Adoración dos magos

Selo de Letonia de 1992 coa Adoración dos Magos

A Adoración dos Reis Magos é un episodio da vida de Xesús de Nazaret, quen recibiu a visita dos Reis Magos polo seu nacemento. Está narrado no Evanxeo segundo Mateu (2, 1-12) e converteuse nun tema iconográfico popular na arte cristiá. Na tradición católica, esta escena conmemórase na Epifanía, mentres a Igrexa Ortodoxa sitúao no 25 de decembro.

Fontes literarias

Tímpano de Santa María a Maior de Iria Flavia coa Adoración dos Magos.

Segundo Mateu, os magos (astrónomos) aparecen ante Herodes, en Xudea, na procura dun neno recentemente nado cuxo nacemento fora sinalado por unha estrela. Herodes envíaos en busca do neno, con recado de avisalo cando o atopen. Mais os Reis Magos, alertados nun sono dos celos de Herodes, non o farán. Seguindo a estrela, os Reis Magos achéganse a Xesús a quen adoran e a quen ofrecen ouro, incenso e mirra. Este é o momento máis representado na arte.

A narración, que non está presente nos outros evanxeos canónicos, fai referencia a unha pasaxe do salmo 72 que canta os bens da era mesiánica. Deste xeito, resáltase a natureza de Xesús como mesías destacando que era adorado tanto por xente do común (pastores) como polos reis.

O evanxelista non especifica o número de Reis Magos e moitos detalles, logo incorporados á tradición, foron tirados dos evanxeos apócrifos. Parece que foi Oríxenes (185-224) quen fixou o número en tres segundo información recollida por Máximo de Turín e León o Grande. Tertuliano fainos reis a partir de profecías tirada dos salmos de David (67, 30). Finalmente, dende, polo menos, século IX son nomeados como Gaspar, Melchor e Baltasar, tal e como aparecen no Liber Pontificalis de Rávena.

Pasaxe bíblica

Ilustración da adoración dos magos nun evanxeo armenio (segunda metade do século XIII)

O Evanxeo de Mateu no capítulo 2, versículos 1-12, relata o episodio deste xeito:

Xesús naceu en Belén de Xudea, en tempos do rei Herodes. E nisto uns magos de Oriente chegaron a Xerusalén preguntando: "Onde está o Rei dos xudeus que acaba de nacer? Porque vimos saír a súa estrela alá no Oriente, e vimos para lle rendermos homenaxe".

Oíndo isto, o rei Herodes alporizouse, e con el toda Xerusalén. Convocou a todos os sacerdotes e letrados do pobo, para lles preguntar onde tiña que nacer o Mesías. Eles responderon: "En Belén de Xudea, que así o deixou escrito o profeta: 'E ti Belén, terra de Xudea, de ningún xeito es a máis pequena, entre as vilas de Xudea, que de ti ha saír o guía que será o pastor do meu pobo Israel'". Entón Herodes, ás agachadas, chamou ós magos, para se informar ben de cando lles aparecera a estrela. Logo mandounos a Belén, dicíndolles: "Ide e informádevos ben do que hai dese neno; e unha vez que o atopedes, avisádeme, para ir eu tamén a lle render homenaxe". Eles, despois de oíren ó rei, puxéronse en camiño. E, velaí, a estrela que viran saír no Oriente foinos guiando ata se deter enriba de onde estaba o neno. Grande alegría sentiron ó veren saír de novo a estrela.

E cando entraron na casa atoparon o neno con María, súa nai. Prostráronse e rendéronlle homenaxe; logo, abrindo os seus tesouros, ofrecéronlle coma regalo ouro, incenso e mirra. Logo, avisados en soños de que non volvesen por onda Herodes, saíron para a súa terra por outro camiño.

Motivo artístico

Panel central, coa Adoración dos Magos, do tríptico da Epifanía de Hieronymus Bosch

Trátase dun dos temas máis populares da iconografía cristiá e, aínda que foron variando o longo do tempo, os elementos que definen esta escena son os seguintes:

• Presenza dos membros da Sagrada Familia: Xesús, a Virxe María e máis tarde Xosé.
• Presenza dos tres Reis Magos, coa súa súa propia simboloxía e os seus dons: mirra, ouro e incenso.
• Dende o Renacemento, o espazo é o lugar mesmo do Nacemento polo que no seu contorno distínguese o presebe, os animais (o boi e o burro) e a paisaxe circundante, o campo ou a cidade, ou mesmo ruínas antigas.

As primeiras representacións retrotráense ás catacumbas e nelas aparecen o neno Xesús, María, a estrela e os portadores dos agasallos canda os animais que lles servían de montura, primeiro camelos, logo cabalos. Cristo acepta os presentes ou bendí ao mago que se inclina ante el. Os outros dous magos observan a escena ou observan a estrela.

Tamén é un tema recorrente na iluminación dos manuscritos medievais como os libros de horas e misais. A partir do século XIV as representacións pintadas, frescos ou lenzos, gaña presenza nas igrexas, pois foi popularizada pola posta en escena dos misterios. Pouco a pouco, a escena vai facéndose máis conmovedora, insistindo no contraste entre a miseria de María e Xosé e a riqueza dos traxes dos Reis Magos, así como na inversión da escena de homenaxe que se lles rende habitualmente aos reis: aquí os reis próstranse ante o acabado de nacer. Os tres homes representan moi cedo as tres idades da vida que, co Meniño, completan a serie das idades. É o rei ou o mago máis vello quen se axeonlla diante do cativo, formando con el unha parella simbólica, a articulación do pasado e do futuro.

Segundo outra interpretación, os tres reis representan as tres partes do mundo entón coñecidas: Europa, Asia e África, de aí a presenza dun rei africano.

O transfondo da pasaxe tivo varios significados, se ben nun primeiro momento era un exemplo da conversión e salvación (uns magos estranxeiros adoran a Cristo), dende a Idade Media gaña peso como un símbolo de Xesús como Rei de reis, por ser adorado por uns monarcas.

O Meniño adoita estar sentado no colo de María, mentres que Xosé adopta unha posición postergada. Ás veces inclúese un anxo á escena e adoitan presentarse moitos detalles anecdóticos, mesmo esotéricos no caso de Hieronymus Bosch.

É un motivo que inspirou a decoración escultórica dos tímpanos de igrexas románicas e góticas de Galicia. Destacan, por citar algúns exemplos, os da Catedral de Santiago de Compostela, presente tanto no tímpano das Pratarías como da Corticela, o tímpano da fachada occidental da Catedral de Tui, que inclúe a Herodes, e San Fiz de Solovio.

Obras destacadas

Século XIV

• Entre 1304 e 1305: A Adoración dos Magos de Giotto, fresco na Capela Scrovegni (Padua).

Século XV

Tondo de Fra Angelico ou Fra Filippo Lippi

Retablo de Monforte.

• Entre 1390 e 1410: Adoración dos Reis Magos con San Antonio, artista anónimo, Museo J. Paul Getty: Os Reis Magos levan coroa.
• 1423, A Adoración dos Magos, Gentile da Fabriano, Museo Uffizi (Florencia).
• Entre 1440 e 1460: Adoración dos Reis Magos, coñecido como Tondo Cook, Fra Angelico e/ou Fra Filippo Lippi, National Gallery of Art de Washington.
• Cara o 1455, A Adoración dos Magos, Rogier van der Weyden, Alte Pinakothek
• Cara o 1455, A Adoración dos Magos no Libro de Horas de Étienne Chevalier, iluminado por Jean Fouquet.
• 1470: Hans Memling, A Adoración dos Magos, Museo do Prado (Madrid)
• Cara o 1470: Hugo van der Goes, Adoración dos Magos, que integrou o retablo do Colexio da Nosa Señora da Antiga de Monforte de Lemos. Actualmente no Museo Bode (Berlín).
• Entre 1470 e 1475: Adoración dos Magos, Hieronymus Bosch, no Museo de Arte de Filadelfia e no Museo do Prado
• Sandro Botticelli fixo tres cadros con esta temática cara 1472, 1473 e 1475.
• 1479: A Adoración dos Magos, Hans Memling, panel central do Tríptico de Jan Floreins.
• 1482: A Adoración dos Magos de Leonardo da Vinci, pintura inacabada en 1482.
• 1487: A Adoración dos Magos, Domenico Ghirlandaio, Museo da Galería Uffizi de Florencia.
• Entre 1495 e 1505: A Adoración dos Reis Magos, Andrea Mantegna, no Getty Center. Un mago é negro. Os magos levan o turbante oriental, mais o de máis idade ten a cabeza descuberta.

Século XVI 

• 1504: A Adoración dos Magos, de Albrecht Dürer, conservada na Galería Uffizi. Neste cadro, Durero representouse a si mesmo como o máis novo dos tres Reis Magos.
• Cara 1519: Adoración dos Magos, Jan van Scorel, Instituto de Arte de Chicago.
• 1526: A Adoración dos Magos, Quentin Massys, Museo Metropolitano de Arte.
• Pieter Brueghel o Vello representou este tema tres veces:
  • unha versión de 1556-1562 gárdase nos Museos Reais de Belas Artes de Bélxica (inv. 3929);
  • 1564: unha versión está na National Gallery de Londres;
  • 1567: a máis orixinal, A Adoración dos Magos nunha paisaxe nevada (Fundación Oscar Reinhart, Winterthur).

Século XVII

• Peter-Paul Rubens pintou entre dez e quince versións de A Adoración dos Magos.