Wuhlikowy dioksid

Wuhlikowy dioksid

Wuhlikowy dioksid

Wuhlikowy dioksid (CO₂) je bjezbarbny, njewonjaty płun, kotryž je ćeši hač powětr. Skapalnjeny, wón sylnje so wuwarjuje a nachwilnje ćopłotu z wokolina wućahuje, tak zo nastawa běły wuhlikowodioksidowy sněh (druhe mjeno: suchi lód). Tutón suchi lód so wuwarjuje bjez roztawanja (sublimuje), tohodla wón je dobra chłódźenska a konserwowanska maćizna.

Wón so pušća we wodźe k wuhlikowej kisalinje (H₂CO₃). Wón so wužiwa za wuhlikowodioksidowe napoje, kotrymž wuhlikowa kisalina da kisałkojty słód.

Dokelž wuhlikowy dioksid je ćeši hač kislik, wón ma nachilnosć wutłóčować kislik z jamach a tworić płunowe jězory. Tohodla je móžne dusyć w tajkich městach, na př. studnje abo sila.

Wuhlikowy dioksid je hłowny wobstatk powětra, z něhdźe 0,038% po wolumenje. Wón je wažny dokelž wón so wužiwa wot rostlinow za fotosintezu. Nimo toho wón je bazowy akter při rostlinarnjowym efekće a tohodla so prócuja wot rozdźělnych instancow pomjeńšować jeho emisiju do atmosfery za čas poslednich lětdźesatkow (na kóncu 20. lětstotka a spočatk 21. lětstotka).

Wobswětowy problem

Wot industrielneje rewolucije su emisijowali do atmosfery miliony tonow wuhlikoweho dioksida, ale předewšěm wokoło lět dla powšitkowneho a zaindustrielneho a zatransportoweho wužića wuhla, njesměrny producent wuhlikoweho dioksida, emisjia CO² je drastisce stupała. Po Druhej swětowej wójnje so je nowa industrielna rewolucija wotměwała, kotraž je nowe stupanje tutych emisijow wuskutkowała. Runje před tutymi rosćenjemi a dla specifiskich podawkow so je małke zniženja wotměwali, kaž na př. za čas Prěnjeje a Druheje swětoweje wójny, po ekonomiskej krizy lěta 1929, po druhej naftowej krizy lěta 1979 a po krizy kónčaceho Sowjetskeho zwjazka. Za čas poslednich lětdźesatkow róst bě jara wyši w Aziji dla tehdomneho spěšneho industrielneho rosta, ale hišće emisija CO² so předewšěm w hižo wuwitych krajach a předewšěm w Zjednoćenych statach Ameriki wotměwać.

Hłowne producenća (w lěće 2004)

• USA, z 7,067 miliony tonow (telko kelkož wósom slědowacych producentow hromadźe).
• Ruska, 2,024.
• Japanska, 1,355.
• Němska, 1,015.
• Kanada, 758.
• Britiska, 665.
• Italska, 582.
• Francoska, 562.
• Awstriska, 529.
• Španiska, 427.

Praja, nimo Zjednoćenych statow Ameriki, Kanady a Japanskeje, wšě su kraje zapadneje Europy. Pad USA je kedźbyhódny, jeli wotwažuja, zo tutón kraj njeakceptuje wupjelnjować wjele mjezynarodnych zrěčenjow, kaž tón Protokol Kioto (1997). Jenož w Zjednoćenych statach Ameriki funguje wjace hač 245 milionow jězdźidłow. Zjednoćene staty Ameriki je zamołwite za 27 % emisijow, mjeztym cyła Europa jenož za 24 %. Ruska za 15 % a wuchodna Azija (Čina) za 11 %. Cyła Afrika jenož za 2'5 % a Južna Amerika za 3 %. W přerězku emisija CO² bu zawinowana wot produkcije elektriki (33 %), industrije (25 %), transporta (24 %), dom a tepjenje (13 %) a rafinerije (5 %).

Referency

• El País, 5. junija 2008, Gustavo Hermoso, "Presente, pasado y futuro de las emisiones de CO²", bazita sur datenoj de The Atlas of Climate Change, The Woods Hole Research Center kaj UNFCCC-CDIAC, 2006. (z esperantorěčneje wikipedije, na kotrejž tutón nastawk bazuje)