել միայն, երբ բջիջն ունենում է բավարար բարձր լիցք, այդ պատճառով կոչվում են վոլտաժ կախյալ։ Սրանից հետո կալցիումական անցուղիները փակվում են, իսկ կալիումականները բացվում՝ թույլ տալով կալիումին դուրս գալ բջջից։ Սա բերում է բջջի բացասական լիցքի առաջացմանը, որը կոչվում է վերաբևեռացում։ Երբ թաղանթային պոտնեցիալը հասնում է -60 մՎ-ի կալիումական անցուղիները փակվում են և պրոցեսը սկսվում է կրկին[7]։

Իոնները շարժվում են բարձր խտության մասից դեպի ցածրը։ Այդ պատճառով նատրիումը շարժվում է դեպի ներս, իսկ կալիումը՝ դեպի դուրս։ Կալցիումը նույպես շատ կարևոր դեր է կատարում։ Նրանց ներհոսքը նշանակում է, որ ՍԱ բջիջները ունեն երկարաձգված պլատո փուլ, երբ առկա է դրական լիցք։ Այս շրջանի մի հատվածը կոչվում է բացարձակ ռեֆրակտեր շրջան։ Կալցիումական իոնները միանում են նաև կարգավորիչ սպիտակուց տրոպոնին C-ին՝ բերելով սրտամկանի կծկմանը և առանձնանում են նրանից՝ առաջացնելով թուլացում[42]։

Հասուն մարդու հանգստի ՍԿՀ- ն տատանվում է 60-100 զ/ր-ի սահմանում։ Նորածնի հանգստի ՍԿՀ- ն կարող է լինել 129 զ/ր և աստիճանաբար նվազել երեխայի աճի հետ[43]։ Մարզիկների հանգստի ՍԿՀ- ն կարող է լինել 60 զ/ր-ից ցածր։ Ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ժամանակ ՍԿՀ- ն կարող է լինել150 զ/ր՝ հասնելով առավելագույնը 200-220զ/ր-ի[7]։

 
Սրտի հաղորդչական համակարգ։

Ազդեցություններ

խմբագրել

Նորմալ սինուսային ռիթմը կարող է փոփոխվել տարբեր գործոնների ազդեցություններից։ Ուղեղաբնում գտնվում են սիրտանոթային կենտրոնները, որոնք ազդում են ՍԿՀ-ի վրա պարասիմպաթիկ և սիմպաթիկ նյարդերի միջոցով[44]։ Այս կենտրոնները ստանում են ազդակներ տարբեր ընկալիչներից, այդ թվում բարոռեցեպտորներից (ճնշումային ընկալիչներ) և քեմոռեցեպտորներից (քիմիական ընկալիչներ)։ Հաջորդական ռեֆլեքսների միջոցով սա օգնում է կարգավորել արյան շրջանառությունը[7]։

Բարոռեցեպտորները ձգման ընկալիչներ են, որոնք տեղակայված են աորտալ սինուսում, քնային մարմնիկներում, սիներակներում և այլ հատվածներում, այդ թվում թոքային անոթներում և սրտի աջ կեսում։ Բարոռեցեպտորների ազդակները կախված են նրանց ձգման ասիտճանից[45], ինչն էլ կախված է արյան ճնշումից, ֆիզիկական ակտիվության աստիճանից և արյան հարաբերական մատակարարումից։ Բարձր ճնշման և, հետևաբար, դրանց մեծ ձգման դեպքում բարոռեցեպտորներից գնացող ազդակները ավելանում են և սրտային կենտրոնները նվազեցնում են սիմպաթիկ ակտիվությունը և ուժեղացնում պարասիմպաթիկը։ Ճնշման և ձգման նվազման հետ նվազում է նաև ազդակների քանակը, հետևաբաև աճում է սիմպաթիկ ակտիվությունը[7]։ Առկա է նմանատիպ ռեֆլեքս, որը կոչվում է ատրիալ ռեֆլեքս կամ Բեյնբրիջի ռեֆլեքս և կապված է դեպի նախասիրտ արյան հոսքի փոփոխման հետ։ Մեծացած երակային հետհոսքը ձգում է նախասրտի պատը, որտեղ տեղակայված են համապատասխան մասնագիտացված բարոռեցեպտորներ։ Այնուամենայնիվ այս դեպքում մեծանում է սիմպաթիկ ակտիվությունը՝ բերելով ՍԿՀ-ի ավելացմանը[7]։ Քեմոռեցեպտորները առկա են քնային մարմնիկներում կամ վերել աորտայում և ընկալում են արյան մեջ թթվածնի և ածխաթթու գազի մակարդակների փոփոխությունը։ Ցածր թթվածինը կամ բարձր ածխաթթու գազը բերում են այդ ընկալիչների գրգռմանը[46]։

Մարզվածությունը, տարիքը, մարմնի ջերմաստիճանը, հիմնական նյութափոխանակությունը և նույնիսկ մարդու հուզական վիճակը կարող են ազդել սրտի կծկման հաճախության վրա։ Ադրենալինի, նորադրենալինի և վահանաձև գեղձի հորմոնները բարձրացնում են ՍԿՀ- ն։ Կալցիումի, կալիումի, նատրիումի մակարդակները նույնպես ազդում են ՍԿՀ-ի արագության և կարգավորման վրա։ Ցածր զարկերակային ճնշումը, թթվածնի ցածր մակարդակը և ջրազրկումը կարող են հաճախացնել սրտի կծկումները[7]։

Կլինիկական նշանակություն

խմբագրել

Հիվանդություններ

խմբագրել

Սիրտանոթային հիվանդությունները, որոնք ընդգրկում են սրտի հիվանդություններ, համարվում են աշխարհում մահվան առաջատար պատճառ[47]։ Սիրտանոթային հիվանդությունների մեծ մասը կապված է կենսակերպի և այլ գործոնների հետ, որոնք ավելանում են տարիքի հետ[47]։ Սրտի հիվանդությունները մահվան հիմնական պատճառ են՝ բերելով 2008 թվականին ամբողջ աշխարհում մահերի 30%-ին[11][12]։ Սրտի հետ կապված մասնագիտացում ստացած բժիշկները կոչվում են սրտաբաններ։ Շատ այլ մասնագետներ են ընդգրկված սրտային հիվանդությունների բուժման մեջ, այդ թվում սրտային վիրաբույժներ, ընտանեկան բժիշկներ, ինչպես նաև սննդաբաններ և ֆիզիոթերապևտներ[48]։

Սրտի իշեմիկ հիվանդություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Սրտի իշեմիկ հիվանդություն

Պսակային զարկերակների հիվանդությունը, որը հայտնի է սրտի իշեմիկ հիվանդություն անվամբ, առաջանում է աթերոսկլերոզի՝ ներքին պատին ճարպային նյութերի կուտակման հետևանքով։ Այս ճարպային զանգվածները, որոնք հայտնի են աթերոսկլերոտիկ վահանիկ անվամբ, նեղացնում են զարկերակի լուսանցքը և նվազեցնում դեպի սրտամկան արյան հոսքը[49]։ Եթե նեղացումը աննշան է, հիվանդը կարող է չունենալ որևէ ախտանշան։ Սուր նեղացումներ կարող են առաջացնել կրծքավանդակի ցավ՝ կրծքահեղձուկ և հևոց։ Աթերոսկլերոտիկ վահանիկի բարակ պատյանը կարող է պատռվել՝ մերկացնելով ճարպային միջուկը։ Այս դեպքում կարող է առաջանալ թրոմբ, որը կխցանի զարկերակը և կդադարեցնի արյան հոսքը դեպի սրտամկան՝ առաջացնելով ինֆարկտ կամ անկայուն ստենոկարդիա[50]։ Վատագույն դեպքում սա կարող է առաջացնել սրտի կանգ[51]։ Ճարպակալումը, գերճնշումը, չկառավարվող դիաբետը, ծխելը և հիպերխոլեստերինեմիան բարձրացնում են աթերոսկլերոզի և սրտի իշեմիկ հիվանդության զարգացման ռիսկը[47][49]։

Սրտային անբավարարություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Սրտային անբավարարություն

Սրտային անբավարարությունը վիճակ է, երբ սիրտը ունակ չէ արտամղել օրգանիզմի պահանջներին համապատասխան արյուն[52]։ Սրտային անբավարարությամբ մարդիկ կարող են ունենալ հևոց, հատկապես պառկած դիրքում, ոտքերի այտուց։ Սրտային անբավարարությունը կարող է լինել բազմաթիվ հիվանդությունների արդյունք, բայց ամենահաճախը կապված է սրտի իշեմիկ հիվանդության, սրտի փականային հիվանդության կամ գերճնշման հետ։ Ավելի հազվադեպ պատճառներից են կարդիոմիոպաթիաները։ Սրտային անբավարարությունը հաճախ կապված է փորոքների սրտամկանի թուլության հետ (սիստոլիկ), բայց կարող է կապված լինել նաև մկանի պնդացման հետ (դիաստոլիկ)։ Հիվանդությունը կարող է ախտահարել ձախ փորոքը, աջ փորոքը, կամ երկուսն էլ։ Սրտային անբավարարությամբ հիվանդները ունեն առիթմիաների զարգացման բարձր ռիսկ[52]։

Կարդիոմիոպաթիաներ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Կարդիոմիոպաթիա

Կարդիոմիոպաթիաների դեպքում ախտահարվում է սրտամկանը։ Որոշները առաջացնում են սրտամկանի ոչ նորմալ հաստացում (հիպերտրոֆիկ կարդիոմիոպաթիա), որոշները ոչ նորմալ լայնացում և թուլություն (դիլատացիոն կարդիոմիոպաթիա), որոշները առաջացնում են սրտամկանի պնդացում և դժվարացնում են թուլացումը (ռեստրիկտիվ կարդիոմիոպաթիա), իսկ որոշները բարձրացնում են առիթմիաների առաջացման ռիսկը (առիթմոգեն կարդիոմիոպաթիա)։ Այս վիճակները սովորաբար գենետիկ են, բայց որոշները՝ օրինակ դիլատացիոն կարդիոմիոպաթիան, կարող են առաջանալ այնպիսի տոքսիններից, ինչպիսին է ալկոհոլը։ Հիպերտրոֆիկ կարդիոմիոպաթիան կապված է հանկարծակի սրտային մահվան ավելի մեծ ռիսկի հետ, հատկապես մարզիկների մոտ[7]։ Շատ կարդիոմիոպաթիաներ կարող են բերել սրտային անբավարարության ավելի ուշ փուլերում[52]։

Սրտի փականային հիվանդություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Սրտի փականային հիվանդություն

Սրտի առողջ փականները ապահովում են արյան միակողմանի հոսքը։ Սրտի հիվանդ փականները կարող են նեղացնել բացվածքը և արգելակել արյան հոսքը (ստենոզ), կամ կարող են նորմալ չփակվելու հետևանքով թույլ տալ արյան հետհոսք (փականային հետհոսք)։ Սրտի փականային հիվանդությունը կարող է առաջացնել հևոց, ուշագնացություն, կրծքավանդակի ցավ, բայց կարող է նաև լինել անախտանիշ և հայտնաբերվել ռուտին հետազոտության ժամանակ՝ սրտի աղմուկ լսելով։ Զարգացած աշխարհում փականային հիվանդությունը սովորաբար ծագում է երկրորդային դեգեներացիայի հետևանքով՝ ծերացման ընթացքում, բայց կարող է նաև հարուցվել էնդոկարդիտով։ Աշխարհի որոշ մասերում սրտի ռևմատիկ հիվանդությունը համարվում է փականային արատների առաջատար պատճառ և հիմնականում բերում է աորտալ կամ միտրալ ստենոզի[53][54]։

Առիթմիա

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Առիթմիա
Հիմնական հոդված՝ Առիթմիա

Առողջ սրտում մինչ ամբողջ սրտամկանով տարածվելը գրգիռը առաջանում է ՍԱ հանգույցում։ Դրանից հետո այն տարածվում է դեպի ԱՎ հանգույց, ապա դեպի փորոքներ։ Սա նորմալ սինուսային ռիթմն է։ Առիթմիաները կարող են լինել անախտանիշ կամ առաջացնել հևոց, ուշագնացություն, սրտխփոց։ Որոշ տեսակներ, օրինակ նախասրտային ֆիբրիլյացիան, մեծացնում են կաթվածի երկարաժամկետ ռիսկը[55]։

Որոշ առիթմիաներ բերում են սրտի ոչ նորմալ դանդաղ ռիթմերի՝ դանդաղասրտությունների, առաջացման։ Սա կարող է ի հայտ գալ սինուսային հանգույցի թուլության հետևանքով կամ հաղորդման համակարգում վնասումների ժամանակ, օրինակ՝ պաշարումների[56]։ Մյուս տեսակների ժամանակ սիրտը կարող է կծկվել բավականին արագ։ Սրանք կոչվում են հաճախասրտություններ։ Վերջիններս կարող են ծագել նախասրտերից (նախասրտային թրթռում և ֆիբրիլյացիա), ԱՎ հանգույցից (ԱՎ ռե-էնթրի հաճախասրտություններ), փորոքներից (փորոքային հաճախասրտություններ)։ Պատճառ կարող են հանդիսանալ սրտամկանի սպիացումը, հավելյալ ուղիների առկայությունը, էլեկտրոլիտային խանգարումները և այլն։ Ամենավտանգավոր տեսակը փորոքային ֆիբրիլյացիան է, որը շտապ օգնության բացակայության դեպքում արագ բերում է մահվան[57]։

Պերիկարդի հիվանդություններ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Սրտակրանքի բորբոքում

Սիրտը շրջապատող պարկի՝ պերիկարդի բորբոքումը կոչվում է պերիկարդիտ։ Այս հիվանդության ժամանակ սովորաբար դիտվում է կրծքավանդակի ցավ, որը ճառագայթում է դեպի մեջք։ Պերիկարդիտը սովորաբար ունի վիրուսային ծագում։ Պերիկարդի խոռոչում կարող է կուտակվել հեղուկ՝ պերիկարդիալ էքսուդատ։ Վերջինս սովորաբար ծագում է երկրորդային պերիկարդիտների, երիկամային անբավարարության, ուռուցքների հետևանքով և սովորաբար լինում է անախտանիշ։ Այնուամենայնիվ զանգվածային էքսուդատը կամ դրա արագ կուտակումը կարող են բերել սրտի տամպոնադայի առաջացման՝ բերելով հևոցի և մահացու ցածր զարկերակային ճնշման։ Հեղուկը կարող է հեռացվել պերիկարդի խոռոչից ասեղով՝ պերիկարդիոցենտեզի ժամանակ[58]։

Սրտի բնածին հիվանդություններ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Սրտի արատներ

Սրտի բնածին արատները կարող են լինել համեմատաբար թեթև կամ լուրջ, կյանքին վտանգ սպառնացող։ Հաճախ հանդիպող տիպերից են միջնապատի արատները (միջնախասրտային և միջփորոքային միջնապատի արատներ)։ Մյուս տեսակներից են սրտի փականների արատները կամ հիմանկան անոթների ախտահարումը։ Կարող են հանդիպել ավելի բարդ, համակցված համախտանիշներ, օրինակ՝ Ֆալլոյի տետրադա։

Որոշ արատների դեպքում թթվածնով աղքատ արյունը անցնում է համակարգային շարջանառություն՝ թոքեր հասնելու փոխարեն։ Սրանք հայտնի են ցիանոտիկ կամ կապույտ արատներ և սովորաբար ավելի ծանր են։ Արատների որոշ թեթև ձևեր կարող են չհայտնաբերվել երկար տարիների ընթացքում և արտահայտվել միայն հասուն տարիքում, օրինակ՝ միջնախասրտային միջնապատի արատները[59][60]։

Ախտորոշում

խմբագրել

Ախտորոշումը կատարվում է հավաքելով հիվանդության պատմություն, կատարելով որոշ սրտաբանական հետազոտություններ, այդ թվում ԷՍԳ, Էխո-ՍԳ և պատկերային հետազոտություններ։ Կարող են կատարվել նաև այնպիսի ինվազիվ հետազոտություններ, ինչպիսիք են սրտի կաթետերիզացիան[61]։

Հետազոտություններ

խմբագրել

Սրտային հետազոտությունը ընդգրկում է շոշափում և լսում[62][63]։ Այն ընդգկում է նաև տեսանելի նշանների գնահատում, օրինակ՝ արյունազեղումներ։ Պուլսը սովորաբար շոշափվում է ճաճանչային զարկերակի վրա և որոշվում է ռիթմն ու ուժգնությունը։ Չափվում է զարկերակային ճնշումը՝ օգտագործելով ավտոմատ կամ մեխանիկական սֆիգմոմանոմետր։ Աուսկուլտացիան՝ լսումը, կատարվում է ստետոսկոպի միջոցով։

Սրտի տոներ
խմբագրել
 
3D էխոսրտագիր, որը ցույց է տալիս միտրալ փականը՝ աջից, եռփեղկ փականը և միտրալ փականը՝ վերևում ձախից, աորտալ փականը՝ ներքևում ձախից։ Փականների փակումն առաջացնում է սրտի տոներ։

Նորմայում առողջ սրտում լսվում են միայն 2 տոն, որոնք կոչվում են 1-ին և 2-րդ տոներ։ 1-ին տոնը առաջանում է ԱՎ փականների փակաման ժամանակ։ 2- րդ տոնը առաջանում է կիսալուսնաձև փականների փակման ժամանակ[7]։ Յուրաքանչյուր տոն կազմված է երկու բաղադրիչներից՝ արտահայտելով փոքր տարբերությունը 2 փականների փակման միջև[64]։ 2-րդ տոնը կարող է բաժանվել երկու առանձին տոների՝ ներշնչման կամ տարբեր սրտային հիվանդությունների պատճառով[64]։ Կարող են լինել նաև լրացուցիչ տոներ, որոնք առաջացնում են գալոպի ռիթմեր։ Սրտի 3- րդ տոնը սովորաբար բնորոշում է փորոքային արյան ծավալի մեծացումը։ Սրտի 4- րդ տոնը բնորոշում է նախասրտերի կողմից արյան դժվարացած մղմամբ դեպի ռիգիդ փորոքներ[7]։

Սրտի աղմուկները ոչ նորմալ տոներն են, որոնք կարող են լինել հիվանդության հետևանք կամ բարորակ՝ ֆիզիոլոգիական[65]։ Աղմուկները գտնվում են տոների միջև։ Դրանք գնահատվում են ըստ տոների հետ նրանց կապի, տեղակայման, ուժգնության[65]։ Պատճառ կարող են լինել վնասված փականները, բնածին արտները։ Աղմուկի այլ տիպ է պերիկարդի քսման աղմուկը, որը լսվում է պերիկարդիտի դեպքում, երբ բորբոքված թերթիկները քսվում են միմյանց։

Արյան հետազոտություն

խմբագրել

Արյան հետազոտությունները կարևոր դեր են խաղում շատ սրտային հիվանդությունների ախտորոշման մեջ։

Տրոպոնինը սրտի անբավարար արյան մատակարարման զգայուն մարկեր է։ Այն արտազատվում է վնասումից 4-6 ժամ անց և սովորաբար հասնում է առավելագույնին 12-24 ժամ անց[36]։ Սովորաբար տրոպոնինը որոշվում է 2 անգամ՝ ընդունման պահին և 3-6 ժամ անց[66]։ Ուղեղային նատրիուրետիկ պեպտիդի որոշումը ախտորոշիչ է սրտային անբավարարության համար և այն աճում էձախ փորոքի վնասման ժամանակ։ Սրանք համարվում են բիոմարկերներ, քանզի ունեն բարձր յուրահատկություն սրտային հիվանդությունների դեպքում[67][68]։

Արյան այլ հետազոտություններ թույլ են տալիս գնահատել հիվանդի ընդհանուր առողջական վիճակը։ Այս հետազոտություններից են արյան ընդհանուր հետազոտությունը, էլեկտրոլիտների որոշումը, կոագուլոգրամման, խոլեստերինի և նրա ֆրակցիաների որոշումը, արյան մեջ գլյուկոզայի որոշումը, արյան բիոքիմիական հետազոտությունը[69]։

Էլեկտրասրտագրություն

խմբագրել
 
Սրտային ցիկլը ցույց տրված ԷՍԳ- ի համեմատությամբ

Օգտագործելով մարմնի վրա տեղադրված մակերեսային էլեկտրոդներ՝ հնարավոր է գրանցել սրտի էլեկտրական ակտիվությունը։ Էլեկտրական ազդակների այս գրանցումը կոչվում է էլեկտրասրտագրություն (ԷՍԳ)։ ԷՍԳ- ն անկողնում մոտ կատարվող թեստերից է և ընդգրկում է 10 էլեկտրոդների տեղադրում մարմնի վրա[70]։

ԷՍԳ վրա առկա են 5 ալիքներ կամ ատամիկներ․ P ատամիկ (նախասրտային ապաբևեռացում), QRS կեմպլեքս (փորոքային ապաբևեռացում) և T ատամիկ (փորոքային վերաբևեռացում)[7]։ Կծկվելիս մկանաթելերը առաջացնում են հոսանք, որը տարածվում է սրտով։ ԷՍԳ- ում դեպի ներքև շեղումը առաջանում է, երբ բջիջները ապաբևեռանում են էլեկտրոդի ուղղությամբ և առաջանում է դեպի վեր շեղում, եթե առկա է վերաբևեռացում դեպի էլեկտրոդը։ Սա կախված է էլեկտրոդի տեղակայումից, եթե ապաբևեռացման ալիքը շարջվում է ձախից աջ, ձախ կողմի արտածումներում առկա կլինեն բացասական շեղումներ, և հակառակը։ ԷՍԳ- ն օգտակար է ռիթմի խանգարումների և իշեմիայի հայտնաբերման համար[70]։ Երբեմն ԷՍԳ- ով կարեղ ենք տեսնել հիվանդության նշաններ, բայց ոչ անմիջական պատկեր։ Ֆիզիկական ծանրաբեռվածության թեստերը կարող են օգտակար լինել փոփոխություններ հայտնաբերելու մեջ։ Ռիթմի խանգարումները գնահատելու համար կարող է օգատգործվել 24 ժամյա Հոլտեր մոնիտորինգ[70]։

Պատկերային հետազոտություններ

խմբագրել

Սրտի անատոմիան և ֆունկցիան գնահատելու համար կարելի է օգտագործել տարբեր պատկերային հետազոտության մեթոդներ, ներառյալ ուլտրաձայնային հետազոտությունը (էխո- ՍԳ), անգիոգրաֆիան, համակարգչային շերտագրությունը (ՀՇ), մագնիսառեզոնանսային շերտագրությունը (ՄՌՇ) և պոզիտրոն-էմիսիոն շերտագրությունը (ՊԷՇ)։ Էխո- ՍԳ- ը սրտի գերձայնային հետազոտություն է, որը հնարավորություն է տալիս որոշել սրտի ֆունկցիոն վիճակը, գնահատել փականային հիվանդությունները և տեսնել այլ կառուցվածքային խնդիրներ։ Էխոսրտագրությունը կարող է իրականցվել դիտարկիչը տեղադրելով կրծքավանդակին (տրանսթորակալ) կամ կերակրափողի մեջ (տրասէզոֆագիալ)։ Տիպիկ Էխո-ՍԳ պատասխանը ընդգրկում է տեղեկություններ փականների մասին (ստենոզ, հետհոսք), ինչպես նաև սիստոլիկ և դիաստոլիկ ծավալների մասին՝ ընդգրկելով արտամղման ֆրակցիան։ Վերջինս կարող է որոշվել վերջնադիաստոլիկ ծավալը բաժանելով սրտի կողմից արտամղված ծավալին[71]։ Էխո-ՍԳ-ն կարող է նաև իրականացվել սթրեսային պայմաններում, արյունահոսքի խանգարումները հայտնաբերելու համար։ Սա կարող է իրականցվել ֆիզիկական ծանրաբեռնվածությամբ կամ դեղորայքի ներարկմամբ, օրինակ՝ դոբուտամին[63]։

ՀՇ, կրծքավանդակի ռենտգեն հետազոտությունը և պատկերային հետազոտությունների այլ տիպեր կարող են օգնել գնահատել սրտի չափը, տեսնել թոքային այտուցի նշաններ կամ հայտնաբերել սրտի շուրջ հեղուկ։ Դրանք կարող են օգտակար լինել նաև աորտայի և սրտի այլ մեծ անոթների գնահատման համար[63]։

Բուժում

խմբագրել

Սիրտն ախտահարող հիվանդությունները կարող են բուժվել տարբեր մեթոդներով․ ապրելակերպի փոփոխություններ, դեղորայքային բուժում և վիրահատություն։

Սրտի իշեմիկ հիվանդություն

խմբագրել

Պսակային զարկերակների նեղացումները բուժվում են այդ նեղացումներով հարուցված ախտանշանները թեթևացնելու, սրտամկանի վնասումը նվազեցնելու կամ սրտամկանի ինֆարկտը կանխարգելելու համար։ Այդ նպատակով օգտագործվող դեղորայքի թվին են պատկանում նիտրոգլիցերինը, բետա- պաշարիչները և կալցիումական անցուղիների պաշարիչները, մինչդեռ կանխարգելիչ բուժումը ներառում է հակաթրոմբոցիտար դեղորայք, ինչպիսին է ասպիրինը և ստատիններ, ինպես նաև ապրելակերպի փոփոխություններ, ինչպիսիք են չծխելը, մարմնի քաշի նվազեցումը, զարկերակային գերճնշման և դիաբետի բուժումը[72]։

Դեղորայքի օգտագործումից բացի կարող է իրականացվել նաև արյունահոսքի վերականգնում։ Վերջինս կարող է իրականցվել միջմաշկային միջամտության ժամանակ իրականցվող ստենտավորման միջոցով, երբ նեղացած հատվածում տեղադրվում է մետաղական ստենտ, որը բացում է լուսանցքը և ապահովում նորմալ արյունահոսք[73]։

Եթե նեղացումները հնարավոր չէ բուժել ստենտավորման միջոցով, ապա կարող է իրականացվել բաց վիրահատություն։ Այս դեպքում իրականացվում է նեղացած անոթը շրջանցող շունտավորում՝ օգտագործելով, օրինակ, ենթամաշկային երակը, ճաճանչային զարկերակը կամ ներքին կրծքային զարկերակը[73][74]։

Սրտի փականային հիվանդություն
խմբագրել

Ախտահարված սրտային փականները, որոնք դարձել են չափից շատ նեղ կամ լայն, կարող են պահանջել վիրահատություն։ Այն սովորաբար կատարվում է, որպես բաց վիրահատական միջամտություն, որի ժամանակ ախտահարված փականը փոխարինվում է հյուսվածքով կամ մետաղական պրոթեզով։ Որոշ դեպքերում եռփեղկ կամ միտրալ փականները կարող են վերականգնվել վիրահատության ընթացքում՝ առանց դրանք փոխարինելու։ Բուժումը կարելի է իրականացնել նաև միջմաշկային միջամտության միջոցով։ Աորտալ փականի տրանսկաթետերային փոխարինումը գնալով ավելի հաճախ է կատարվում[75]։

Առիթմիաներ
խմբագրել

Սրտի ռիթմի խանգարումները (առիթմիաները) կարող են բուժվել հակաառիթմիկների միջոցով։ Սրանք կարող են ազդել փոփոխելով էլեկտրոլիտների հոսքը բջջային թաղանթով (օրինակ՝ կալցիումական անցուղիների պաշարիչները, նատրիումական անցուղիների պաշարիչները, ամիոդարոնը կամ դիգոքսինը), կամ ինքնավար նյարդային համակարգի ազդեցությունը սրտի վրա (բետա պաշարիչներ կամ ատրոպին)։ Որոշ առիթմիաների ժամանակ, ինչպիսին է նախասրտերի ֆիբրիլյացիան, որոնք բարձրացնում են կաթվածի ռիսկը, պետք կիրառել հակամակարդիչներ, օրինակ՝ վարֆարին կամ նոր օրալ հակամակարդիչներ[76]։

Եթե դեղորայքով հնարավոր չի լինում բուժել առիթմիան, կարելի է դիմել կաթետերային աբլյացիայի։ Այս միջամտության ընթացքում ոտքից, երակով կամ զարկերակով, մտնում են և սրտում գտնում հյուսվածքի այն ոչ նորմալ հատվածը, որը առիթմիայի պատճառ է և ոչնչացնում են այն տաքացնելով կամ սառեցնելով։ Որոշ առիթմիաներ կարող են բուժվել նաև բաց վիրահատության միջոցով։ Սրտի նորմալ ռիթմի վերականգնման համար կարող է նաև օգտագործվել էլեկտրական կարդիովերսիա։

Սրտային այնպիսի սարքեր, ինչպիսիք են ռիթմավարը կամ իմպլանտացվող դեֆիբրիլյատորը նույնպես կարող են օգտագործվել։ Ռիթմավարները տեղադրվում են մաշկի տակ և մի քանի արտածումներով միացվում սրտին։ Դրանց միջոցով բուժվում են դանդաղասրությունները[77]։ Իմպլանտացվող դեֆիբրիլյատորները կիրառվում են լուրջ, կյանքին վտանգ սպառնացող առիթմիաների բուժման համար։ Այս սարքերը հսկում են սրտի ռիթմը և վտանգավոր առիթմիայի հայտնաբերման դեպքում ինքնաբուխ էլեկտրական հարված են հասցնում սրտին՝ վերականգնելով նորմալ ռիթմ։ Վերջիններս ավելի հաճախ կիրառվում են ՍԱ, կարդիոմիոպաթիաներ կամ ժառանգական առիթմիկ համախտանիշ ունեցող անձանց մոտ։

Սրտային անբավարարություն

խմբագրել

Սրտային անբավարարության բուժման հիմնական մեթոդը դեղորայքայինն է, այդ թվում նաև պատճառ հանդիսացող հիվանդության բուժումը․ իշեմիկ հիվանդություն, գերճնշում։ Օգտագործվող դեղորայքից է հեղուկի կուտակման դեմ պայքարող, օրինակ՝ միզամուղները, և սրտի արտամղման ֆունկցիան լավացնող՝ բետա պաշարիչներ, ԱՓՖ ինհիբիտորներ և միներալկորտիկոիդային ընկալիչների պաշարիչներ[78]։

ՍԱ- ով որոշ հիվանդների մոտ հատուկ ռիթմավար կարող է օգտագործվել․ սրտային ռեսինինխրոնիզացիոն թերապիա[56]։ Այս սարքերը սովորաբար զուգակցվում են դեֆիբրիլյատորի հետ։ Ծանր դեպքերում կարող է կիրառվել փորոքային հատուկ սարք, որը օգնում է բարձրացնել սրտի արտամղող ֆունկցիան։ Ամենածանր դեպքերում կարող է լինել սրտի փոխպատվաստման անհրաժեշտություն[78]։

Պատմություն

խմբագրել

Անտիկ

խմբագրել
 
Սիրտը և նրա անոթները, Լեոնարդո Դա Վինչի, 15րդ դար։

Մարդիկ գիտեին սրտի մասին դեռևս հնագույն ժամանակներից, չնայած դրա ճիշտ անատոմիան և ֆունկցիան ամբողջությամբ պարզ չէին[79]։ Հին հույները անտիկ աշխարհում սրտի մասին գիտական պատկերացումներ ունեցող առաջին ազգն էին[80][81][82]։ Արիստոտելը համարում էր, որ սիրտը պատասխանատու է արյան առաջացման համար, Պլատոնը մտածում էր, որ սիրտը շրջանառող արյան աղբյուրն է, իսկ Հիպոկրատը նշել է, որ սիրտը պատասխանատու արյան շրջանառության համար և նրա միջոցով է արյունն անցնում մարմնից դեպի թոքեր[80][82]։ Էրասիստրատոսը նշել է, որ սիրտը պոմպի պես արյուն է մղում, իսկ անոթները ճառագայթում են սրտից և հեռանալով սրտից փոքրանում են։ Չնայած վերջինս վստահ էր, որ անոթները լցած են օդով, ոչ թէ արյամբ, նա նաև հայնաբերեց սրտի փականները[80]։

Հույն բժիշկ Գալենը գիտեր, որ անոթները լցված են արյմաբ և առաջին անգամ տարբերակեց երակային և զարկերակային արյուն՝ տալով յուրաքանչյուրի հատուկ ֆունկցիան[80]։ Գալենը նշել է, որ սիրտը մարմնի ամենատաք օրգանն է և, հետևաբար, ջերմություն է տալիս ամբողջ մարմնին[82]։ Նա պնդում էր, որ սիրտը արյուն չի մղում, այլ ներս է քաշում արյունը դիաստոլային ընթացքում, որը հետագայում շարժվում է զարկերակների պուլսացիայի շնորհիվ[79][82]։ Ըստ նրա՝ օդը թոքերից անցնում է սրտի ձախ հատված թոքային զարկերակների միջոցով, որտեղ էլ ձևավորվում է զարկերակային արյունը[82]։

Այս տեսակետերը հիմնական էին հազարավոր տարիների ընթացքում[79][82]։

Նախաժամանակակից

խմբագրել

Պսակային և թոքային շրջանառության առաջին նկարագրությունը կարելի է հայտնաբերել Իբն ալ-Նաֆիսի կողմից 1242 թվականին լույս տեսած Ավիցենայի անատոմիայի նկարագրության մեջ[83]։ Այս ձեռագրի մեջ ալ-Նաֆիսը նշում է, որ արյունը անցնում է թոքային շրջանառությամբ[84]։ Նրա գործերը հետագայում թարգմանվել են լատիներեն՝ Անդրեա Ալպագոյի կողմից[85]։

Եվրոպայում շարունակում էին գերակշռել Գալենի ուսմունքները, որոնք հաստատվել էին եկեղեցու կողմից։ Անդրեաս Վեզալիուսը կասկածի տակ դրեց Գալենի որոշ մտքեր իր գրքերում, ինչի համար բազմաթիվ անգամ հարձակումների ենթարկվեց[86]։

Ժամանակակից

խմբագրել
 
Սրտի կծկումը։

Սրտով և մարմնով արյան շրջանառության մասին պատկերացումներում առաջընթաց տեղի ունեցավ անգլիացի բժիշկ Ուլիամ Հարվիի կողմից տպագրված De Motu Cordis -ի (1628թ․) շնորհիվ։ Հարվին ամբողջությամբ նկարագրեց համակարգային շրջանառությունը և սրտի մեխանիկական ուժը[82]։ Չնայած գերմանացի բժիշկ Օտտո Ֆրանկը և անգլիացի բժիշկ Էռնեստ Ստարլինգը հիմնականում աշխատել են իրարից անկախ, նրանց ընդհանուր եզրակացությունը կոչվել է Ֆրանկ—Ստարլինգի մեխանիզմ[7]։

Չնայած Պուրկինյեի թելերը և Հիսի խուրձը հայտնաբերվել էին դեռևս 19-րդ դարում, նրանց դերը սրտի հաղորդչական համակրգի մեջ անհայտ էր մինչև 1906 թվականին Սուանո Թավարան տպագրեց իր «Das Reizleitungssystem des Säugetierherzens» կոչվող մենագրությունը։ Այս հայտնագործությունը դրդեց Արթուր Քեյթին և Մարտին Ֆլաքին հայտնաբերել սինոատրիալ հանգույցը։ Այս կառույցները կազմեցին էլեկտրասրտագրության հիմքը, որի ստեղծող Ուիլիամ Էյնթհովենը 1924 թվականին ստացավ Նոբելյան մրցանակ Բժշկության կամ Ֆիզիոլոգիայի ոլորտում[87]։

Սրտի առաջին հաջող փոխպատվաստումը կատարվեց 1967 թվականին վիրաբույժ Քրիստիան Բերնարդի կողմից Քեյփթաունում։ Այս իրադարձությունը դարձավ սրտային վիրաբուժություն մասնագիտության սկիզբ։ Այնուամենայնիվ այս հիվանդների ապրելիությունը սկզբում շատ ցածր էր։ Փախպատվաստված սրտի առաջին դոնոր Լուի Վաշկանսկին մահացավ վիրահատությունից 18 օր անց[88]։

20- րդ դարի կեսերին սրտային հիվանդությունները անցան վարակիչներին՝ դառնալով ԱՄՆ-ում մահվան առաջատար պատճառ։ 1948 թվականին կատարված Ֆրամինգհեմյան հետազոտությունը ցույց տվեց սրտի վրա այնպիսի գործոնների ազդեցությունը, ինչպիսիք են սննդակարգը, ֆիզիկական ակտիվությունը և ասպիրինը։ Չնայած ԱՓՖ ինհիբիտորների և բետա- պաշարիչների ներմուծմանը, սրտային անբավարարությունը շաունակում է մնալ մահվան առաջատար պատճառ ողջ ախշարհում[89]։

Հասարակություն և մշակույթ

խմբագրել

Սիմվոլիզմ

խմբագրել

Որպես կենսական կարևոր օրգաններից մեկը, սիրտը վաղուց համարվել է օրգանիզմի, զգացմունքի, մտքի կամ ինտելեկտի կենտրոն[90]։ Շատ կրոններում սիրտը օգտագործվում է, որպես ճշտի, բարոյականության նշան[90]։

Եբրայերեն Աստվածաշնչում սիրտ նշանակող բառը՝ lev, օգտագործվում է, որպես զգացմունքի, մտքի կենտրոն և բնորոշում է նաև անատոմիական օգանը[91]։

Անտիկ Եգիպտոսում մարդու հոգին էր համարվում սիրտը՝ իբ։ Իբը կամ մետաֆիզիկական սիրտը առաջանում էր բեղմնավորման ժամանակ մոր սրտի մեկ կաթիլ արյունից[92][93]։ Եգիպտական կրոնում սիրտը մահվանից հետո կյանքի բանալին էր համարվում։ Ասվում էր, որ սիրտը ստուգվում է Անուբիսի կողմից։ Եթե այն ծանր էր Մաաթի փետուրից, որը պահվածքի կատարյալ ստանդարտ էր համարվում, ապա կլանվում էր Ամիթ կոչվող հրեշի կողմից[94]։

Սրտի չինական նշանը՝ 心, ձևավորվել է սրտի անատոմիական կառուցվածքից և խորհրդանշում է 4 խոռոչները[95]։ Սիրտ նշանակող չիներեն բառը՝ xīn, նույնպես նշանակում է միտք, միջուկ, զգացմունք[96]։ Չինական բժշկության մեջ սիրտը համարվում է 神 shén - ի՝ հոգու, բանականության կենտրոն[97]։ Սիրտը ասոցացվում է բարակ աղիների, լեզվի հետ և 5 տարրերից պատկանում է կրակին[98]։

Սանսկրիտում սիրտ նշանակող բառը hṛd կամ hṛdaya է, որը առկա է հայտնաբերված հնագույն սանսկրիտում՝ Ռիգվեդայում։ Այստեղ այն կարող է նշանակել և անատոմիական կառույց, և միտք կամ զգացմունք[99][100]։

Դասական փիլիսոփաներից և գիտնականներից շատերը, այդ թվում և Արիստոտելը, համարում էին սիրտը մտքի, զգացմունքի կենտրոն՝ մերժելով ուղեղի դերը այդ ամենում[101][102]։

Սիրտը դեր է խաղացել նաև Ացտեկների հավատքների համակարգում։ Ացտեկների կողմից իրականացվող զոհաբերության ամենատարածված ձևը սրտի դուրս հանումն էր[103]։

Կաթոլիկ աշխարհում 16-րդ դարի կեսերից եղել է սրտի պաշտամունքի ավանդույթ, որը սկիզբ է առել Քրիստոսի վերքերի պաշտամունքից[104]։ Այս ավանդույթը իր դերն է ունեցել Հիսուսի սուրբ սիրտ և Մարիամի մաքուր սիրտ պաշտամուքնի ուղղությունների առաջացման մեջ[105]։

Կոտրված սիրտ արտահայտությունը օգտագործվում է տարբեր մշակույթներում՝ արտահայտելով թախիծը, երն առաջանում է ռոմանտիկ սիրո կորստից[90]։

Ուտելիք

խմբագրել

Կենդանիների սրտերը լայնորեն կիրառվում են, որպես ուտելիք։ Քանի որ դրանք համարյա ամբողջությամբ մկանից են, պարունակում են մեծ քանակությամբ սպիտակուց։

Հավի սիրտը հաճախ օգտագործվում է ուտելիքներում տապակած ձևով[106]։ Այն կարող է նաև տապակվել կաթսայի մեջ, օրինակ՝ Երուսաղեմական խառը տապակայի համար, ինչպես նաև կարող է մանրացվել և օգտագործվել հավի լցոնման համար[107][108][109]։ Տավարի, խոզի և գառի սրտերը նույնպես օգտագործվում են տարբեր բաղադրատոմսերում։ Քանի որ սիրտը շատ աշխատող մկան է, այն ձիգ և չոր միս է և, հետևաբար, պետք է դանդաղ եփվի[110]։ Մսի ձգության պատճառով այն կարող է պատրաստվել նաև ժուլյենի ձևով[111][112]։ Ավստրալիական շատ բաղադրատոմսերում օգտագործվում է սագի սիրտ[113]։ Խոզի սրտից պատրաստում են նրբերշիկներ[114]։

Այլ կենդանիներ

խմբագրել

Այլ ողնաշարավորներ

խմբագրել

Սրտի չափը տատանվում է կախված կենդանիների խմբերից։ Ողնաշարավորների մոտ ամենափոքրը մկան սիրտն է՝ 12 մգ, իսկ ամենամեծը՝ կապույտ կետի՝ 600 կգ[115]։ Ողնաշարավորների մոտ սիրտը տեղակայված է մարմնի փորային հատվածի կենտրոնական մասում և շրջապատված է պերիկարդով, որը որոշ ձկների մոտ կարող է կապված լինել պերիտոնիումի հետ[116][117]։

ՍԱ հանգույցը առկա է բոլոր ընկերքավորների մոտ, բայց ոչ ավելի պարզ ողնաշարավորների։ Այս կենդանիների մոտ սրտամկանը համեմատաբար շարունակական է և սինուս վենոսուսն է ռիթմավարը։ Քանի որ սինուս վենոսուսը գտնվում է աջ նախասրտում, ապա կարելի է համարել, որ այն ՍԱ հանգույցի հոմոլոգն է։ Սրտի կծկումների հաճախությունը խիստ տատանվում է տարբեր տեսակների մոտ՝ հասնելով 20-1200 զ/ր- ի[118][119]։

Կրկնակի շրջանառության համակարգ

խմբագրել
 
Հասուն ամֆիբիայի եռախոռոչ սրտի լայնական կտրվածք։ Առկա է մեկ փորոք։ Մանուշակագույն հատվածները բնորոշում են օքսի- և դեօքսիգենացված արյունների խառնվելը։
  1. Թոքային երակ
  2. Ձախ նախասիրտ
  3. Աջ նախասիրտ
  4. Փորոք
  5. Զարկերակային կոն
  6. Երակային սինուս

Հասուն ամֆիբիաները և սողունների մեծ մասը ունեն կրկնակի շրջանառության համակարգ, ինչը նշանակում է, որ կա զարկերակային և երակային մասեր։ Այնուամենայնիվ, սիրտը մաբողջությամբ բաժանված չէ 2 մասի։ Դրա փոխարեն բաժավնած է 3 խոռոչի՝ 2 նախասիրտ և մեկ փորոք։ Թոքերից և համակարգային շրջանառությունից արյունը վերդառնում է սիրտ և լցվում փորոք, որտեղից միաժամանակ մղվում է թոքեր և համակարգային շրջանառություն[120]։

Սողունների մոտ սիրտը սովորաբար տեղակայված է կրծքավանդակի կենտրոնում, իսկ օձերի մոտ վերին և միջին երրորդականների միացման մասում։ Օձերի սրտի ձևը և ֆունկցիան տարբերվում է կաթնասունների սրտից՝ նրանց երկար մարմնի պատճառով։ Այդպիսի ձևը հիմնականում ձևավորվել է ձգողականոււթյան ուժի ազդեցությամբ։ Այդ պատճառով ավելի մեծ չափերով օձերն ունենում են ավելի բարձր զարկերակային ճնշում[121]։ Փորոքը ոչ ամբողջական միջնապատով բաժանված է 2 կեսերի։ Սողունների մեծ մասի մոտ տեղի է ունենում արյան միայն շատ քիչ խառնում, այդ պատճառով աորտան ստանում է մեծ մասմաբ օքիգենացված արյուն[118][120]։ Բացառություն են կազմում կոկորդիլոսները, որոնք ունեն քառախորշ սիրտ[122]։

Երկշունչների օրգանիզմում միջնապատը հասնում է մինչև փորոքի կեսը, ինչը մասամբ բաժանում է թթվածնով հարուստ և աղքատ արյունները։ Որոշ տեսակների մոտ զարկերակային կոնուսի փականները փոխվել են, ինչի շնորհիվ կատարվում է արյան լրացուցիչ բաժանում[118]։

Ամբողջությամբ բաժանված սիրտ

խմբագրել

Կոկորդիլոսները, թռչունները և կաթնասունները ունեն ամբողջությամբ բաժանված, քառախորշ սիրտ։ Կոկորդիլոսների մոտ զարկերակների ցողունների հիմքում առկա է փոքր բացվածք՝ Պանիցայի նացքը, որը բերում է արյան մի փոքր խառնվելուն, երբ կոկորդիլոսները ջրի տակ են[123][124]։ Այսպիսով կաթնասունները և թռչունները միակ կենդանիներն են, որոնք ունեն մշտապես, ամբողջությամբ բաժանված 2 շրջանառություններ[118]։

Ձկներ

խմբագրել
 
Արյան հոսքը ձկան սրտով․ սինուս վենոզուս, նախասիրտ, փորոք և արտատար տրակտ։

Ձկները ունեն երկխոռոչանի սիրտ[125], որը կազմված է մեկ նախասրտից և մեկ փորոքից[126]։ Այնուամենայնիվ այն ունի նաև մուտքի և ոլքի բաժիններ, որոնք․ երբեմն, կոչվում են խոռոչներ[126][127]։ Նախասիրտը և փորոքը երբեմն համարվում են իրական խոռոչներ, իսկ մյուսները լրացուցիչ[128]։

Առաջին խոռոչը երակային սինուսն է, որը հավաքում է թթվածնով աղքատ արյունը։ Այստեղից արյունը անցնում է նախասիրտ, ապա դեպի փորոք։ 4-րդ՝ վերջին խոռոչը զարկերակային կոնուսն է, որը պարունակում է մի քանի փականներ և ուղղում է արյունը դեպի որովայնային աորտա։ Այստեղից արյունն անցնում է դորսալ աորտա և, ապա ողջ մարմին[118]։

Անողնաշարավորներ

խմբագրել
 
Խողովակաձև սիրտ, որը ձգվում է հորիզոնական ողջ մարմնի ուղղությամբ։
 
Հասարակ հոդվածոտանու մարմնի կառուցվածքը։ Սիրտը պատկերված է կարմիր գույնով։

Հոդվածոտանիները և փափկամարմինների մեծ մասն ունեն արյան բաց շրջանառություն։ Այսպիսի համակարգում թթվածնով աղքատ արյունը կուտակվում է սրտի շուրջը գտնվող խորշերում (սինուսներ)։ Այս արյունը դանդաղորեն անցնում է սիրտ մանր, միակողմանի ացուղիներով։ Այնուհետև սիրտը մղվում է դեպի հեմոցել, որը օրգանների միջև գտնվող խոռոչ է։ Հոդվածոտանիների մոտ սիրտը խողովակաձև մկանային օրգան է, որը ձգվում է ողջ մարմնով գլխի հիմքից, մեջէի ուղղությամբ։ շրջանառող հեղուկը արյան փոխարեն հեմոլիմֆա է, որը պարունակում է շնչառական պիգմենտ հեմոցիանին, որը թթվածնի տեղափոխիչ է և ապրունակում է պղինձ։ Հեմոգլոբինը օգտագործվում էմիայն որոշ հոդվածոտանիների կողմից[129]։

Այլ անողնաշարավորների մոտ, օրինակ՝ անձրևորդերի, շրջանառության համակարֆժգը նախատեսված չէ թթվածին տեղափոխելու համար, այդ պատճառով կազմված է 2 կապված խողովակներից և չունի երակներ և զարկերակներ։ Թթվածինը տեղափոխվում է դիֆուզիայի միջոցով[129]։

Կաղամարները և գլխոտանիները ունեն 2 սիրտ։ Դրանցից մեկը համարվում է համակարգային սիրտ[130][131]։

Տես նաև

խմբագրել

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ Մկանները չեն բացում փականները։ Փականները բացվում են նախասրտերի և փորոքների միջև առաջացող ճնշումների տարբերության հաշվին։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Taber, Clarence Wilbur; Venes, Donald (2009). Taber's cyclopedic medical dictionary. F a Davis Co. էջեր 1018–23. ISBN 0-8036-1559-0.
  2. ↑ Guyton & Hall, 2011, էջ 157
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Keith L. Moore; Arthur F. Dalley; Anne M. R. Agur. «1». Clinically Oriented Anatomy. Wolters Kluwel Health/Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 127–73. ISBN 978-1-60547-652-0.
  4. ↑ Cecie Starr; Christine Evers; Lisa Starr (2009 թ․ հունվարի 2). Biology: Today and Tomorrow With Physiology. Cengage Learning. էջ 422. ISBN 978-0-495-56157-6. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 7-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 Reed, C. Roebuck; Brainerd, Lee Wherry; Lee,, Rodney; Inc, the staff of Kaplan, (2008). CSET : California Subject Examinations for Teachers (3rd ed.). New York, NY: Kaplan Pub. էջ 154. ISBN 978-1-4195-5281-6. {{cite book}}: |last4= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)(չաշխատող հղում)
  6. ↑ 6,0 6,1 Gray's Anatomy, 2008, էջ 960
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 7,17 7,18 7,19 7,20 7,21 7,22 7,23 7,24 7,25 7,26 7,27 7,28 7,29 7,30 7,31 7,32 7,33 7,34 7,35 7,36 7,37 7,38 7,39 7,40 7,41 7,42 7,43 Betts, J. Gordon (2013). Anatomy & physiology. էջեր 787–846. ISBN 1-938168-13-5. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 11-ին.
  8. ↑ Guyton & Hall, 2011, էջեր 101, 157
  9. ↑ Guyton & Hall, 2011, էջեր 105–07
  10. ↑ Guyton & Hall, 2011, էջեր 1039–41
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 «Cardiovascular diseases (CVDs) Fact sheet N°317 March 2013». WHO. World Health Organization. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Longo, Dan; Fauci, Anthony; Kasper, Dennis; Hauser, Stephen; Jameson, J.; Loscalzo, Joseph (2011 թ․ օգոստոսի 11). Harrison's Principles of Internal Medicine (18 ed.). McGraw-Hill Professional. էջ 1811. ISBN 978-0-07-174889-6.
  13. ↑ Graham, I; Atar, D; Borch-Johnsen, K; Boysen, G; Burell, G; Cifkova, R; Dallongeville, J; De Backer, G; Ebrahim, S; Gjelsvik, B; Herrmann-Lingen, C; Hoes, A; Humphries, S; Knapton, M; Perk, J; Priori, SG; Pyorala, K; Reiner, Z; Ruilope, L; Sans-Menendez, S; Scholte op Reimer, W; Weissberg, P; Wood, D; Yarnell, J; Zamorano, JL; Walma, E; Fitzgerald, T; Cooney, MT; Dudina, A; European Society of Cardiology (ESC) Committee for Practice Guidelines, (CPG) (2007 թ․ հոկտեմբեր). «European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice: executive summary: Fourth Joint Task Force of the European Society of Cardiology and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice (Constituted by representatives of nine societies and by invited experts)». European Heart Journal. 28 (19): 2375–414. doi:10.1093/eurheartj/ehm316. ISSN 0195-668X. PMID 17726041.
  14. ↑ Dorland's (2012). Dorland's Illustrated Medical Dictionary (32nd ed.). Elsevier. էջ 1461. ISBN 978-1-4160-6257-8.
  15. ↑ Bianco, Carl. «How Your Heart Works». HowStuffWorks. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  16. ↑ 16,0 16,1 Gray's Anatomy, 2008, էջեր 960–62
  17. ↑ Gray's Anatomy, 2008, էջեր 964–67
  18. ↑ Pocock, Gillian (2006). Human Physiology. Oxford University Press. էջ 264. ISBN 978-0-19-856878-0.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Gray's Anatomy, 2008, էջեր 966–67
  20. ↑ Gray's Anatomy, 2008, էջ 970
  21. ↑ University of Minnesota. «Papillary Muscles». Atlas of Human Cardiac Anatomy. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 7-ին.
  22. ↑ «pectinate muscle». The Free Dictionary. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 31-ին.
  23. ↑ Gray's Anatomy, 2008, էջ 959
  24. ↑ Davidson's, 2010, էջ 525
  25. ↑ Gray's Anatomy, 2008, էջ 981
  26. ↑ 26,0 26,1 Gray's Anatomy, 2008, էջ 982
  27. ↑ Davidson's, 2010, էջ 526
  28. ↑ Gray's Anatomy, 2008, էջ 945
  29. ↑ «Main Frame Heart Development». Meddean.luc.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2001 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
  30. ↑ DuBose, T. J.; Cunyus, J. A.; Johnson, L. (1990). «Embryonic Heart Rate and Age». J Diagn Med Sonography. 6 (3): 151–157. doi:10.1177/875647939000600306.
  31. ↑ DuBose, TJ (1996) Fetal Sonography, pp. 263–274; Philadelphia: WB Saunders 0-7216-5432-0
  32. ↑ DuBose, Terry J. (2011-07-26) Sex, Heart Rate and Age Արխիվացված 2 Մայիս 2014 Wayback Machine. obgyn.net
  33. ↑ 33,0 33,1 Guyton & Hall, 2011, էջեր 105–107
  34. ↑ Guyton & Hall, 2011, էջեր 110–113
  35. ↑ 35,0 35,1 Berry, William; McKenzie, Catherine (2010 թ․ հունվարի 1). «Use of inotropes in critical care». Clinical Pharmacist. 2: 395. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  36. ↑ 36,0 36,1 Bersten, Andrew (2013). Oh's Intensive Care Manual (7. ed.). London: Elsevier Health Sciences. էջեր 912–922. ISBN 978-0-7020-4762-6.
  37. ↑ Antz, Matthias; և այլք: (1998). «Electrical Conduction Between the Right Atrium and the Left Atrium via the Musculature of the Coronary Sinus». Circulation. 98 (17): 1790–1795. doi:10.1161/01.CIR.98.17.1790. PMID 9788835.
  38. ↑ De Ponti, Roberto; և այլք: (2002). «Electroanatomic Analysis of Sinus Impulse Propagation in Normal Human Atria». Journal of Cardiovascular Electrophysiology. 13 (1): 1–10. doi:10.1046/j.1540-8167.2002.00001.x. PMID 11843475.
  39. ↑ «Definition of SA node». MedicineNet.com. 2011 թ․ ապրիլի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 7-ին.
  40. ↑ «Purkinje Fibers». About.com. 2012 թ․ ապրիլի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 7-ին.
  41. ↑ Guyton & Hall, 2011, էջեր 115–120
  42. ↑ Davis, J. P.; Tikunova, S. B. (2008). «Ca2+ exchange with troponin C and cardiac muscle dynamics». Cardiovascular Research. 77 (4): 619–626. doi:10.1093/cvr/cvm098. PMID 18079104.
  43. ↑ Ostchega, Y; Porter, K. S.; Hughes, J; Dillon, C. F.; Nwankwo, T (2011). «Resting pulse rate reference data for children, adolescents and adults, United States 1999–2008» (PDF). National Health Statistics Reports (41): 1–16. PMID 21905522. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 23-ին.
  44. ↑ Hall, Arthur C. Guyton, John E. (2005). Textbook of medical physiology (11th ed.). Philadelphia: W.B. Saunders. էջեր 116–122. ISBN 978-0-7216-0240-0.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  45. ↑ Guyton & Hall, 2011, էջ 208
  46. ↑ Guyton & Hall, 2011, էջ 212
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 «Cardiovascular diseases (CVDs)». World Health Organization (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 9-ին.
  48. ↑ «Your Heart Failure Healthcare Team». www.heart.org. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 9-ին.
  49. ↑ 49,0 49,1 «Different heart diseases». World Heart Federation. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 9-ին.
  50. ↑ Harrison's, 2011, էջ 1501
  51. ↑ Davidson's, 2010, էջ 554
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Ponikowski, Piotr; Voors, Adriaan A.; Anker, Stefan D.; Bueno, Héctor; Cleland, John G. F.; Coats, Andrew J. S.; Falk, Volkmar; González-Juanatey, José Ramón; Harjola, Veli-Pekka (2016 թ․ օգոստոս). «2016 ESC Guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure: The Task Force for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure of the European Society of Cardiology (ESC). Developed with the special contribution of the Heart Failure Association (HFA) of the ESC» (PDF). European Journal of Heart Failure. 18 (8): 891–975. doi:10.1002/ejhf.592. hdl:2434/427148. ISSN 1879-0844. PMID 27207191. S2CID 221675744. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  53. ↑ Vahanian, Alec; Alfieri, Ottavio; Andreotti, Felicita; Antunes, Manuel J.; Barón-Esquivias, Gonzalo; Baumgartner, Helmut; Borger, Michael Andrew; Carrel, Thierry P.; De Bonis, Michele (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Guidelines on the management of valvular heart disease (version 2012): the Joint Task Force on the Management of Valvular Heart Disease of the European Society of Cardiology (ESC) and the European Association for Cardio-Thoracic Surgery (EACTS)». European Journal of Cardio-Thoracic Surgery. 42 (4): S1–44. doi:10.1093/ejcts/ezs455. ISSN 1873-734X. PMID 22922698.
  54. ↑ Davidson's, 2010, էջեր 612–13
  55. ↑ Kirchhof, Paulus; Benussi, Stefano; Kotecha, Dipak; Ahlsson, Anders; Atar, Dan; Casadei, Barbara; Castella, Manuel; Diener, Hans-Christoph; Heidbuchel, Hein (2016 թ․ նոյեմբեր). «2016 ESC Guidelines for the management of atrial fibrillation developed in collaboration with EACTS». Europace. 18 (11): 1609–1678. doi:10.1093/europace/euw295. ISSN 1532-2092. PMID 27567465.
  56. ↑ 56,0 56,1 European Society of Cardiology (ESC); European Heart Rhythm Association (EHRA); Brignole, Michele; Auricchio, Angelo; Baron-Esquivias, Gonzalo; Bordachar, Pierre; Boriani, Giuseppe; Breithardt, Ole-A.; Cleland, John (2013 թ․ օգոստոս). «2013 ESC guidelines on cardiac pacing and cardiac resynchronization therapy: the task force on cardiac pacing and resynchronization therapy of the European Society of Cardiology (ESC). Developed in collaboration with the European Heart Rhythm Association (EHRA)». Europace. 15 (8): 1070–1118. doi:10.1093/europace/eut206. ISSN 1532-2092. PMID 23801827.
  57. ↑ Blomström-Lundqvist, Carina; Scheinman, Melvin M.; Aliot, Etienne M.; Alpert, Joseph S.; Calkins, Hugh; Camm, A. John; Campbell, W. Barton; Haines, David E.; Kuck, Karl H. (2003 թ․ հոկտեմբերի 14). «ACC/AHA/ESC guidelines for the management of patients with supraventricular arrhythmias – executive summary: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines and the European Society of Cardiology Committee for Practice Guidelines (Writing Committee to Develop Guidelines for the Management of Patients With Supraventricular Arrhythmias)». Circulation. 108 (15): 1871–1909. doi:10.1161/01.CIR.0000091380.04100.84. ISSN 1524-4539. PMID 14557344.
  58. ↑ Davidson's, 2010, էջեր 638–639
  59. ↑ Baumgartner, Helmut; Bonhoeffer, Philipp; De Groot, Natasja M. S.; de Haan, Fokko; Deanfield, John Erik; Galie, Nazzareno; Gatzoulis, Michael A.; Gohlke-Baerwolf, Christa; Kaemmerer, Harald (2010 թ․ դեկտեմբեր). «ESC Guidelines for the management of grown-up congenital heart disease (new version 2010)». European Heart Journal. 31 (23): 2915–2957. doi:10.1093/eurheartj/ehq249. ISSN 1522-9645. PMID 20801927.
  60. ↑ Harrison's, 2011, էջ 1458–65
  61. ↑ Davidson's, 2010, էջեր 527–534
  62. ↑ Britton, the editors Nicki R. Colledge, Brian R. Walker, Stuart H. Ralston; illustrated by Robert (2010). Davidson's principles and practice of medicine (21st ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. էջեր 522–536. ISBN 978-0-7020-3084-0. {{cite book}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 Davidson's, 2010, էջեր 522–536
  64. ↑ 64,0 64,1 Talley, Nicholas J.; O'Connor, Simon (2013). Clinical Examination. Churchill Livingstone. էջեր 76–82. ISBN 978-0-7295-4198-5.
  65. ↑ 65,0 65,1 Davidson's, 2010, էջեր 556–559
  66. ↑ Coven, David; Yang, Eric. «Acute Coronary Syndrome Workup». Medscape. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  67. ↑ Davidson's, 2010, էջեր 531
  68. ↑ Harrison's, 2011, էջ 1534
  69. ↑ Davidson's, 2010, էջեր 521–640
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Davidson's, 2010, էջեր 528–530
  71. ↑ Armstrong, William F.; Ryan, Thomas; Feigenbaum, Harvey (2010). Feigenbaum's Echocardiography. Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 978-0-7817-9557-9. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 23-ին.
  72. ↑ Authors/Task Force Members:; Piepoli, Massimo F.; Hoes, Arno W.; Agewall, Stefan; Albus, Christian; Brotons, Carlos; Catapano, Alberico L.; Cooney, Marie-Therese; Corrà, Ugo (2016 թ․ սեպտեմբեր). «2016 European Guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice: The Sixth Joint Task Force of the European Society of Cardiology and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice (constituted by representatives of 10 societies and by invited experts) Developed with the special contribution of the European Association for Cardiovascular Prevention & Rehabilitation (EACPR)». Atherosclerosis. 252: 207–274. doi:10.1016/j.atherosclerosis.2016.05.037. ISSN 1879-1484. PMID 27664503.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  73. ↑ 73,0 73,1 Kolh, Philippe; Windecker, Stephan; Alfonso, Fernando; Collet, Jean-Philippe; Cremer, Jochen; Falk, Volkmar; Filippatos, Gerasimos; Hamm, Christian; Head, Stuart J. (2014 թ․ հոկտեմբեր). «2014 ESC/EACTS Guidelines on myocardial revascularization: the Task Force on Myocardial Revascularization of the European Society of Cardiology (ESC) and the European Association for Cardio-Thoracic Surgery (EACTS). Developed with the special contribution of the European Association of Percutaneous Cardiovascular Interventions (EAPCI)». European Journal of Cardio-Thoracic Surgery. 46 (4): 517–592. doi:10.1093/ejcts/ezu366. ISSN 1873-734X. PMID 25173601.
  74. ↑ Davidson's, 2010, էջեր 585–588, 614–623
  75. ↑ Vahanian, Alec; Alfieri, Ottavio; Andreotti, Felicita; Antunes, Manuel J.; Barón-Esquivias, Gonzalo; Baumgartner, Helmut; Borger, Michael Andrew; Carrel, Thierry P.; De Bonis, Michele (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Guidelines on the management of valvular heart disease (version 2012): the Joint Task Force on the Management of Valvular Heart Disease of the European Society of Cardiology (ESC) and the European Association for Cardio-Thoracic Surgery (EACTS)». European Journal of Cardio-Thoracic Surgery. 42 (4): S1–44. doi:10.1093/ejcts/ezs455. ISSN 1873-734X. PMID 22922698.
  76. ↑ Kirchhof, Paulus; Benussi, Stefano; Kotecha, Dipak; Ahlsson, Anders; Atar, Dan; Casadei, Barbara; Castella, Manuel; Diener, Hans-Christoph; Heidbuchel, Hein (2016 թ․ նոյեմբեր). «2016 ESC Guidelines for the management of atrial fibrillation developed in collaboration with EACTS». Europace: European Pacing, Arrhythmias, and Cardiac Electrophysiology: Journal of the Working Groups on Cardiac Pacing, Arrhythmias, and Cardiac Cellular Electrophysiology of the European Society of Cardiology. 18 (11): 1609–1678. doi:10.1093/europace/euw295. ISSN 1532-2092. PMID 27567465.
  77. ↑ European Society of Cardiology (ESC); European Heart Rhythm Association (EHRA); Brignole, Michele; Auricchio, Angelo; Baron-Esquivias, Gonzalo; Bordachar, Pierre; Boriani, Giuseppe; Breithardt, Ole-A.; Cleland, John (2013 թ․ օգոստոս). «2013 ESC guidelines on cardiac pacing and cardiac resynchronization therapy: the task force on cardiac pacing and resynchronization therapy of the European Society of Cardiology (ESC). Developed in collaboration with the European Heart Rhythm Association (EHRA)». Europace: European Pacing, Arrhythmias, and Cardiac Electrophysiology: Journal of the Working Groups on Cardiac Pacing, Arrhythmias, and Cardiac Cellular Electrophysiology of the European Society of Cardiology. 15 (8): 1070–1118. doi:10.1093/europace/eut206. ISSN 1532-2092. PMID 23801827.
  78. ↑ 78,0 78,1 Ponikowski, Piotr; Voors, Adriaan A.; Anker, Stefan D.; Bueno, Héctor; Cleland, John G. F.; Coats, Andrew J. S.; Falk, Volkmar; González-Juanatey, José Ramón; Harjola, Veli-Pekka (2016 թ․ օգոստոս). «2016 ESC Guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure: The Task Force for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure of the European Society of Cardiology (ESC). Developed with the special contribution of the Heart Failure Association (HFA) of the ESC». European Journal of Heart Failure. 18 (8): 891–975. doi:10.1002/ejhf.592. ISSN 1879-0844. PMID 27207191.
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 «Anatomy of the Heart». University of Sydney Online Museum. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  80. ↑ 80,0 80,1 80,2 80,3 Meletis, John; Konstantopoulos, Kostas (2010). «The Beliefs, Myths, and Reality Surrounding the Word Hema (Blood) from Homer to the Present». Anemia. 2010: 857657. doi:10.1155/2010/857657. PMC 3065807. PMID 21490910.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  81. ↑ Katz, A. M. (2008 թ․ մայիսի 1). «The "Modern" View of Heart Failure: How Did We Get Here?». Circulation: Heart Failure. 1 (1): 63–71. doi:10.1161/CIRCHEARTFAILURE.108.772756. PMID 19808272.
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 82,3 82,4 82,5 82,6 Aird, W. C. (2011 թ․ հուլիս). «Discovery of the cardiovascular system: from Galen to William Harvey». Journal of Thrombosis and Haemostasis. 9: 118–29. doi:10.1111/j.1538-7836.2011.04312.x. PMID 21781247.
  83. ↑ Michelakis, E. D. (2014 թ․ հունիսի 19). «Pulmonary Arterial Hypertension: Yesterday, Today, Tomorrow». Circulation Research. 115 (1): 109–114. doi:10.1161/CIRCRESAHA.115.301132. PMID 24951761.
  84. ↑ West, John (2008). «Ibn al-Nafis, the pulmonary circulation, and the Islamic Golden Age». Journal of Applied Physiology. 105 (6): 1877–1880. doi:10.1152/japplphysiol.91171.2008. PMC 2612469. PMID 18845773.
  85. ↑ Bondke Persson, A.; Persson, P. B. (2014). «Form and function in the vascular system». Acta Physiologica. 211 (3): 468–470. doi:10.1111/apha.12309. PMID 24800879.
  86. ↑ West, J. B. (2014 թ․ մայիսի 30). «Galen and the beginnings of Western physiology». AJP: Lung Cellular and Molecular Physiology. 307 (2): L121–L128. doi:10.1152/ajplung.00123.2014. PMID 24879053.
  87. ↑ Silverman, M. E. (2006 թ․ հունիսի 13). «Why Does the Heart Beat?: The Discovery of the Electrical System of the Heart». Circulation. 113 (23): 2775–2781. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.106.616771. PMID 16769927.
  88. ↑ Cooley, Denton A. (2011). «Recollections of the Early Years of Heart Transplantation and the Total Artificial Heart». Artificial Organs. 35 (4): 353–357. doi:10.1111/j.1525-1594.2011.01235.x. PMID 21501184.
  89. ↑ Neubauer, Stefan (2007 թ․ մարտի 15). «The Failing Heart – An Engine Out of Fuel». New England Journal of Medicine. 356 (11): 1140–1151. doi:10.1056/NEJMra063052. PMID 17360992.
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 Tresidder, Jack (2012). «Heart». The Watkins Dictionary of Symbols. ISBN 978-1-78028-357-9.
  91. ↑ Rosner, Fred (1995). Medicine in the Bible and the Talmud : selections from classical Jewish sources (Augm. ed.). Hoboken, NJ: KTAV Pub. House. էջեր 87–96. ISBN 978-0-88125-506-5.
  92. ↑ Britannica, Ib Արխիվացված 7 Հունվար 2009 Wayback Machine; Slider, Ab, Egyptian heart and soul conception Արխիվացված 2011-07-16 Wayback Machine. The word was also transcribed by Wallis Budge as Ab.
  93. ↑ Allen, James P. (2014). Middle Egyptian : an introduction to the language and culture of hieroglyphs (3rd ed.). էջեր 453, 465. ISBN 978-1-107-66328-2.
  94. ↑ Taylor, John H. (2001). Death and the afterlife in ancient Egypt. Chicago: The University of Chicago Press. էջեր 35–38. ISBN 978-0-226-79164-7.
  95. ↑ Xigui, Qiu; Mattos, Gilbert L (2000). Chinese writing = Wenzi-xue-gaiyao. Berkeley: Society for the Study of Early China [u.a.] էջ 176. ISBN 978-1-55729-071-7.
  96. ↑ MDBG online dictionary. "心" Արխիվացված 4 Հոկտեմբեր 2016 Wayback Machine.
  97. ↑ Rogers, Flaws, Bob (2007). Statements of fact in traditional Chinese medicine (3rd ed.). Boulder, Colo.: Blue Poppy Press. էջ 47. ISBN 978-0-936185-52-1.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  98. ↑ Wiseman, Nigel and Ye, Feng (1998). A practical dictionary of Chinese medicine (1st ed.). Brookline, Mass.: Paradigm Publications. էջ 260. ISBN 978-0-912111-54-4.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  99. ↑ Sellmer, Sven (2004), «The Heart in the Ŗg veda», in Piotr Balcerowicz; Marek Mejor (eds.), Essays in Indian Philosophy, Religion and Literature, Delhi: Motilal Banarsidass Publishers, էջեր 71–83, ISBN 978-81-208-1978-8, Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին
  100. ↑ Lanman, Charles Rockwell (1996). A Sanskrit reader : text and vocabulary and notes (repr ed.). Delhi: Motilal Banarsidass. էջ 287. ISBN 978-81-208-1363-2.
  101. ↑ Aristotle. On the Parts of Animals. book 3, ch. 4. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին(De partibus animalium){{cite book}}: CS1 սպաս․ postscript (link)
  102. ↑ Galen, De usu partium corporis humani ("The Use of the Parts of the Human Body"), book 6.
  103. ↑ Sandstrom, Alan (1991) Corn is Our Blood. University of Oklahoma Press. pp. 239–240. 0-8061-2403-2.
  104. ↑ Kurian G (2001). «Sacred Heart of Jesus». Nelson's Dictionary of Christianity: The Authoritative Resource on the Christian World. Thomas Nelson Inc. ISBN 978-1-4185-3981-8.
  105. ↑ Murray, Tom Devonshire Jones; Linda Murray; Peter (2013). «Heart». The Oxford dictionary of christian art and architecture (Second ed.). Corby: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-968027-6.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  106. ↑ Indonesia Magazine, 25 (1994), p. 67
  107. ↑ Abdennour, Samia (2010) "Firakh mahshiya wi mihammara", recipe 117, Egyptian Cooking: And Other Middle Eastern Recipes, American University in Cairo Press. 977-424-926-7.
  108. ↑ Kennedy, Diana (2013) My Mexico: A Culinary Odyssey with Recipes, University of Texas Press. p. 100. 0-292-74840-X.
  109. ↑ Sacharow, Alla (1993) Classic Russian Cuisine: A Magnificent Selection of More Than 400 Traditional Recipes. 1-55970-174-9
  110. ↑ Rombauer, Irma S.; Becker, Marion Rombauer; Becker, Ethan (1975). The Joy of Cooking. The Bobbs-Merrill Company. էջ 508. ISBN 978-0-02-604570-4.
  111. ↑ Schwabe, Calvin W. (1979) Unmentionable Cuisine, University of Virginia Press, 0-8139-1162-1, p. 96
  112. ↑ Rombauer, Irma S. and Rombauer Becker, Marion (1975) The Joy of Cooking, p. 508
  113. ↑ Torode, John (2009) Beef: And Other Bovine Matters, Taunton Press, 1-60085-126-6, p. 230
  114. ↑ Milsom, Jennie (2009) The Connoisseur's Guide to Meat. Sterling Publishing Company. p. 171. 1-4027-7050-2
  115. ↑ Dobson, Geoffrey P (2003 թ․ օգոստոս). «On Being the Right Size: Heart Design, Mitochondrial Efficiency and Lifespan Potential». Clinical and Experimental Pharmacology and Physiology. 30 (8): 590–597. doi:10.1046/j.1440-1681.2003.03876.x.
  116. ↑ Hyman, L. Henrietta (1992). Hyman's Comparative Vertebrate Anatomy. University of Chicago Press. էջեր 448–. ISBN 978-0-226-87013-7. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  117. ↑ Shuttleworth, Trevor J., ed. (1988). Physiology of Elasmobranch Fishes. Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg. էջ 3. ISBN 978-3-642-73336-9.
  118. ↑ 118,0 118,1 118,2 118,3 118,4 Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia: Holt-Saunders International. էջեր 437–442. ISBN 978-0-03-910284-5.
  119. ↑ Osborne, June (1998). The Ruby-Throated Hummingbird. University of Texas Press. էջ 14. ISBN 978-0-292-76047-9.
  120. ↑ 120,0 120,1 Grimm, Kurt A.; Lamont, Leigh A.; Tranquilli, William J.; Greene, Stephen A.; Robertson, Sheilah A. (2015). Veterinary Anesthesia and Analgesia (անգլերեն). John Wiley & Sons. էջ 418. ISBN 978-1-118-52620-0. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  121. ↑ Seymour, Roger S. (1987 թ․ փետրվարի 1). «Scaling of Cardiovascular Physiology in Snakes». Integrative and Comparative Biology (անգլերեն). 27 (1): 97–109. doi:10.1093/icb/27.1.97. ISSN 1540-7063. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 10-ին.
  122. ↑ Colville, Thomas P.; Bassert, Joanna M. (2015). Clinical Anatomy and Physiology for Veterinary Technicians (անգլերեն). Elsevier Health Sciences. էջ 547. ISBN 978-0-323-35620-6. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  123. ↑ Crigg, Gordon; Johansen, Kjell (1987). «Cardiovascular Dynamics In Crocodylus Porosus Breathing Air And During Voluntary Aerobic Dives» (PDF). Journal of Comparative Physiology B. 157 (3): 381–392. doi:10.1007/BF00693365.
  124. ↑ Axelsson, Michael; Craig, Franklin; Löfman, Carl; Nilsson, Stefan; Crigg, Gordon (1996). «Dynamic Anatomical Study Of Cardiac Shunting In Crocodiles Using High-Resolution Angioscopy» (PDF). The Journal of Experimental Biology. 199 (2): 359–365. PMID 9317958. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 3-ին.
  125. ↑ Jurd, Richard David (2004). Instant Notes Animal Biology. Garland Science. էջ 134. ISBN 978-1-85996-325-8. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  126. ↑ 126,0 126,1 Ostrander, Gary Kent (2000). The Laboratory Fish. Elsevier. էջեր 154–155. ISBN 978-0-12-529650-2. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  127. ↑ Farrell, Anthony P, ed. (2011). Encyclopedia of Fish Physiology: From Genome to Environment. Stevens, E Don; Cech, Jr., Joseph J; Richards, Jeffrey G. Academic Press. էջ 2315. ISBN 978-0-08-092323-9. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  128. ↑ Shukla, J.P. Fish & Fisheries. Rastogi Publications. էջեր 154–155. ISBN 978-81-7133-800-9. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  129. ↑ 129,0 129,1 Solomon, Eldra; Berg, Linda; Martin, Diana W. (2010). Biology (անգլերեն). Cengage Learning. էջ 939. ISBN 978-1-133-17032-7. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  130. ↑ «Meet our animals». Smithsonian National Zoological Park. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  131. ↑ Ladd, Prosser C (1991). Comparative Animal Physiology, Environmental and Metabolic Animal Physiology. John Wiley & Sons. էջեր 537–. ISBN 978-0-471-85767-9. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.

Գրականություն

խմբագրել
  • Hall, John (2011). Guyton and Hall textbook of medical physiology (12th ed.). Philadelphia: Saunders/Elsevier. ISBN 978-1-4160-4574-8.
  • Longo, Dan; Fauci, Anthony; Kasper, Dennis; Hauser, Stephen; Jameson, J.; Loscalzo, Joseph (2011). Harrison's Principles of Internal Medicine (18 ed.). McGraw-Hill Professional. ISBN 978-0-07-174889-6.
  • Susan Standring; Neil R. Borley; և այլք:, eds. (2008). Gray's anatomy : the anatomical basis of clinical practice (40th ed.). London: Churchill Livingstone. ISBN 978-0-8089-2371-8.
  • Nicki R. Colledge; Brian R. Walker; Stuart H. Ralston, eds. (2010). Davidson's principles and practice of medicine (21st ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. ISBN 978-0-7020-3085-7.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
Տես՝ սիրտ Վիքիբառարան, բառարան և թեզաուրուս
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սիրտ» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սիրտ» հոդվածին։
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սիրտ&oldid=10065873» էջից