Մտահանգում

Մտահանգումը մտքի ձև է, որի շնորհիվ մեկ կամ մի քանի դատողություններից բխեցվում է նոր դատողություն։ Մտահանգումներն ուսումնասիրվում են տրամաբանության և առաջին հերթին ձևական տրամաբանության կողմից։ Ձևական տրամաբանությունը վերացարկում է մտահանգման հոգեբանական կողմից և ուսումնասիրում միայն նրա կառուցվածքային կողմը։ Ինչպես նշվեց մտահանգումը մտքի այնպիսի ձև է, որի շնորհիվ մեկ կամ ավելի դատողություններից՝ նախադրյալներից, բխեցվում է մեկ այլ դատողություն՝ եզրակացություն։ Օրինակ, «ԵՊՀ ուսանող Գ. Ա. այժմ Մոսկվայում է»։ դատողությունից կարելի է բխեցնել հետևյալ եզրակացությունը. «Որոշ ԵՊՀ ուսանողներ այժմ Մոսկվայում են»։

Տեսակներ

Մտահանգումները լինում են՝

• անհրաժեշտ
• հավանական

Անհրաժեշտ մտահանգում

Այն մտահանգումները, որոնց եզրակացությունն անհրաժեշտորեն է բխում նախադրյալ(ներ)ից, կոչվում են «անհրաժեշտ մտահանգումներ»։ Վերը ներկայացված մտահանգումն անհրաժեշտ մտահանգում է։ Եթե ԵՊՀ որևէ ուսանող իսկապես Մոսկվայում է, ապա տվյալ դատողության եզրակացությունն անհրաժեշտաբար ճշմարիտ է։ Այն մտահանգումները, որոնց եզրակացությունը նախադրյալներից բխում է ոչ անհրաժեշտորեն, կամ որոնց եզրակացությունը միայն հավանական է, կոչվում են «հավանական մտահանգումներ»։

Հավանական մտահանգում

Հավանական մտահանգման օրինակ է հետևյալը.

«Մեր գյուղի գրեթե բոլոր տղամարդիկ ծառայել են ՀՀ բանակում», «Հայկը մեր գյուղից է», «Հայկը տղամարդ է» «Հետևաբար մեր գյուղի Հայկը հավանաբար ծառայել է ՀՀ բանակում»։

Այս օրինակում, եզրակացությունը՝

«Մեր գյուղի Հայկը ծառայել է ՀՀ բանակում»

ոչ թե անհրաժեշտաբար չի բխում վերը նշված երեք նախադրյալներից։ Այն հավանական է։ Անհրաժեշտ մտահանգման օրինակ է նաև հետևյալը.

(1)«Բոլոր մարդիկ մահկանացու են։ (2) Սոկրատեսը մարդ է։ (3) Հետևաբար Սոկրատեսը մահկանացու է»

։

Այս օրինակում (1) և (2) դատողությունները կլինեն նախադրյալները, իսկ (3) դատողությունը՝ եզրակացությունը։ Մտահանգման եզրակացությունը հանդիսացող դատողությանը հանգելը հնարավոր է դառնում շնորհիվ մտահանգման մաս կազմող հասկացությունների փոխհարաբերության։ Սոկրատեսի վերաբերյալ օրինակում, (1) նախադրյալը կապ է հաստատում «մարդ» և «մահկանացու» հասկացությունների, (2) նախադրյալը կապ է հաստատում «Սոկրատես» և «մարդ» հասկացության միջև։

(3) դատողությունը՝ մտահանգման եզրակացությունը, կապ է հաստատում «Սոկրատես» և «մահկանացու» հասկացությունների միջև։ Փաստորեն, այս մտահանգման մեջ «մարդ» հասկացությունը «կամուրջ» է հանդիսանում՝ հնարավորություն է ընձեռում տրամաբանական կապ հաստատել «Սոկտրատես» և «մահկանացու» հասկացությունների միջև։

ԵՊՀ ուսանողների վերաբերյալ վերը ներկայացված մտահանգումն անմիջական մտահանգման օրինակ է։ Անմիջական են կոչվում բոլոր այն մտահանգումները, որոնք ունեն ընդամենը 1 նախադրյալ։ Եվս մեկ անմիջական մտահանգում ներկայացնենք.

«Բոլոր կաթնասունները քորդավոր կենդանիներ են»

դատողությունից կարելի է եզրակացնել, որ «(Առնվազն) որոշ քորդավոր կենդանիներ կաթնասուններ են»։

Գրականություն

• Hacking, Ian (2011). An Introduction to Probability and Inductive Logic. Cambridge University Press. ISBN 0-521-77501-9.
• Jaynes, Edwin Thompson (2003). Probability Theory: The Logic of Science. Cambridge University Press. ISBN 0-521-59271-2. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
• McKay, David J.C. (2003). Information Theory, Inference, and Learning Algorithms. Cambridge University Press. ISBN 0-521-64298-1.
• Tijms, Henk (2004). Understanding Probability. Cambridge University Press. ISBN 0-521-70172-4.

Ինդուկտիվ հետևություն.

• Carnap, Rudolf; Jeffrey, Richard C., eds. (1971). Studies in Inductive Logic and Probability. Vol. 1. The University of California Press.
• Jeffrey, Richard C., ed. (1979). Studies in Inductive Logic and Probability. Vol. 2. The University of California Press.
• Angluin, Dana (1980). «Inductive Inference of Formal Languages from Positive Data» (PDF). Information and Control. 45: 117–135. doi:10.1016/s0019-9958(80)90285-5. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
• Angluin, Dana; Smith, Carl H. (1983 թ․ սեպտեմբեր). «Inductive Inference: Theory and Methods» (PDF). Computing Surveys. 15 (3): 237–269. doi:10.1145/356914.356918.
• Gabbay, Dov M.; Hartmann, Stephan; Woods, John, eds. (2009). Inductive Logic. Handbook of the History of Logic. Vol. 10. Elsevier.
• Goodman, Nelson (1973). Fact, Fiction, and Forecast. Bobbs-Merrill Co. Inc.
• O'Rourke, P.; Josephson, J., eds. (1997). Automated abduction: Inference to the best explanation. AAAI Press.
• Psillos, Stathis (2009). Gabbay, Dov M.; Hartmann, Stephan; Woods, John (eds.). An Explorer upon Untrodden Ground: Peirce on Abduction (PDF). Handbook of the History of Logic. Vol. 10. Elsevier. էջեր 117–152.
• Ray, Oliver (2005 թ․ դեկտեմբեր). Hybrid Abductive Inductive Learning (Ph.D.). University of London, Imperial College. Կաղապար:Citeseerx.
  • Johnson-Laird, Philip Nicholas; Byrne, Ruth M. J. (1992). Deduction. Erlbaum.
  • Byrne, Ruth M. J.; Johnson-Laird, P. N. (2009). «"If" and the Problems of Conditional Reasoning» (PDF). Trends in Cognitive Science. 13 (7): 282–287. doi:10.1016/j.tics.2009.04.003. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  • Knauff, Markus; Fangmeier, Thomas; Ruff, Christian C.; Johnson-Laird, P. N. (2003). «Reasoning, Models, and Images: Behavioral Measures and Cortical Activity» (PDF). Journal of Cognitive Neuroscience. 15 (4): 559–573. doi:10.1162/089892903321662949. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  • Johnson-Laird, Philip N. (1995). Gazzaniga, M. S. (ed.). Mental Models, Deductive Reasoning, and the Brain (PDF). MIT Press. էջեր 999–1008.
  • Khemlani, Sangeet; Johnson-Laird, P. N. (2008). «Illusory Inferences about Embedded Disjunctions». Proceedings of the 30th Annual Conference of the Cognitive Science Society. Washington/DC (PDF). էջեր 2128–2133.
  • McCloy, Rachel; Byrne, Ruth M. J.; Johnson-Laird, Philip N. (2009). «Understanding Cumulative Risk» (PDF). The Quarterly Journal of Experimental Psychology: 18. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  • Johnson-Laird, Philip N. (1994). «Mental Models and Probabilistic Thinking» (PDF). Cognition. 50: 189–209. doi:10.1016/0010-0277(94)90028-0.,
  • Burns, B. D. (1996). «Meta-Analogical Transfer: Transfer Between Episodes of Analogical Reasoning». Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition. 22 (4): 1032–1048. doi:10.1037/0278-7393.22.4.1032.
  • Jahn, Georg; Knauff, Markus; Johnson-Laird, P. N. (2007). «Preferred mental models in reasoning about spatial relations» (PDF). Memory & Cognition. 35 (8): 2075–2087. doi:10.3758/bf03192939.
  • Knauff, Markus; Johnson-Laird, P. N. (2002). «Visual imagery can impede reasoning» (PDF). Memory & Cognition. 30 (3): 363–371. doi:10.3758/bf03194937.
  • Waltz, James A.; Knowlton, Barbara J.; Holyoak, Keith J.; Boone, Kyle B.; Mishkin, Fred S.; de Menezes Santos, Marcia; Thomas, Carmen R.; Miller, Bruce L. (1999 թ․ մարտ). «A System for Relational Reasoning in Human Prefrontal Cortex» (PDF). Psychological Science. 10 (2): 119–125. doi:10.1111/1467-9280.00118.
  • Bucciarelli, Monica; Khemlani, Sangeet; Johnson-Laird, P. N. (2008 թ․ փետրվար). «The Psychology of Moral Reasoning» (PDF). Judgment and Decision Making. 3 (2): 121–139.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 63)։