Łučna žerchwica
| |
| Łučna žerchwica (Cardamine pratensis) | |
| systematika | |
|---|---|
| Domena | Eukaryoty |
| Swět | Rostlinstwo |
| Rosidy Eurosidy II | |
| rjad: | (Brassicales) |
| swójba: | Křižnokwětne rostliny (Brassicaceae) |
| ród: | Žerchwica[1][2] (Cardamine) |
| družina: | Łučna žerchwica |
| wědomostne mjeno | |
| Cardamine pratensis | |
| L. | |
Łučna žerchwica[1][3] (Cardamine pratensis) je družina z roda žerchwicow a słuša k swójbje křižnokwětnych rostlinow (Brassicaceae). Dominuje ze swojimi běłymi do cunjo róžojtymi kćenjemi wot kónca apryla do srjedź meje wobraz płódnych włóžnych łukow.
Dalše serbskej mjeno je dźiwja žerchej[3].
Mjena
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Botaniske pomjenowanje Cardámine praténsis zestaji so z grjekskeho κάρδαμων (kardamon) = žerchej a łaćonskeho pratensis, štož hodźi so přełožić z „na łukach rosćace“. Jako jara rozšěrjena a napadna kwětka wobsedźi łučna žerchwica regionalnje wšelake mjena, na př.: rytowane zelo, rytawka (Rězak).
Wopis
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Łučna žerchwica je wjacelětna, zelišćowa (to rěka, zo wona njezdrjewi) kwětka, kotraž docpěwa wysokosć wot 10 hač do 60 cm.
Wona z krótkim pjenkom w pódźe zymu přetraje.
Stołpik je prózdny a kulojty.
Łopjena
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Łopjena su njeporowje pjerite. Spódnje łopjena tworja nisku rozetu, z kotrejež wurosće 15 do 60 cm wysoka, kulojtna, prózdna tyčka (žerdka). Łopješka spódnich łopjenow su kulojte-jejkojte, mjeztym nakónčne łopješka su powjetšene. Stołpikowe łopjena z wuskich, linealnych wotrězkow (łopješka) wobsteja.
Jeli rozetowe łopjena na włóžnej pódźe abo mochach leža, da móžeja lehnjenske rostliny nastać.
Kćenja
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Łučna žerchwica kćěje wot apryla do junija. Kćenja su dwusplažne a wobsteja ze štyrjoch, 8-14 mm dołhich krónowych łopješkow a šěsć žołtych próšnych łopješkow, kotrež su něhdźe tři króć tak dołhe kaž štyri zelene, 3-5 mm dołhe keluškowe łopješka. Krónowe łopješka su běłe, słabje róžojte abo blědźe lila a maja ćmowe žiłki. Kćenja docpěwaja šěrokosć wot 1 hač 2 cm a w nakónčnych, čumpatych kićach steja, kotrež na spočatku su wokołkojte.
Při dešćiku a w ćěmnoće pochila so tyčki a kćenja so zawrěja.
Płody
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Płody su truki ze skupiny kapslowych płodow. Wone maja štabikowu formu z přeměrom wot jednoho milimetra a su 2 do 5,5 centimetrow dołhe.
Žiwjenski rum
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Łučna žerchwica jewi so we wšelakorych biotopach wot Europy hač do arktiskeho, klimoweho pasma w sewjernej Aziji a Americe. Słuša k srjedźoeuropskim rostlinam, kiž so jara husto jewja.
Rosće na tučnych a włóžnych łukach a w rěčnych (niwowych) lěsach we wysokosći hač do 1700 m nad mórskej hładźinu. Wobdźěłanje włóžnych łukow polěkuje rozpřestrěću tuteje družiny.
Wužiwanje jako zežiwidło
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Młode łopješka, kotrež so před kćěwom zešćipaja, a młode schadźenki hodźa so jěsć a słodźa podobnje kaž žerchej a tróšku wótrje. Wužiwaja so w solotwjach, zelowych poliwkach a jako korjeniny za twaroh a čerstwy twarožk.
Žerchwjawa zerjawka a pěnowka
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Zhromadnje z kobołkowym zelom je dźiwja žerchwica cyroba za husańcu žerchwjaweje zerjawki (Anthocaris cardamines). Žerchwjawa zerjawka, kotraž dźiwju žerchwicu tež jako nektarowu rostlinu wužiwa, wotpołoži swoje jeja zwjetša na delnjej stronje łopjenow. Husańcy žeru na rostlinach do julija abo awgusta, zakukla so potom do kuklenkow a přetraja tak zymu.
Tohorunja liči pjeć do šěsć milimetrow dołha wšelako barbna žerchwjawa pěnowka (Philaenus spumarius) k insektam, kiž su na łučnej žerchwicy žiwe.
Žerchwjawe pěnowki su na zelišćowych rostlinach žiwe, kotrychž brěčku wone cycaja. Wotpołoža na swojich hosćićelskich rostlinach tež swoje jeja, z kotrychž so w aprylu a w meji larwy lahnu, kiž tohorunja rostlinowu brěčku cycaja. Larwy wotedaja z anusa bělkowiny wobsahowacu židkosć. Do židkosće klumpaja woni powětr a tak nastanje pěna (ješć). Pěna škita larwy, kotrež w njej sedźa, před njepřećelemi a spožči trěbnu ćopłotu a włóžnotu za dalewuwiće. Tute napadne ješćowe hnězda su přičina za němske pomjenowanje rostliny Wiesenschaumkraut.
Kwětka lěta 2006
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Łučnu žerchwicu wuzwolichu za kwětku lěta 2006. Załožba škit přirody Hamburg a załožba za škit wohroženych rostlinow wopodstatni rozsud za tutu so hišće poměrnje husto jewjacu rostlinu z tym, zo ma so z wuzwolenjom na to pokazać, zo je žiwjenski rum łučneje žerchwicy biotop włóžna łuka w přiběracej měrje wohroženy.
W Saksko-Anhaltskej a Mecklenburgsko-Předpomorskej je so wobstatk na łučnej žerchwi hižo tak jara redukował, zo ma status 3 na čerwjenej lisćinje wohroženych družinow.
Podobna družina
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Pěskowa husowka (Cardaminopsis arenosa) ma našćěpane łopjena, kotrež su jara kosmate.
Nóžki
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- ↑ 1,0 1,1 Pawoł Völkel: Prawopisny słownik hornjoserbskeje rěče. Hornjoserbsko-němski słownik. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 2005, ISBN 3-7420-1920-1, str. 673.
- ↑ W internetowym słowniku: Schaumkraut
- ↑ 3,0 3,1 W internetowym słowniku: Wiesenschaumkraut
Žórła
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Schauer - Caspari: Pflanzenführer für unterwegs, ISBN 978-3-8354-0354-3, 2. nakład, 2008, stronje 24, 270 (němsce)
- Spohn, Aichele, Golte-Bechtle, Spohn: Was blüht denn da? Kosmos Naturführer (2008), ISBN 978-3-440-11379-0, strona 196 (němsce)
- Brankačk, Jurij: Wobrazowy słownik hornjoserbskich rostlinskich mjenow na CD ROM. Rěčny centrum WITAJ, wudaće za serbske šule. Budyšin 2005.
- Kubát, K. (Hlavní editor): Klíč ke květeně České republiky. Academia, Praha (2002)
- Lajnert, Jan: Rostlinske mjena. Serbske. Němske. Łaćanske. Rjadowane po přirodnym systemje. Volk und Wissen Volkseigener Verlag Berlin (1954)
- Rězak, Filip: Němsko-serbski wšowědny słownik hornjołužiskeje rěče. Donnerhak, Budyšin (1920)
- Němska wikipedija