Guerra do Rif

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Guerra de Marrocos.

A guerra do Rif (1911-1927), tamén chamada guerra de Marrocos ou guerra de África (a pesar de ser os homónimos doutros conflitos armados distintos), foi un enfrontamento orixinado na sublevación das tribos rifeñas (rexión montañosa do norte de Marrocos) contra a ocupación colonial española e francesa, a pesar de afectar principalmente ás tropas españolas.

Guerra do Rif
O desembarco anfibio na baía de Alhucemas.
Data 1911 – 27 de maio de 1927 Lugar Rif ( Marrocos) Resultado Vitoria hispano-francesa. Pacificación do norte de Marrocos. Cambios territoriais Ocupación do norte de Marrocos por España e restauración do protectorado.
Belixerantes
Reino de España Protectorado español República Francesa Protectorado francés	República do Rif Cabilas rifeñas
Líderes
Reino de España : Afonso XIII Miguel Primo de Rivera Dámaso Berenguer José Sanjurjo Sacanell Manuel Fernández Silvestre† Lista Gabriel Morales † Felipe Navarro Leopoldo Saro Marín José Riquelme Aureliano Álvarez-Coque Emilio Mola Vidal José Millán-Astray Manuel Goded Llopis Francisco Franco Miguel Campins Luis Orgaz Yoldi José Enrique Varela Osvaldo Capaz Montes José Miaja Menant Sebastián Pozas Alfredo Kindelán Miguel Núñez de Prado Ignacio Hidalgo de Cisneros Virgilio Leret Ruiz Protectorado español : Mohammed ben Mizzian República Francesa : Louis Hubert Lyautey Philippe Pétain Protectorado francés : Mulay Yúsuf	República do Rif : Abd el-Krim Cabilas rifeñas : Ahmed al-Raisuli
Forzas en combate
465.000 soldados	80.000 soldados
Baixas
31.000 mortos e feridos	15.400 mortos e feridos

Antecedentes: a colonización de Marrocos

En 1912 establécese o Protectorado español de Marrocos. Trátase en realidade dunha especie de subprotectorado, unha cesión a España por parte de Francia da administración colonial dunha franxa do norte do país. O sultanato de Marrocos no seu conxunto quedou ese mesmo ano baixo dominación francesa mercé ao Tratado de Fes, culminándose así varios anos de paulatina penetración colonial no país magrebí.

Francia cede a España a administración dun 5% do territorio marroquí, uns 20.000 km² que inclúen a rexión montañosa do Rif. Tanto na parte española como na francesa, a colonización implica que todo o poder político, económico e militar atópanse en mans das autoridades da potencia protectora e dun número crecente de colonos europeos que interveñen activamente na política colonial; ao mesmo tempo, dado que se trata oficialmente dun protectorado, mantéñense formalmente algunhas estruturas de poder preexistentes, que na práctica non teñen competencia algunha máis que certa capacidade de intervención parcial en asuntos relixiosos. Deste xeito, o sultán mantense simbolicamente como máxima autoridade marroquí (asina as leis do protectorado) e é representado na zona española por un vigairo ou jalifa.

As tropas españolas, no proceso de ocupación da zona norte do país, atopan varios focos de resistencia. Xa uns meses antes da firma do tratado do protectorado fora sufocada no Rif, preto de Melilla, unha rebelión encabezada por un xefe coñecido como Mohamed Ameziane. Cando a ocupación empeza a facerse efectiva, xurdirá un novo foco rebelde, esta vez en Yebala (rexión desde a fachada atlántica ata os contrafortes do Rif e na que se atopa Tetuán, a capital do protectorado), capitaneado por Ahmed el-Raisuni, señor de Arcila e a costa atlántica, que se estendería ata 1919.

Guerra no Rif

Por Real Decreto do 30 de xaneiro de 1920 noméase ao Xeneral de División Manuel Fernández Silvestre para o mando da Comandancia melillense, cesando na de Ceuta na que desempeñaba igual labor. Silvestre estaba obsesionado pola conquista da baía de Alhucemas.

O 14 de outubro de 1920, Alberto Castro Girona logra o dominio case pacífico de Xauen, cidade sacra, moi próxima á fronteira co protectorado francés. Ao dispor de escasas tropas para asegurar o dominio da zona e tamén das liñas de abastecemento, constrúense preto de catrocentos pequenos fortes ou blocaos que cobren o camiño a Tetuán, polo val alto do río Martín e cara ao mar polo val do Lau. Nun territorio de carácter montañoso tales fortíns españois situábanse en puntos elevados, dominando polo día amplas zonas, pero ao estar desprovistos de auga, debían abastecerse mediante recuas de mulas, nalgúns casos diariamente, co consecuente risco de emboscada.

Con esta acción al-Raisuni ten que atrincheirarse nos seus niños de Yebala. Segundo afirma o historiador Ricardo de la Cierva:

«...O esforzo militar e económico que realiza España resulta extraordinario, os efectivos totais das Forzas Armadas alcanzan 250.000 homes; o orzamento militar case supón a metade do total con 581 millóns de pesetas que en gran parte van nutrir a desproporcionada nómina do corpo de oficiais xenerais e particulares...».

Á morte de Eduardo Dato, o rei encomenda o goberno a unha coalición conservadora presidida por Manuel Allendesalazar. O mesmo día da xura, o 12 de marzo de 1921, o xeneral Manuel Fernández Silvestre completa un novo avance en liña, ocupando a praia de Sidi Dris, situada na desembocadura do Uad Kebir, hoxe coñecido como río Amekran. Esta operación anfibia tivo como antecedente o desembarco de Alfrau realizado o 12 de xaneiro de 1921.

Os secos afluentes das concas do Kebir e do Kert marcan en dirección á baía de Al-Hoseima unha serie de barrancos que Silvestre pasa imprudentemente, penetrando na cabila de Tensaman e ocupando o campamento de Annual, onde se establece.

Primeiros combates e Desastre de Annual

Abd el-Krim.

Artigo principal: Desastre de Annual.

Apenas liquidada mediante negociacións a rebelión de Raisuni, negociación que levou a bo porto o xeneral José Villalba Riquelme, levántanse contra as tropas coloniais as tribos do Rif central, á fronte das cales está a tribo dos Beni Urriaguel ou Ait Waryaghar e a tribo dos Beni Touzine ou Ait Tuzin. A cabeza visible desta, e xa que logo da rebelión, é Muhammad Ibn 'Abd El-Karim El-Khattabi, coñecido como Abd el-Krim ou Abdelkrim, membro do clan dos Ait Yusef, cadí (xuíz islámico) de Melilla e antigo colaborador do diario El Telegrama del Rif.

O 1 de xuño de 1921 Silvestre, desde o campamento de Annual, ordena ocupar a posición de Monte Abarrán, corazón da cabila de Tensanamí, última barreira sobre Al-Hoseima desde onde se domina o territorio costeiro da cabila de Aith Urriaguel. A ocupación desta estratéxica posición dura poucas horas ao desertar as unidades da policía indíxena que arrebatan ao destacamento peninsular a batería alí emprazada:

«...O revés, a pesar da súa entidade escasa e da súa localización, sacode a toda a liña española como unha descarga e afunde a moral de Silvestre, que se acusa obsesivamente de ser o primeiro xeneral español que perde canóns en África...»

Aos poucos días establécese unha nova posición no monte Igueriben, coa idea de defender o campamento de Annual polo lado sur. Esta posición é asediada e cae en poder do exército rifeño o 21 de xullo, salvándose só once dos 350 soldados da gornición.

Desastre de Annual.

Tras estes sucesos, os rifeños diríxense a Annual, que é posto baixo asedio. A primeiras horas da mañá do 22 de xullo dáse a orde de retirada española, que se produce á carreira e en completa desorde. Perseguidos polos combatentes rifeños, os 13.000 soldados de Annual son masacrados polos 3.000 rifeños que lles perseguen no camiño cara a Melilla. Neste masacre desaparece (o seu cadáver non foi atopado) o xeneral Manuel Fernández Silvestre. Moitos sobreviventes refúxianse no cuartel de Monte Arruit, onde resisten dúas semanas cercados polo inimigo sen apenas provisións, auga nin axuda, dada a desorganización e a precariedade da retagarda. Finalmente as tropas españolas réndense, pero os asediantes non observan as condicións da rendición e ten lugar unha nova masacre.

Xaneiro de 1922. Meses despois da batalla de Annual (xullo-agosto de 1921) os restos continúan dispersos.

Entre tanto, Melilla queda perigosamente a mercé dos rebeldes e debe ser protexida por gran cantidade de reforzos chegados da Península. O chamado Desastre de Annual, á mantenta do cal o deputado Indalecio Prieto dixo que estamos no período máis agudo da decadencia española. A campaña de África é o fracaso total, absoluto, sen atenuantes, do exército español.

É para os rifeños a Vitoria de Annual, que dá lugar ao comezo dunha independencia de facto que se plasma baixo a forma dunha república, a República do Rif.

Reacción española

O exército español intenta controlar o territorio mediante a construción de pequenos fortes ou blocaos, xeralmente construídos en lugares elevados e distantes uns 30 km entre si. Os blocaos, con todo, raramente teñen auga, o que obriga aos soldados a ir buscala a diario facendo percorridos que en ocasións son de varios quilómetros a lombos de mulas. Convértense entón en branco fácil dos francotiradores ou pacos. Deste xeito, un exército descentralizado, escaso e mal armado como o rifeño (que non conta con apenas artillaría e non posúe avións nin barcos) consegue pór en xaque e practicamente derrotar a un exército convencional e moito máis numeroso como o español. Os rifeños teñen ao seu favor o feito de combater na súa propia casa, o coñecemento do terreo e a motivación. O seu inimigo é un exército desmotivado, desorganizado e corrupto, formado por soldados de remplazo asustados e desexosos de volver ás súas casas. A guerra, de feito, propiciará a creación dun corpo militar máis organizado e combativo: a Lexión Española, creada a imaxe e semellanza da Lexión Estranxeira Francesa, cuxos xefes son Francisco Franco e José Millán-Astray. A organización do exército rifeño, doutra banda, será considerada unha das fontes da teoría da guerra de guerrillas e revisada e recuperada en distintos conflitos ao longo do século XX.

Nos enfrontamentos que seguen a Annual, o exército de Abd el-Krim acurrala cada vez máis ás tropas españolas, ata fora do Rif, tomando a importante cidade de Chauen e ameazando Tetuán, pero desde Melilla iniciouse unha dura contraofensiva que permitiu recuperar parte do territorio perdido. Desde mediados de setembro de 1921 ata o 11 de xaneiro de 1922 recuperouse a liña de Dar Drius, sobre o río Kert. Nador, Zeluán e Monte Arruit foron reconquistados, e os soldados contemplaron arrepiados os cadáveres aínda insepultos das vítimas do desastre.

Xaneiro de 1923, de esquerda a d., Coronel Araujo, Xeneral Navarro, Tte. Coronel Manuel López Gómez, Tte. Coronel Eduardo Pérez Ortiz e Comandante de Cabalería José Gómez Zaragoza, embarcados de volta a Melilla tras poñer fin ao seu cativerio.

O 13 de setembro de 1923, o Capitán Xeneral Miguel Primo de Rivera rebélase contra o seu comando e contra o goberno, contando co apoio do Rei. A Ditadura que implantou tiña como un dos seus principais obxectivos acabar coa guerra en África. No exército temíase que adoptase a posición abandonista, que lle caracterizou antes do golpe; porén, consolidaría a presenza española en Marrocos mediante unha gran vitoria militar (o desembarco de Al-Hoseima) que poría fin a anos de permanentes guerras e dificultades. Abd el-Krim, pola súa banda, proclamouse sultán de Marrocos, pero non foi recoñecido polos xeques da zona francesa. Os ataques rifeños contra posicións españolas continuaron durante todo o ano 1924.

Intervención francesa

A forza rifeña serve de acicate, ademais, aos ánimos levantiscos en Yebala, de modo que en 1924, España só controla efectivamente, amais de Ceuta e Melilla, Larache e Arcila. Francia intervirá entón no conflito colocando postos avanzados ao longo da fronteira coa zona española. Estes son atacados por tropas rifeñas de camiño a Fes na primavera de 1925, na coñecida como batalla de Uarga, provocando un casus belli que permite a entrada de Francia no conflito.

Francia golpea aos rifeños polo sur, empregando en ocasións o bombardeo con armas químicas.

Desembarco de Alhucemas

Artigo principal: Desembarco de Alhucemas.

O desembarco de Alhucemas foi un desembarco militar levado a cabo o 8 de setembro de 1925 en Alhucemas polo exército e a Armada española e, en menor medida, un continxente aliado francés, que propiciaría a definitiva vitoria aliada, e o fin da guerra do Rif.

A operación consistiu no desembarco dun continxente de 13.000 soldados españois transportados desde Ceuta e Melilla pola armada combinada hispano-francesa. A operación tivo como comandante en xefe ao entón "Director Militar" de España, xeneral Miguel Primo de Rivera, e como xefe executivo das forzas de desembarco nas praias da baía de Alhucemas ao xeneral Sanjurjo, a cuxas ordes estaban as columnas dos xenerais xefes das brigadas de Ceuta e Melilla, Leopoldo Saro Marín e Emilio Fernández Pérez, respectivamente.

Entre os xefes participantes na acción atopábase o entón coronel Francisco Franco, quen pola súa actuación á fronte das tropas da Lexión foi ascendido a xeneral de brigada. O xeneral estadounidense Dwight Eisenhower anos despois estudou a fondo a táctica empregada polos españois en Alhucemas para trazar o plan do desembarco de Normandía. Considéraselle o primeiro desembarco aeronaval da historia mundial.

Radio Televisión Española realizou, cara a 1980, un filme documental sobre esta importante acción bélica.

Uso de armas químicas

Artigo principal: Armas químicas na Guerra do Rif.

Durante a guerra do Rif, as forzas combinadas franco-españolas lanzaron bombas de gas mostaza contra as forzas da República do Rif.

Consecuencias

A guerra de Marrocos foi en xeral mal vista pola poboación española da península e provocou importantes conflitos na sociedade do momento. Era do dominio público a pobreza do Rif e moitos non comprendían a pertinencia dunha guerra tan sanguenta e onerosa só por unha cuestión de principios. Doutra banda, as tropas eran de reemprazo, é dicir, recrutadas obrigatoriamente. Con todo, os mozos podentes podían, en xeral, librarse do servizo militar pagando a alguén para que fóra no seu lugar. Isto reforzaba a idea, certa á fin e ao cabo, de que eran os "fillos dos pobres" os enviados a morrer a Marrocos.

Embarque de tropas no porto de Vigo en 1921. Museo Etnolóxico de Ribadavia.

O desastre de Annual tivo tamén importantes consecuencias. O ministro da guerra ordenou a creación dunha comisión de investigación, dirixida polo xeneral laureado Juan Picasso, que elaborou o informe coñecido como Expediente Picasso, no que, aínda que se sinalaban múltiples erros militares, debido á acción obstrutiva dalgúns ministros e xuíces non se chegou ao fondo das responsabilidades políticas e ata do propio rei, que segundo algúns animara á penetración irresponsable do xeneral Silvestre ata puntos afastados de Melilla sen contar cunha defensa adecuada na retagarda. Antes de que o informe Picasso debatésese nas Cortes, o xeneral Miguel Primo de Rivera deu un golpe de estado o 13 de setembro de 1923 iniciándose unha ditadura.

Con todo, esta crise foi unha máis das moitas que socavaron os cimentos da monarquía de Afonso XIII e que á volta dunha década habería de provocar a súa caída

Galegos na guerra do Rif

Moitos galegos participaron na guerra, tanto militares profesionais como de substitución. Entre os primeiros Francisco e Ramón Franco, Joaquín Loriga Taboada ou Camilo Alonso Vega e entre os segundos persoeiros como Abelardo Moralejo Laso, Rafael Dieste ou Valentín Paz-Andrade.

Véxase tamén

Bibliografía

• Eduardo Pérez Ortiz (2010). 18 Meses de cautiverio. De Annual a Monte-Arruit. Crónica de un testigo [1]. ISBN 978-84-936950-9-5.
• Barea, Arturo (2006). La ruta. ISBN 84-9793-948-4.
• F. Salafranca, Jesús (2001). El sistema colonial español en África. ISBN 84-87999-71-9.
• J. Sender, Ramón (1930). Imán. ISBN 84-233-3526-7.
• Leguineche, Manuel (1997). Annual 1921: el desastre de España en el Rif. ISBN 84-204-8235-8.
• Pereira, Dionisio (2016). "Galegos nas Guerras do Rif. Paisaxe bélica e imaxinario anticolonial (1860-1927)", Instituto Galego de Historia/Revista Murguía.
• Peyra Anglada, Gustavo (1909). España en el Rif.
• Peyra Anglada, Gustavo (1905). Estudio de una organización del ejército arreglada a la potencia contributiva de España.
• Silva, Lorenzo (2001). El nombre de los nuestros. ISBN 84-223-3307-8.
• Gambetta, Nestor, España en África, Lima, La Prensa, 1928.

Outros artigos

• Necrofilia
• Protectorado español de Marrocos

Ligazóns externas

• Un 'protectorado' para recuperar el honor perdido Arquivado 08 de decembro de 2011 en Wayback Machine. (en castelán).
• Rif 1912. Una historia olvidada de Manuel Horrilo, 1h:17m (en castelán).
• Arrhash, sobre o emprego de armas químicas por parte do Exército Español.
• Entrevista a Dionisio Pereira: "O español é o primeiro exército europeo que bombardea con gas tóxico desde o ar á poboación civil" Arquivado 15 de xullo de 2016 en Wayback Machine. Sermos Galiza, 11/7/2016.