Saltar ao contido

Goberno provisional de España de 1868-1871

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Modelo:Xeografía políticaGoberno provisional de España de 1868-1871
HimnoMarcha Real Editar o valor en Wikidata
Localización
Poboación
Lingua oficiallingua castelá Editar o valor en Wikidata
Xeografía
Parte de
Datos históricos
Creación30 de setembro de 1868 Editar o valor en Wikidata
Disolución2 de xaneiro de 1871 Editar o valor en Wikidata

O Goberno provisional de 1868-1871 foi o executivo transitorio que se formou en España tras o triunfo da Revolución de 1868 —a Gloriosa—, que puxo fin ao reinado de Isabel II e que constitúe o primeiro período do Sexenio Democrático (1868-1874). Dividiuse en dúas etapas:

A revolución de 1868

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Revolución de 1868.

O día 18 de setembro de 1868 iniciábase en Cádiz un pronunciamento protagonizado pola frota naval alí amarrada que foi sublevada polo almirante Juan Bautista Topete, e desde onde se dirixiu un chamamento á insurrección contra Isabel II nun manifesto dado a coñecer ao día seguinte:

Españois: A cidade de Cádiz, posta en armas con toda a súa provincia, coa armada ancorada no seu porto, e con todo o departamento marítimo da Carraca, declara solemnemente que nega a súa obediencia ao goberno que reside en Madrid, segura de que é leal intérprete de todos os cidadáns que, no dilatado exercicio da paciencia, non perdan o sentimento da dignidade, e resolta a non depoñer as armas ata que a Nación recobre a súa soberanía, manifeste a súa vontade e cúmprase.[...] Queremos que un goberno provisional, que represente todas as forzas vivas do país, asegure a orde, en tanto que o sufraxio universal bota os cimentos da nosa rexeneración social e política. Viva España con honra! Cádiz, 19 de setembro de 1868.

O pronunciamento foise estendendo polo resto de España, mentres que se producían insurreccións populares en moitas cidades. O día 28 de setembro tiña lugar a decisiva batalla de Alcolea, onde as forzas leais a Isabel II foron derrotadas polas unidades militares sublevadas ao mando do xeneral Serrano. Ao día seguinte Madrid sumábase ao pronunciamento e Isabel II, que se atopaba en San Sebastián acompañada da súa corte, optaba por exiliarse a Francia. Na mensaxe dirixida pola Raíña á nación "ao poñer a miña planta en terra estranxeira" advertía de que non renunciaba a

a integridade dos meus dereitos nin poderán afectarlle de ningún xeito os actos do goberno revolucionario; e menos aínda os acordas das asembleas que haberán de formarse necesariamente ao impulso dos furores demagóxicos, con manifesta coacción das conciencias e das vontades.

O Goberno Provisional (1868-1869)

[editar | editar a fonte]
O Goberno Provisional en 1869. De esquerda a dereita: Laureano Figuerola, Hacienda; Práxedes Mateo Sagasta, Gobernación; Manuel Ruiz Zorrilla, Fomento; Juan Prim, Guerra; Francisco Serrano, presidente do goberno provisional; Juan Bautista Topete, Mariña; Adelardo López de Ayala, Ultramar; Antonio Romero Ortiz, Graza e Xustiza; e Juan Álvarez Lorenzana, Estado. Imaxe de J. Laurent.

As Xuntas revolucionarias

[editar | editar a fonte]

Nun primeiro momento, o poder foi asumido polas Xuntas que se formaron nas diferentes cidades, moitas delas elixidas por sufraxio universal e nas que predominaban progresistas e demócratas. Os seus manifestos recollían as reivindicacións propias das clases populares urbanas: supresión dos dereitos de portas ou consumos, abolición das quintas, liberdade de cultos etc. E algunhas, ata, tomaron decisións nese sentido. Con todo, en moitas ocasións houbo un significativo contraste entre o radicalismo político dos manifestos das xuntas (sufraxio universal, liberdade de pensamento, liberdade relixiosa) e a súa conservadorismo social (defensa da orde establecida, da propiedade da terra etc.), que se acentuou trala formación do goberno provisional. "As xuntas revolucionarias, que nos primeiros momentos utilizaran unha linguaxe radical -a de Valladolid quería «a liberdade máis omnímoda»...-, pasaron rápidamente a outro moito máis moderado, con consignas sobre o respecto da propiedade e a conservación da orde pública, eloxios á «cordura» dos cidadáns e exhortacións á prudencia".[1][2][a]

As primeiras xuntas en constituírse foron as de Andalucía, onde destacaron as de Sevilla e Málaga polos seus carácter máis "radical". "A de Sevilla consagrou as liberdades de imprenta, ensino e culto, aboliu a pena de morte, as quintas e a matrícula de mar, afirmou o sufraxio universal e reclamou a celebración de Cortes Constituíntes".[3]

En Barcelona a Xunta formouse máis tarde, o 30 de setembro, tras coñecerse o triunfo da revolución. Pero alí a Xunta presidida por Tomás Fábregas, tras vitorear ao xeneral Prim, pronunciouse a favor da República, os emblemas reais foron destruídos, se excarceraron aos presos políticos e organizouse a milicia urbana composta por 4.000 cidadáns, que garantiría o normal funcionamento da actividade económica e a orde social -as autoridades oficiais, o conde de Cheste e varios xenerais, fuxiron a Francia-. O 2 de outubro a Xunta constituíu un novo Concello e unha nova Deputación Provincial e continuou coa súa política "radical": "suprimiu os Mossos d'Esquadra e comunidades relixiosas, expulsou aos xesuítas, derrogou a lei de orde pública, derribou o forte da Cidadela e Atarazanas, así como os conventos de San Miguel e Junqueras, e proclamou a liberdade de cultos e a supresión de quintas e consumos". Nos primeiros días de outubro tamén se formaron xuntas en Valencia -baixo a dirección do progresista José Peris y Valero-, Alacant, Murcia, Zaragoza, Valladolid, Burgos, Santander, A Coruña e Asturias.[2]

En Madrid, trala derrota da batalla da ponte de Alcolea, o presidente do goberno, José Gutiérrez de la Concha, delegou os seus poderes no seu irmán Manuel, Marqués do Duero, que formaba parte do grupo dos xenerais sublevados. Este á súa vez, logo de nomear capitán xeneral de Madrid a Antonio Ros de Olano, o 29 de setembro resignou o poder no político progresista Pascual Madoz como presidente da Xunta Revolucionaria que tamén ocupou o cargo de gobernador civil da provincia.[4] Tamén formaban parte da Xunta revolucionaria de Madrid os progresistas Joaquín Aguirre e Laureano Figuerola, e o demócrata Nicolás María Rivero, entre outros.[5]

A formación do Goberno Provisional e o mantemento da orde

[editar | editar a fonte]
O almirante Juan Bautista Topete (1887) por Rafael Monleón (Museo Naval de Madrid).

O 3 de outubro de 1868, o mesmo día en que Serrano e Topete chegaban á capital, a Xunta revolucionaria de Madrid encargaba ao primeiro «a formación dun ministerio provisional que se encargue da gobernación do estado ata a reunión das cortes constituíntes», sen habelo consultado co resto das xuntas.[6]

O 8 de outubro formouse o Goberno Provisional presidido polo xeneral unionista Serrano, no que estaban integrados os outros dous militares que encabezaran o pronunciamento -o xeneral progresista Prim, en Guerra; e o unionista almirante Topete, en Mariña- ademais de destacados políticos unionistas (Antonio Romeu Ortiz, en Graza e Xustiza; Juan Álvarez Lorenzana, Estado; Adelardo López de Ayala, Ultramar- e progresistas -Práxedes Mateo Sagasta, Gobernación; Manuel Ruiz Zorrilla, Fomento; Laureano Figuerola, Facenda-.[7] Os demócratas rexeitaron entrar no goberno porque só se lles ofreceu un único ministerio.[6][5][b] Non todas as xuntas aceptaron a formación do goberno provisional sen ser consultadas, e a de Barcelona protestou por deixar fóra do goberno aos demócratas e nomeou «unha comisión que vaia a Madrid a pedir explicacións».[8]

Unha das primeiras decisións que tomou o Goberno Provisional foi a disolución das Xuntas, aínda que moitas delas continuaron actuando clandestinamente a través de "comités de vixilancia" nacidos delas.[7] A maioría dos seus membros integráronse nos novos concellos e deputacións nomeados por elas e que foron revalidados por un decreto do goberno do 13 de outubro.[8] O decreto autorizaba aos membros das xuntas a súa conversión en concelleiras e deputados provinciais, e trala autodisolución da Xunta Superior revolucionaria de Madrid o 19 de outubro, ao día seguinte o Goberno decretou a extinción de todas as demais.[9] Ademais o goberno comprometeuse a celebrar eleccións municipais inmediatamente.[10]

Máis complicado resultoulle ao Goberno Provisional facer cumprir a orde de desarme das milicias dos Voluntarios da Liberdade, de cuxa actuación queixar as autoridades locais pola presión a que lles sometían para que cumprisen as prometidas reformas. Así se produciron loitas nas rúas dalgunhas cidades andaluzas, como o Porto de Santa María, Cádiz, Xerez da Fronteira e Málaga, que obrigaron a intervir ao Exército. En Barcelona a orde non se puido cumprir ata finais de ano e en Madrid, –para evitar as desordes, o Goberno tivo que ofrecer trinta reais e traballo por cada fusil que se entregase no Concello, enaxenando para conseguir este diñeiro a propiedade municipal–.[7] Sagasta, ministro da Gobernación, ordenou aos gobernadores civís que mantivesen a orde «custe o que custe» porque os inimigos da liberdade «ocultáronse talvez para deslizarse e confundirse coas masas populares».[8]

Motín contra as quintas en Xerez, marzo de 1869, de Valeriano D. Bécquer, en El Museo Universal.

O goberno tamén tivo que facer fronte a unha crecente conflitividade social. Ocupacións de terras e motíns reclamando alimentos estendéronse non só por Andalucía, senón por Galicia, a Mancha e Levante, e ao longo de 1869 a estes conflitos sumouse o malestar urbano pola inmobilidade dos salarios.[11] Un xornal de Madrid acusou ao goberno provisional de debilidade por non facer fronte aos que en «as provincias andaluzas... invocan o dereito ao traballo e piden aumento de xornal ou salario».[12]

En decembro en Cádiz o gobernador militar declarou o estado de guerra para facer fronte a unha «sucesión de alarmas inxustificadas» e ordenou o desarme dos Voluntarios da Liberdade. Os enfrontamentos entre os milicianos, dirixidos por Fermín Salvochea, fillo dun adiñeirado comerciante, e o exército duraron tres días, con emprego de artillaría por ambas partes, causando gran número de vítimas. Para acabar coa resistencia dos milicianos o goberno enviou unidades de reforzo e ordenou aos buques da Armada española que bombardearan a cidade, o que lles obrigou a abandonar as armas sen ser derrotados. Outros movementos semellantes producíronse en Béjar, Badaxoz, Málaga, Tarragona, Sevilla ou Gandía. En Burgos, en cambio, a revolta foi protagonizada polos partidarios da raíña destronada que asasinaron cunha navalla na porta da catedral ao novo gobernador civil ao que crían que o seu nomeamento debíase a que ía desposuír dos seus bens á Igrexa -non a inventarialos para impedir que seguise a venda clandestina, como lle ordenou o goberno-.[13]

Esta política de mantemento da orde, foi acompañada dunha serie de decretos nos que se recoñecían os dereitos e liberdades reclamados nos manifestos das xuntas: liberdade de ensino (21 de outubro); liberdade de imprenta (23 de outubro); dereito de reunión (1 de novembro); sufraxio universal para os varóns maiores de 25 anos (1 de novembro); e dereito de asociación (21 de novembro). En canto ás dúas reivindicacións populares máis importantes, un decreto do 12 de outubro eliminou os odiados consumos, pero a supresión das quintas, non se puido cumprir polo estoupido da insurrección en Cuba que deu inicio á Guerra dos Dez Anos.[14]

A insurrección de Cuba e o problema das quintas

[editar | editar a fonte]
Carlos Manuel de Céspedes.
Véxase tamén: Guerra dos Dez Anos.

O 10 de outubro de 1868 estalou unha insurrección independentista na illa de Cuba encabezada por Carlos Manuel de Céspedes que deu o Grito de Yara,[15] un Manifesto da Xunta Revolucionaria da Illa de Cuba na que se expoñían os agravios contra a metrópole que xustificaban a secesión -rexeitamento do sistema fiscal e das trabas ao libre comercio; mantemento da escravitude, nula capacidade de autogoberno por parte dos habitantes da illa, etc-.

Os independentistas cubanos, contando co apoio dos Estados Unidos, elaboraron unha Constitución propia para a illa en abril de 1869 e confirmaron a Carlos Manuel de Céspedes como presidente da República "en armas".

En agosto de 1869 o xeneral Prim, "convencido da incapacidade de España para manterse na illa pola forza", chegou a iniciar conversacións en Madrid cun enviado especial dos Estados Unidos, para negociar a independencia de Cuba, pero non se alcanzou ningún acordo, a causa, entre outros motivos, da oposición do resto de membros do goberno e da maioría da opinión pública española a facer concesións na cuestión cubana.[16]

Moeda de 5 pesetas, emitida polo Goberno Provisional (1870). Gravador: Marchionni.

Unha das consecuencias da insurrección foi que o goberno provisional non puido satisfacer unha das dúas reivindicacións populares máis importantes, xunto coa supresión dos consumos, a abolición das quintas, porque o goberno viuse obrigado a enviar tropas desde a península para sufocala. Mentres durou a campaña electoral progresistas e unionistas seguiron mantendo a súa promesa de suprimir as quintas, pero pasadas as eleccións a realidade impúxose e Prim, aburado pola guerra cubana, tivo que chamar a filas a 25.000 homes. A campaña contra a quinta do 69 constituíu unha auténtica proba para o Goberno, que nunca logrou recuperar o prestixio perdido entre as clases populares. Aínda que debido aos moitos intereses que había por medio, o sistema mantívose de todas as maneiras –basta ver o número de políticos da época directa ou indirectamente comprometidos nas sociedades de seguros contra quintas para comprender que estes homes non podían ter moito interese en terminar con elas-, a insurrección de Cuba agravou o problema polo perigo que supoñía ser enviado a Ultramar. Os republicanos pasaron a ser os únicos que defendían nas Cortes a súa abolición, mentres que por todas partes producíanse motíns contra a quinta recentemente establecida. De 1869 a 1872 os sucesivos gobernos tiveron que seguir chamando a quintas, porque tiñan que seguir enviando forzas a Cuba, aínda que o prezo da redención estatal baixou de 6.000 a 4000 reais, e facilitouse que os municipios redimiran colectivamente aos seus quintos, pagando ao Estado determinada cantidade en prazos anuais ou provendo ao exército de voluntarios.[17]

Os consumos e as reformas económicas

[editar | editar a fonte]

A situación da Facenda pública en 1869 era crítica porque non había recursos e a débeda ascendía a preto de dous mil cincocentos millóns de pesetas, polo que se cotizaba no mercado a un terzo do seu valor nominal, o que facía imposible emitir máis débeda porque o seu valor real baixase aínda máis. Para facer fronte ao desastre o ministro do ramo, Laureano Figuerola, non tiña máis opción que lanzar un empréstito por subscrición de dous mil millóns, pero do que só se cubriron 530 millóns, e a emisión de débeda exterior por valor de 400 millóns.[18]

Figuerola satisfixo a reivindicación popular sobre os "dereitos de portas" ou consumos que eran un imposto xeral, ordinario e indirecto implantado pola Reforma Mon-Santillán da Facenda de 1845 que gravaba unha vintena de artigos de «comer, beber e arder"» e que encarecía o prezo final destes produtos de primeira necesidade que os pequenos produtores, os artesianos e os traballadores eran os que maioritariamente pagábano. Así os suprimiu por un decreto de 12 de outubro de 1868, pero os substituíu por outro imposto, a capitación, que deberían pagar todas as persoas maiores de 14 anos, polo que resultou igual de impopular,[19] xa que a intención inicial de Figuerola de que se pagase proporcionalmente á riqueza de cada contribuínte non se puido aplicar por "a incapacidade da administración para xestionalo e impoñelo".[20] Así pois, non lla levou cabo ningún cambio real na política fiscal porque os ingresos do Estado continuaron baseados nos impostos indirectos, repartidos entre o conxunto da poboación, e non nos impostos directos sobre o capital e os bens inmobles.

Figuerola tamén suprimiu o estanco do sal, outra reivindicación popular,[21] pero o do tabaco e o do papel timbrado, que impuxeron moitas Xuntas, non os suprimiu.[19]

Así mesmo o ministro de Facenda do Goberno Provisional creou a nova unidade monetaria, denominada "peseta", e puxo en marcha unha política de librecambio no comercio exterior, como a rebaixa dos dereitos de aduanas,[18] limitada por oposición dos industriais cataláns defensores do proteccionismo.

A proclamación do goberno provisional en favor da "monarquía popular"

[editar | editar a fonte]

Foi a Unión Liberal o partido que enseguida fixo manifestacións claras a favor da monarquía rompendo o pacto de non facelo antes da reunión das Cortes Constituyentes.[22] Os unionistas, como os progresistas, estaban convencidos de que as clases populares carecían da educación política suficiente como para fundamentar un sistema democrático baseado no sufraxio universal (masculino), polo que para eles a democracia necesitaba o contrapeso da monarquía. Por iso é polo que o goberno provisional, en contra do pactado en Ostende, non se mantivese imparcial na cuestión da forma de goberno e manifestásese a favor da Monarquía. Así o fixo constar no manifesto do 25 de outubro e no que se chamou de "conciliación" do 12 de novembro no que defendeu «a monarquía rodeada de institucións democráticas, a monarquía popular»:[10]

A nosa monarquía, a monarquía que imos votar, é a que nace do dereito do pobo; a que consagra o sufragio universal; a que simboliza a soberanía da nación; a que consolida e leva consigo todas as liberdades públicas; a que personifica, en fin, os dereitos do cidadán, superiores a todas as institucións e a todos os poderes. É a monarquía que destrúe radicalmente o dereito divino e dá supremacía da familia sobre a nación; a monarquía rodeada de institucións democrática; a monarquía popular.

A posición favorable á Monarquía volveuna reiterar no Preámbulo do decreto de convocatoria de Cortes no que dicía que o goberno sentiríase moi satisfeito se resultasen –vitoriosas das urnas os mantenedores deste principio– monárquico.[23]

A división dos demócratas e o nacemento do Partido Republicano Federal

[editar | editar a fonte]

A mediados de outubro de 1868 o Partido Demócrata celebrou un importante mitin en Madrid, presidido polo veterano dirixente José María Orense, no que se estableceu por aclamación que «a forma de goberno da democracia non podía ser outra que a República Federal».[24]

Cando o Goberno Provisional manifestouse en favor da Monarquía acrecentouse o debate no seo do Partido Demócrata sobre a compatibilidade da monarquía coa democracia e sobre a "accidentalidade" das formas de goberno. A maioría dos demócratas encabezados por José María Orense, Francesc Pi i Margall, Estanislao Figueras, Nicolás Salmerón e Emilio Castelar defenderon a República polo que se refundou o partido baixo o nome de Partido Republicano Democrático Federal, mentres a minoría encabezada por Nicolás María Rivero, Cristino Martos e Manuel Becerra Bermúdez defendeu que o fundamental era o recoñecemento do sufraxio universal (masculino) e dos dereitos e liberdades individuais e non a forma de goberno á que consideraban "accidental". Esta minoría de demócratas que aprobaron a monarquía foron chamados "cimbrios" polo manifesto que fixeron público en novembro.[25]

Os republicanos federais demostraron o apoio popular con que contaban cando nas eleccións municipais celebradas o 18 de decembro de 1868 conseguiron o triunfo en 20 capitais de provincia, como Barcelona, Valencia, Sevilla, Málaga, Zaragoza, Alacant, Xirona, Lleida, Huesca ou Santander. Un apoio que confirmaron nas eleccións a Cortes Constituíntes celebradas o 15 de xaneiro.[26]

As eleccións a Cortes Constituyentes e a "influencia moral do goberno"

[editar | editar a fonte]

As eleccións a Cortes Constituíntes celebráronse do 15 ao 18 de xaneiro de 1869 por sufraxio universal (masculino), o que deu o dereito ao voto a case catro millóns de varóns maiores de 25 anos,[27] dos cales máis da metade eran analfabetos.[28] As eleccións realizáronse mediante un sistema electoral no que a circunscrición era a provincia, dividindo aquelas cuxa poboación fose maior, polo que resultaron en total 82 circunscricións electorais.[23]

A campaña electoral foi moi animada e nela os xornais xogaron por primeira vez un papel importante na propaganda política e na mobilización da opinión pública.[23]

A vitoria foi para a coalición gobernamental monárquico-democrática, formada por unionistas, progresistas e demócratas monárquicos -tamén coñecidos como "cimbrios"-, que obtivo 236 deputados -a maioría deles progresistas, máis 81 unionistas e 21 demócratas "cimbrios"-, mentres os republicanos federais obtiveron 85 deputados e os carlistas 20.[28]

As candidaturas gobernamentais obtiveron os seus mellores resultados nas zonas tradicionalmente conservadoras, como Galicia, Asturias, as dúas Castelas e o interior de Cataluña e de Andalucía), mentres que os republicanos federais triunfaron dun modo claro na zona mediterránea.[29] Obtiveron a maioría en cidades tan significativas como Barcelona, Valencia, Sevilla, Málaga, Cádiz, Zaragoza, Alacant, Xirona, Lleida e Huesca, aínda que non en Madrid, onde gañaron as candidaturas gobernamentais.[30] Pola súa banda os carlistas conseguiron a maioría na súa feudo tradicional, o País Vasco e Navarra, así como en puntos illados de Murcia, Castela e Cataluña. O gran derrotado foi o Partido Moderado que non obtivo representación.[29]

Os republicanos federais denunciaron a "inxerencia" electoral levada a cabo desde o Goberno Provisional para obter esa maioría tan abafadora de deputados que lle apoiaban. Hoxe en día os historiadores están de acordo en que existiu unha "intromisión" do goberno nas eleccións (o que na época chamouse "a influencia moral do goberno"), aínda que estas primeiras eleccións por sufraxio universal directo da historia de España foron máis "limpas" que as anteriores do período isabelino. Sobre como "influíu" o goberno nas eleccións, o historiador Ángel Bahamonde explícao así: "Nos distritos urbanos realizouse a habitual presión do poder político sobre a súa cohorte de empregados civís e militares. En canto aos distritos rurais [que constituían a maioría], máis que o pucherazo no sentido estrito do término, o que funcionou, nun ambiente de escasa cultura política e de case nula experiencia participativa, foron os mecanismos de presión baseados nas relacións de dependencia e subordinación, característicos das pequenas localidades rurais pobremente desenvolvidas, onde a protección do notable tiña como contrapartida a vinculación do voto. Sería unha forma de caciquismo antropolóxico onde o binomio protección-dependencia impoñía as súas normas".[31]

A Constitución de 1869

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Constitución española de 1869.
Apertura das Cortes Constituíntes o día 11 de febreiro de 1869, de Urrabieta, en El Museo Universal.
Nicolás María Rivero, retratado por Antonio Gisbert Pérez, 1873

As Cortes Constituíntes abriron as súas sesións o 11 de febreiro de 1869 cun discurso do xeneral Serrano, que foi referendado como presidente do Poder Executivo. O cimbrio Nicolás María Rivero resultou elixido presidente das Cortes e no seu discurso defendeu a democracia como «a última forma do progreso humano no estado de actual de civilización dos pobos». Pola súa banda o xeneral Prim asegurou que «a dinastía caída non volverá xamais, xamais, xamais».[32]

Despois elixiuse a comisión constitucional que habería de redactar o proxecto de carta magna a debater no pleno, e que estaba integrada, entre outros, polos progresistas Salustiano de Olózaga e Montero Ríos; os unionistas Antonio de los Ríos Rosas, Augusto Ulloa e Manuel Silvela, e os demócratas "cimbrios" Cristino Martos e Manuel Becerra -da Comisión, presidida por Olózaga, quedaron excluídos os republicanos federais-.[29] A Comisión presentou o seu proxecto o 30 de marzo, e no preámbulo do ditame dicíase que «a obra política das xeracións que nos precederon foi unha loita incansable por amparar a liberdade baixo as garantías que ofrece o réxime parlamentario».[33]

A principios de abril comezou a discusión do proxecto constitucional. A primeira cuestión que foi obxecto dun duro debate foi o establecemento da monarquía como forma de goberno (Artigo 33. "A forma de goberno da Nación española é a monarquía"). O 20 de maio o ministro Adelardo López de Ayala enfrontouse aos deputados republicanos federais argumentando que a revolución de 1868 fora obra das clases conservadoras e que agora «as clases ínfimas da sociedade», que segundo el non participaran nela, querían arrebatarlles as súas conquistas esixindo a República. «Eu vin, señores, resoltos a sacrificalo todo en aras da súa patria a grandes propietarios, a grandes de España, a títulos de Castela, a grandes comerciantes, grandes industriais, a escritores, a poetas, a médicos, a avogados; pero e as masas" preguntaba eu. 'Xa se unirán a nós logo da vitoria' contestábanme todos», afirmou López de Ayala. Serrano e Topete tiveron que intervir para rectificar o que dixera o seu compañeiro de goberno, pero, segundo Josep Fontana, "Ayala dixera o que todos eles pensaban". Ao final foi aprobada a monarquía como forma de goberno por 214 votos contra 71, aínda que cuns poderes limitados pois o poder lexislativo residía exclusivamente nas Cortes.[34]

Con todo, como destacou Jorge Vilches, a Coroa na Constitución mantiña moitos dos poderes propios dunha Monarquía constitucional -especialmente o de disolver as Cortes e o de designar e separar gobernos-, polo que non era un mero poder simbólico como sucede nas monarquías parlamentarias. Á Coroa, "faltáballe a facultade colexisladora das constitucións anteriores, pero tiña liberdade de sanción, podendo aprobar, diferir ou desaprobar as decisións dos ministros. A práctica parlamentaria sinalaba que cando o rei negábase á sanción, o goberno sentíase desautorizado e devolvía o mandato. Disto se colixía que a designación dos ministros era tamén libre, polo que a función das maiorías parlamentarias era máis ben a posteriori; é dicir, que o goberno de quenda disolvía e creaba o seu propio Parlamento. Esta actuación mantívose durante o reinado de Amadeu I, facendo patente con iso a dificultade para combinar con realismo a monarquía constitucional e a democracia. Esta atribución do nomeamento do goberno á Coroa e non ao Parlamento sinala que aínda se estaba nunha fase «pre-parlamentaria» da historia constitucional. [...] Instaurouse unha democracia pero a responsabilidade que se deixaba caer sobre a Coroa era maior que no réxime anterior".[35]

O outro punto polémico foi a cuestión relixiosa porque finalmente estableceuse a tolerancia relixiosa por primeira vez na historia do constitucionalismo español -na "non nata" de 1856 tamén figuraba pero nunca se promulgou- ao permitir nunha alambicada redacción do artigo 21 «o exercicio público e privado de calquera outro culto» non católico, o que levantou as protestas dos deputados carlistas e da xerarquía eclesiástica, malia que se mantiña a confesionalidade do Estado e o orzamento de "culto e clero". O Estado laico só foi apoiado polos republicanos federais, especialmente polo deputado Francisco Suñer que defendeu «a idea nova» de «a ciencia, a terra, o home», contra «a idea caduca» que representaban «a fe, o ceo, Deus». O cardeal arcebispo de Santiago de Compostela respondeulle que o catolicismo era «a única relixión verdadeira que hai no mundo».[36]

A Constitución, cualificada como "democrática" polo propio presidente das Cortes Constituíntes, foi aprobada o 1 de xuño por 214 votos a favor e 55 en contra e promulgada o 6 de xuño. Nela destacaba o Título I -do que foi artífice o "cimbrio" Cristino Martos- no que por primeira vez na historia constitucional española garantíanse os dereitos individuais e as liberdades colectivas, que incluían tamén por primeira vez a liberdade de reunión e liberdade de asociación. Na parte orgánica establecíase que a soberanía residía esencialmente na nación (artigo 32) e que a forma de goberno era a monarquía (artigo 33), e a división de poderes, no que o lexislativo correspondía ás Cortes, o xudicial aos tribunais, e o executivo ao rei, aínda que se establecía a responsabilidade dos ministros ante as Cortes, así como a dos xuíces.[37]

A Constitución do 69 non só era a máis liberal das que se promulgaron en España, senón que tamén se colocaba á vangarda das europeas dese momento. Tiña claras influencias da Constitución norteamericana...[38]

Con todo, malia que consignaba os principios básicos da revolución, sufraxio universal e liberdades individuais, non satisfixo a case ninguén. Os republicanos opuxéronse ao principio monárquico, os católicos á liberdade relixiosa, os librepensadores ao mantemento do culto. Pareceu demasiado avanzada a moitos e tímida a outros...[38]

A rexencia do xeneral Serrano (1869-1871)

[editar | editar a fonte]
O xeneral Serrano, rexente do Reino de España.

Unha vez promulgada a Constitución, ao establecer a Monarquía como forma de goberno, as Cortes nomearon o 18 de xuño como rexente ao xeneral Serrano mentres que o xeneral Prim pasaba a ser presidente do goberno.[18] Ao día seguinte Prim presentou o seu novo gabinete no que continuaron case os mesmos ministros e no que non quixeron integrarse os demócratas "cimbrios" a pesar do ofrecemento que Prim fíxolles de tres ministerios xa que, segundo Jorge Vilches, "a unión cos conservadores terminouse para os demócratas unha vez que se aprobou a Constitución".[39][c]

A tarefa principal do novo goberno foi buscar un rei entre as diversas familias reais europeas, aínda que ao mesmo tempo iniciou o desenvolvemento lexislativo da Constitución e proseguiu coas reformas económicas emprendidas polo Goberno provisional: o matrimonio civil (Lei de 18 de xuño de 1870); a reforma do Código Penal (Lei de 16 de xullo de 1870); a democratización dos municipios (agosto de 1870); a reorganización da administración de xustiza (Lei Orgánica do Poder Xudicial de 15 de setembro de 1870). En canto ás reformas económicas (Figuerola seguiu na carteira de Facenda) destaca a Lei Arancelaria de 12 de xullo de 1869, pola que se abría progresivamente o mercado español aos produtos estranxeiros (pasando así do proteccionismo ao librecambismo no comercia exterior).

Porén, dous problemas complicaron o labor do goberno de Prim: o primeiro, a incapacidade do Exército para dominar a insurrección secesionista cubana, que se fixo especialmente forte no Oriente da illa; o segundo, a necesidade de facer fronte á insurrección federal.

A insurrección dos republicanos federais

[editar | editar a fonte]

A dirección en Madrid do Partido Republicano Democrático Federal acordara «aprazar a cuestión social para ata logo de implantada a república» pero pronto se viu desbordada pola presión das organizacións "intransixentes" das provincias que se opoñían á actitude "transixente" ou "benévola" da minoría republicana no Congreso dos Deputados, e que á súa vez estaban premidas polas clases populares, especialmente por mor de que non só se había incumprido a promesa da supresión das quintas senón que o goberno provisional había decretado unha nova de 25.000 homes para facer fronte á insurrección cubana -á que seguiría outra de 40.000 en abril de 1870-. Así vendo a actitude "benévola" dos dirixentes de Madrid, os comités provinciais empezaron a asinar pactos rexionais de asociación para construír a República federal "desde abaixo" seguindo o modelo do Pacto de Tortosa asinado o 18 de maio de 1869 entre os territorios da antiga Coroa de Aragón. Así tamén se asinaron pactos en Córdoba (entre andaluces, estremeños e murcianos), Valladolid (onde naceu o Pacto Federal Castelán), Santiago de Compostela e Éibar.[40] O proceso culminou coa firma en Madrid o 30 de xuño de 1869 dun "Pacto Nacional" ou "Pacto Xeral" que agrupaba os diversos pactos e creaba o "Consello Federal", que fixo público un manifesto reivindicando a República Democrática Federal.[41]

O verán de 1869 foi especialmente conflitivo: disturbios carlistas en Cataluña que permitiron a Sagasta dar poderes extraordinarios aos gobernadores civís, incidentes con republicanos en Tarragona e Tortosa que conduciron a un levantamento, revoltas armadas en Andalucía e sublevacións en Valencia e Zaragoza. O concello de Madrid nun bando denunciaba os excesos dos que–chamándose federais, predican doutrinas dun inmoral absurdo, e imposible socialismo, abusando tamén da prensa para propagalas, difundir alarma e excitar á rebelión.[11]

O 27 de setembro de 1869 o comité republicano federal de Barcelona fixo un chamamento á insurrección que foi seguida en toda Cataluña, e fóra dela nalgúns lugares de Aragón, en Béjar, en Ourense, en Murcia, en Alacant, en Valencia e en diversos puntos de Andalucía -dirixidos aquí por Fermín Salvochea e José Paúl Angulo-. Como non contaban con armas nin recursos a insurrección foi doadamente esmagada polo exército, pero rebrotou de novo cando se anunciou unha nova quinta, cuxo sorteo íase a realizar en abril de 1870, nos barrios obreiros de Barcelona, como Graza, en Sevilla e en Málaga, fracasando de novo. Con todo, a conflitividade mantívose en Andalucía en forma de actividades de bandidaxe sobre terras comunais que foran arrebatadas aos pobos na Desamortización de Madoz.[42]

A causa principal da insurrección foi o intento de levar á práctica os principios do federalismo e implantar a República "desde abaixo". Hai que ter presente que nalgúns lugares, especialmente en Andalucía, a República tiña unha gran repercusión social, porque para moitas persoas era sinónimo de repartimento da terra entre os xornaleiros e os campesiños pobres, ou tamén de supresión inmediata das odiadas quintas.

Bombardeo de Valencia o 16 de outubro de 1869, en El Museo Universal.

A insurrección republicana de setembro-outubro de 1869 puxo de manifesto as diferenzas entre uns sectores do país e a coalición gobernamental. E foi significativa, non só polo que de ruptura violenta dun consenso tiña, senón porque gran parte dos que a protagonizaron sentíronse desenganados dunha política que xulgaban ineficaz para os seus intereses... Desde os primeiros momentos fíxose patente a desilusión duns sectores que esperaban que o Goberno fixese fronte á crise agraria. Pero non foi a única desilusión: dous das reivindicacións populares máis importantes, a abolición das quintas e dos consumos, eran escamoteadas polo Goberno con paliativos máis ou menos reais?.[43]

Doutra banda, o fracaso da sublevación federal levou a algúns sectores obreiros a afastarse da política dos partidos, como se puxo de manifesto no primeiro congreso de sociedades obreiras celebrado en Barcelona en xuño de 1870, onde se constituíu a Federación Rexional Española da Primeira Internacional. O xornal internacionalista A Federación defendía que os obreiros mantivésense á marxe dos republicanos federais, posto que a única causa pola que deberían loitar era a da «revolución social».[44]

A ruptura da coalición revolucionaria e o nacemento do Partido Radical

[editar | editar a fonte]
Joan Prim i Prats en 1869.

En xullo de 1869 xa se produciu unha primeira crise na coalición que apoiaba ao goberno do xeneral Prim o que levou a este a levar a cabo unha remodelación do seu gabinete no que entraron por primeira vez os demócratas "cimbrios" con dous ministerios -Manuel Becerra Bermúdez en Ultramar e José Echegaray en Fomento- pasando Manuel Ruiz Zorrilla a Graza e Xustiza en substitución do unionista Cristóbal Martín de Herrera que quedou fóra do executivo.[45]

O seguinte crise estivo relacionada coa candidatura ao trono de España de Tomás de Savoia, duque de Xénova e sobriño do rei de Italia, que estaba apoiada por progresistas e "cimbrios", e á que se opoñían os unionistas, que defendían a candidatura do duque de Montpensier. Como unha das condicións impostas polo Vítor Manuel II para conceder o permiso foi que a candidatura da súa sobriño contase cun amplo apoio das forzas políticas, Prim reuniu en setembro de 1869 a unha comisión de quince membros dos tres partidos pero a oposición dos unionistas mantívose alegando que o duque de Xénova só contaba con 13 anos de idade, o que supoñería prolongar a "Interinidade" cinco anos máis. Para dar máis cohesión á proposta os progresistas e os demócratas "cimbrios" decidiron formar un único partido, que se chamou Partido Radical.[46]

Prim co apoio de Sagasta chegou a ofrecer aos unionistas que se aceptaban a candidatura do duque de Xénova retiraría o proxecto de lei do presentado nas Cortes polo ministro de Graza e Xustiza Manuel Ruiz Zorrilla que reducía o orzamento da Igrexa, ao que se opoñían directamente os ministros unionistas, pero a Unión Liberal non aceptou -e ademais a oferta abriu unha crise no seo do novo Partido Radical porque o propio Ruiz Zorrilla tamén se opuxo á transacción, atopando o apoio do sector "intransixente" do partido e distanciándose por iso de Prim e de Sagasta-.[47] Finalmente a crise saldouse a principios de novembro de 1869 coa dimisión de dúas dos tres ministros unionistas, Manuel Silvela e Constantino de Ardanaz Undabarrena, porque o almirante Topete continuou no goberno. A coalición de goberno quedou rota aínda que os unionistas comprometéronse a manter unha oposición leal.[48]

Tralo fracaso da candidatura do duque de Xénova por mor da negativa da súa nai a que aceptase a Coroa española, produciuse unha nova crise o 3 de xaneiro de 1870, cando Ruiz Zorrilla e Cristino Martos dimitiron ao non aceptar Prim a súa proposta de establecer unha especie de "ditadura liberal" mediante a concesión ao goberno por parte das Cortes da facultade de gobernar por decreto durante tres meses. Entón Prim recompuxo o seu goberno co apoio parlamentario da Unión Liberal, que non quixo entrar el.[49]

A ruptura definitiva da coalición de forzas políticas da Revolución de 1868 produciuse na chamada "Noite de San Xosé", do 19 de marzo de 1870. Todo comezou con motivo dunha emenda presentada polos unionistas ao proxecto económico presentado polo ministro de Facenda Laureano Figuerola, á que se sumaron os republicanos, os carlistas e un grupo reducido de progresistas, todos eles aliados para derribar ao goberno. Prim pediu aos unionistas que retirasen a emenda e ao negarse estes dirixiuse aos deputados do seu grupo ao grito de «Radicais, a defenderse! Os que me queiran que me sigan!» para que evitasen a derrota do goberno. Inmediatamente o almirante Topete abandonou irado o hemiciclo e anunciou o seu abandono do goberno. "A consecuencia foi a división irremediable da coalición, que se xa existía no plano gobernamental, agora comezaba no parlamentario. "A Noite de san Xosé" foi recordada o resto do Sexenio como o día da ruptura completa da conciliación".[50]

A procura dun novo rei para España

[editar | editar a fonte]
Prim, Serrano e Topete poxan a Coroa española, La Flaca (1869).

Os progresistas desde os anos corenta foran os máis ardentes defensores dunha reunificación peninsular, tal e como o estaban facendo Alemaña ou Italia, e desde os seus primeiros tropezos con Isabel II non dubidaron en asignar á dinastía portuguesa un papel similar ao que os Savoia estaban xogando na península italiana. As súas miradas en 1868 volvéronse loxicamente cara a Lois I, en quen vían non só a un paladín da unidade, senón ata un monarca constitucional e ata con reberetes democráticos. A oposición que atoparon en Portugal levoulles a defender a candidatura do seu pai, don Fernando de Coburgo, ao trono de España. En xaneiro de 1869 esta pretensión tomou forma oficial ao encargar Prim ao embaixador español en Lisboa, Ángel Fernández de los Ríos, que a xestionara secretamente. Era a máis lóxica das solucións monárquicas, pero intrigas dun e outro lado fixérona imposible".[51] O 6 de abril de 1869 Fernando de Coburgo comunicou por telegrama o seu rexeitamento ao trono español, segundo Josep Fontana, polo seu temor a que "o que se pretendía fose unha pura e simple anexión do seu país.[20]

Pola súa banda os unionistas defendían a candidatura do duque de Montpensier, casado coa irmá de Isabel II, Luísa Fernanda de Borbón, e que contribuíra con fondos aos preparativos do pronunciamento de 1868. Esta candidatura, pouco viable pola oposición de Napoleón III, dado o antagonismo entre as casas dinásticas francesas, os Bonaparte e os Orleáns[52] e o pouco entusiasmo que espertaba en España, fíxose imposible pola propia actuación de Montpensier, que desafiou e matou nun duelo ao infante don Enrique de Borbón, irmán do rei consorte Francisco de Asís de Borbón. A partir deste momento os unionistas seguiron de mala gana os intentos progresistas de lograr un monarca entre os Hohenzollern ou os Savoia .[53]

Unha vez confirmado o rexeitamento de Fernando de Coburgo, o seguinte candidato que propuxo o goberno de Prim foi o sobriño do rei de Italia, Vítor Manuel II, Tomás de Savoia, duque de Xénova, pero a súa candidatura foi rexeitada polos unionistas porque só tiña 13 anos de idade polo que habería que prolongar o período de Interinidade cinco anos máis ata que cumprise os 18. A oposición á candidatura do duque de Xénova provocou unha crise no goberno de conciliación de Prim e os ministros unionistas Manuel Silvela e Constantino de Ardanáz Undabarrena abandonaron o Gabinete porque non querían asociarse a unha «candidatura que desde fóra fai rir e desde dentro chorar». Finalmente foi a nai do duque de Xénova a que frustrou a súa candidatura a causa do temor que lle causaba a violenta situación que se vivía en España -en referencia á insurrección federalista- e que o seu fillo puidese acabar como Maximiliano de Habsburgo, fusilado polos revolucionarios mexicanos uns anos antes. O 1 de xaneiro de 1870 confirmouse a negativa do duque de Xénova a ocupar o trono español.[54]

A continuación o goberno de Prim sondou ao xeneral Baldomero Espartero para que aceptase a Coroa, "o que o vello militar rexeitou".[20]

Leopoldo de Hohenzollern-Sigmaringen.

O seguinte candidato foi o prusiano Leopoldo de Hohenzollern-Sigmaringen, sobriño do rei de Prusia Guillerme de Prusia, e que contaba co apoio do chanceler prusiano Otto von Bismarck. O goberno español envioulle unha carta o 17 de febreiro de 1870 ofrecéndolle a Coroa e o 23 de xuño o príncipe prusiano aceptou se así o votaban as Cortes. Ao coñecerse a noticia en París o emperador Napoleón III esixiu ao rei de Prusia que obrigase ao seu sobriño a rexeitar a candidatura, ao que Guillerme I negouse. Aínda que finalmente Leopoldo Hohenzollern renunciou á Coroa española o 12 de xullo iso non evitou que estalase a guerra entre Prusia e Francia.[55] "Napoleón III, en plena rivalidade con Prusia, entendía como unha ameaza próxima o feito de que dous territorios fronteirizos con Francia estivesen encabezados por membros da mesma casa real".[56]

Este novo fracaso colocou nunha difícil situación ao xeneral Prim e o rexente, o xeneral Serrano, suscitouse o seu substitución, pero non atopou ningún outro político que puidese alcanzar o apoio das tres fraccións revolucionarias -unionistas, progresistas e demócratas "cimbrios"-. Os unionistas premeron para que Prim aceptase a candidatura do duque de Montpensier e, pola súa banda, os republicanos fixeron público un manifesto no que dicían que a única solución que quedaba era a proclamación da República polas Cortes Constituíntes, o que non era rexeitado polos demócratas "cimbrios" nin por un sector dos progresistas que preferían a República a unha monarquía con Montpensier. A isto uniuse que o 4 de setembro de 1870 proclamouse a República en Francia trala derrota de Napoleón III na batalla de Sedán. Manuel Ruiz Zorrilla, líder do sector "intransixente" do progresismo, avogou pola continuidade da "Interinidade", ao que os unionistas opoñíanse, coa formación dun goberno que puxese en marcha un programa de reformas sen esperar a que se atopase un rei. Prim conseguiu finalmente salvar a situación grazas a que Amadeu de Savoia comunicoulle que aceptaba a Coroa de España, dous días antes de que se reabrisen as Cortes, que probablemente votarían a súa destitución á fronte do goberno e a continuación decidido en favor da Monarquía con Montpensier ou pola república.[57]

Aspecto dos arredores do Palacio das Cortes o día da votación do novo rei, en La Ilustración de Madrid.

A caída de Napoleón III como consecuencia da derrota francesa na guerra francoprusiana fixo agora posible a candidatura do segundo fillo do rei de Italia, Amadeu de Savoia, duque de Aosta, que ata entón non fora posible pola oposición do emperador francés. O príncipe italiano comunicou ao goberno español que aceptaría a Coroa española se as potencias europeas estaban de acordo e todas aceptaron a candidatura de Amadeu, incluso Prusia, aínda que de mala gana, pois esperaba que cando acabase a guerra con Francia a candidatura de Leopoldo de Hohenzollern-Sigmaringen volvería ser viable. Así o 31 de outubro de 1870 Amadeu confirmou oficialmente a aceptación da Coroa española.[58] Prim reuniu aos tres grupos que apoiaban ao goberno -unionistas, progresistas e "cimbrios", estes dous últimos fusionados no Partido Radical- para que apoiasen a súa proposta o que provocou a ruptura da Unión Liberal entre os "fronteirizos" ou "aostistas", que apoiaron a candidatura, e os que a rexeitaron por non ser debatida previamente entre os membros da coalición gobernamental, encabezados por Antonio de los Ríos Rosas.[59]

O 16 de novembro de 1870 as Cortes Constituíntes, presididas por Manuel Ruiz Zorrilla, elixiron o duque Amadeu de Aosta, segundo fillo do rei de Italia Vítor Manuel II, como novo rei de España, co nome de Amadeu I. Votaron a favor 191 deputados, en contra 100 e houbo 19 abstencións.[60] Os progresistas e os "cimbrios" fusionados no Partido Radical xunto cos unionistas "fronterizos" foron os que votaron a favor de Amadeu de Savoia; os unionistas disidentes de Ríos Rosas votaron a favor do duque de Montpensier; os federais, a República Federal; 8 progresistas -entre eles Lesmes Franco del Corral (León)-, votaron a Baldomero Espartero; 2 moderados a Afonso de Borbón. Entre as 19 papeletas en branco atopábase o grupo de antigos unionistas encabezados por Antonio Cánovas del Castillo.[61]

Partida da Comisión Constituínte cara Italia para ofrecer a coroa a Amadeu de Savoia. Estación do Mediodía (Madrid).

A votación para a elección no novo rei de España tivo o seguinte resultado:

Candidatura Votos
Amadeu de Savoia 191
República Federal 60
Duque de Montpensier 27
Baldomero Espartero 8
Afonso de Borbón 2
República Unitaria 2
República 1
Luísa Fernanda de Borbón 1
Voto en branco 19
Total 334
Embarque del rey Amadeo en el puerto de La Spezia, Italia en 1870, obra de Luis Álvarez Catalá.

A solución non satisfacía máis que aos progresistas e foi aceptada con enorme frialdade pola opinión pública española, que non chegou a sentir nunca o menor entusiasmo polo príncipe italiano.[62] O pai Luís Coloma na súa famosa novela Pequeñeces fixo referencia a unha "grotesca sátira" titulada "El Príncipe Lila" que se celebrou nos xardíns do Retiro de Madrid, na que designaban ao monarca reinante co nome de Macarroni I mentres un xentío inmenso de todas as cores e matices aplaudía.[63] Tampouco semella que Leopoldo de Hohenzollern-Sigmaringen gozase de moita popularidade pois era coñecido como "Leopoldo Olé-Olé si me elixen".[20]

Amadeu I de España foi proclamado rei o 2 de xaneiro de 1871 logo de xurar ante as Cortes, dando inicio á segunda etapa do Sexenio Democrático. Con todo, esta comezou cun mal augurio pois o principal valedor da nova dinastía, o xeneral Prim, morrera catro días antes vítima dun atentado en Madrid.[64]

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ «En xeral, a sensatez e a apelación á orde dominaron a actividade xunteira. A moderación de proclámalas e o control que exerceron sobre as demandas populares apuntan a unha translación de poderes bastante ordenada. Pero, ao mesmo tempo, a presenza de núcleos demócratas e a participación popular, urbana e rural, deron ao movemento un compoñente radical que reapareceu nos anos seguintes...»[2]
  2. ↑ «Tras haberlle sido ofrecido a carteira de Graza a Rivero, este rexeitouna porque os outros partidos non consentiron en outorgarlles outra carteira para Martos ou Becerra.»[5]
  3. ↑ «Os demócratas trataban de evitar que se lles relacionase coas dúas políticas que o Goberno de conciliación primaba: a orde, isto é, conter e reprimir aos republicanos, os seus antigos compañeiros, e traer unha dinastía, o que danaba o seu carácter democrático de "monárquicos circunstanciais" e a súa imaxe se a revolución acababa nunha república.»[39]
  1. ↑ Fontana 2007, pp. 355-356.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Suárez Cortina 2006, p. 25.
  3. ↑ Suárez Cortina 2006, pp. 24-25.
  4. ↑ Suárez Cortina 2006, p. 24.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Vilches 2001, p. 80.
  6. ↑ 6,0 6,1 Fontana 2007, p. 355.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 López-Cordón 1976, p. 27.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Fontana 2007, p. 356.
  9. ↑ Suárez Cortina 2006, p. 26.
  10. ↑ 10,0 10,1 Vilches 2001, p. 81.
  11. ↑ 11,0 11,1 López-Cordón 1976, p. 28.
  12. ↑ Fontana, p. 357.
  13. ↑ Fontana 2007, pp. 357-359.
  14. ↑ Suárez Cortina 2006, pp. 26-27.
  15. ↑ Fontana 2007, p. 373.
  16. ↑ Fontana 2007, p. 363.
  17. ↑ López-Cordón 1976, p. 30-31.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Fontana 2007, p. 361.
  19. ↑ 19,0 19,1 López-Cordón 1976, p. 31.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Fontana 2007, p. 362.
  21. ↑ Fontana 2007, pp. 361-362.
  22. ↑ López-Cordón 1976, p. 18.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 López-Cordón 1976, p. 33.
  24. ↑ Suárez Cortina 2006, p. 27.
  25. ↑ Vilches 2001, p. 82.
  26. ↑ Suárez Cortina 2006, pp. 27-28.
  27. ↑ Fontana 2007, p. 359.
  28. ↑ 28,0 28,1 Vilches 2001, p. 83.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Suárez Cortina 2006, p. 28.
  30. ↑ López-Cordón 1976, p. 34.
  31. ↑ Bahamonde 1996, p. 38.
  32. ↑ Vilches 2001, p. 84.
  33. ↑ Vilches 2001, pp. 84-85.
  34. ↑ Fontana 2007, pp. 359-360.
  35. ↑ Vilches 2001, pp. 85-86.
  36. ↑ Fontana 2007, pp. 360-361.
  37. ↑ López-Cordón 1976, pp. 34-35.
  38. ↑ 38,0 38,1 López-Cordón 1976, p. 35.
  39. ↑ 39,0 39,1 Vilches 2001, p. 93.
  40. ↑ Fontana 2007, pp. 357; 363-364.
  41. ↑ Suárez Cortina 2006, p. 36.
  42. ↑ Fontana 2007, pp. 364-365.
  43. ↑ López-Cordón 1976, pp. 29-30.
  44. ↑ Fontana 2007, p. 365.
  45. ↑ Vilches 2001, p. 99.
  46. ↑ Suárez Cortina 2006, p. 34.
  47. ↑ Vilches 2001, pp. 101-103.
  48. ↑ Vilches 2001, p. 106.
  49. ↑ Vilches 2001, pp. 109-110.
  50. ↑ Vilches 2001, pp. 114-116.
  51. ↑ López-Cordón 1976, pp. 17-18.
  52. ↑ Bahamonde 1996, p. 66.
  53. ↑ López-Cordón 1976, p. 19.
  54. ↑ Vilches 2001, pp. 118-123.
  55. ↑ Vilches 2001, pp. 126-128; 132.
  56. ↑ Bahamonde 1996, p. 65.
  57. ↑ Vilches 2001, pp. 137-141.
  58. ↑ Vilches 2001, pp. 130-131.
  59. ↑ Vilches 2001, pp. 142-144.
  60. ↑ Fontana 2007, p. 366.
  61. ↑ Vilches 2001, pp. 144-145.
  62. ↑ López-Cordón 1976, p. 40.
  63. ↑ López-Cordón 1976, p. 148.
  64. ↑ Fontana 2007, pp. 366-367.

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Goberno_provisional_de_España_de_1868-1871&oldid=6693018»