پایه (عروض)

در اصطلاح عروض (ترازشناسی شعر) به هریک از میزان‌ها یا افاعیل، پایه یا رُکن می‌گویند؛ مانند فَعولُن، مَفاعیلُن، فاعِلاتُن، مُستَفعِلُن، مَفاعِلَتُن.

پایهٔ عروضی، مجموعی از چند هجا (حداکثر ۴ و به‌ندرت ۵ هجا) است.

دو گونهٔ اصلیِ پایه عبارت است از:

• پایهٔ سالم: آن است که آنچنان‌که در اصل وضع شده‌است همچنان باشد بی زیاد و کم؛ مانند مَفاعیلُن بحر هَزَج و فاعلاتن بحرِ رَمَل، که بدون افزودن یا کم کردن حرفی به‌طور سالم بیاید.
• پایهٔ غیرسالم: پایه‌ای که در آن تغییری واقع شود، از زیاده کردن چیزی بر آن یا کم کردن چیزی از آن؛ اما زیاده کردن چنان است که مثلاً در میانِ لام و نونِ «مفاعیلن»، الف بیفزایند و «مفاعیلان» بگویند. اما نقصان (کم کردن) چنان است که مثلاً نون و حرکتِ لام در پایهٔ سالم «مَفاعیلُن» را حذف کنند و «مَفاعیل» باقی بماند. به رکنِ غیرسالم «مُزاحَف» می‌گویند، و تغییری که در رکنی واقع شود، «زِحاف» نامیده می‌شود.

دسته‌بندی سنتی پایه‌ها در شعر فارسی

در علم عروض فارسی، اساس وزن بر سه حرفِ «ف» و «ع» و «ل» قرار دارد، و واژگان بر اساس هجایی که دارند، به سه دسته تقسیم می‌شوند به نام‌های (۱) سبب، (۲) وَتَد، (۳) فاصله. این طبقه‌بندی افاعیل را مدار اوزان می‌نامند.

سبب: که خود بر دو قسم است: (۱) سبب خفیف، (۲) سبب ثقیل؛:سبب مداری است که تمام واژگان دوحرفی بر آن استوار است.

سبب خفیف: دارای ۱ حرف متحرک و ۱ حرف ساکن است؛ مانند کلمه‌های «بر» و «در»، یا «تن» و «من».

سبب ثقیل: شامل تمام واژگان دوحرفی یا دوهجایی‌ست؛ مانند کلمه‌های «همه» و «رمه».

وَتَد: خود بر ۲ نوع است: (۱) وتدِ مقرون، (۲) وتدِ مفروق؛:وتد مقرون: واژه‌ای‌ست که از ۲ متحرک و ۱ ساکن تشکیل شده‌است؛ مانند کلمه‌های «اثر» و «خبر».

وتد مفروق: دارای ۳ حرف است که حرف دوم و/یا سوم ساکن است؛ مانند کلمه‌های «خنده» و «رنده».

فاصله: خود بر دو نوع است: (۱) فاصلهٔ صغری، (۲) فاصلهٔ کبری؛:فاصلهٔ صغری: دارای ۳ حرف متحرک و یک حرف ساکن است؛ مانند «اثرش» و «خبرش»، یا «ببرم» و «بزنم».

فاصلهٔ کبری: دارای ۴ حرف متحرک و ۱ ساکن است؛ مانند «ببرمش» و «بزنمش».

مدار اوزان

دسته	زیردسته	نام‌های معادل	توضیح	تقطیع	نمونه
سبب	خفیف	تک‌کوتاهه	یک حرف متحرک و یک حرف ساکن	˘	بر، در، گُل، جم
	ثقیل	دوبلنده spondee	شامل دو حرف متحرک	¯ ¯	همه، رمه، زمه
وتد	مقرون	وتد مجموع، بلندآخر iamb	به صورت متحرک + متحرک + ساکن شناخته می‌شود. یک هجای کوتاه و یک هجای بلند دارد.	˘ ¯	چمن و جسد
	مفروق	بلندآغاز trochee	دارای سه حرف است، که حرف دوم یا سوم ساکن است.	¯ ˘	نامه، جامه، دانه
فاصله	صغری	دوکوتاه‌آغاز anapaest	دارای سه حرف متحرک و یک حرف ساکن است.	˘ ˘ ¯	چه شدم، دل من، سر من
	کبری	چهارچهارم‌بلند quartus paeon	دارای چهار حرف متحرک و یک ساکن است.	˘ ˘ ˘ ¯	نَفَس من، بکُشمش

عروضیان، نشانه‌هایی را نیز برای هجاها در نظر گرفته‌اند؛ مثلاً سبب خفیف که دارای ۱ حرف متحرک و ۱ ساکن است، شبیه عدد ۱۰، و برای سبب ثقیل که ۲ حرف متوالی دارد، شبیه عدد دو صفر قرار داده‌اند. برای وتد مقرون نشانه‌ای شبیه عدد ۱۰۰ و برای وتد مفروق (که متحرک + ساکن + متحرک است) علامتی شبیه عدد ۰۱۰ در نظر گرفته‌اند. همچنین برای فاصلهٔ صغری (که ۳ متحرک + ۱ ساکن است) نشانه‌ای شبیه عدد ۱۰۰۰، و برای فاصلهٔ کبری (۴ متحرک و ۱ ساکن) نشانه‌ای شبیه عدد ۱۰۰۰۰ را وضع کرده‌اند.

با توجه به نشانه‌های انحصاری، پایه‌ها (ارکان) یادشده عبارتند از:

فعولن ۱۰۰۱۰

فاعلن ۱۰۱۰۰

مستفعلن ۱۰۱۰۱۰۰

فاعلاتن ۱۰۱۰۰۱۰

مُتَفاعِلُن ۱۰۰۰۱۰۰

مفعولاتُ ۱۰۱۰۰۱۰

مَفاعِلَتُن ۱۰۰۱۰۰۰

مفاعیلن ۱۰۰۱۰۱۰

اجزای سازندهٔ ارکان:

فعولن: وتد مجموع (فعو) + سبب خفیف (لنْ)

فاعلن: سبب خفیف (فا) + وتد مجموع (علنْ)

مفاعیلن: وتد مجموع (مفا) + دو سبب خفیف (عی و لنْ)

فاعلاتن (معروف به «فاعلاتنِ مجموعی»): سبب خفیف (فا) + وتد مقرون (علا) + سبب خفیف (تنْ)

فاع‌لاتن (معروف به «فاعلاتنِ مفروقی»): وتد مفروق (فاعِ) + دو سبب خفیف (لا و تنْ)

مستف‌علن (معروف به «مستفعلنِ مجموعی»): دو سبب خفیف (مسْ و تفْ) + وتد مجموع (علن)

مستفعلن (معروف به «مستفعلنِ مفروقی»): سبب خفیف (مسْ) + وتد مفروق (تفعِ) + سبب خفیف (لن)

مفاعلتن: وتد مجموع (مفا) + سبب ثقیل (علَ) + سبب خفیف (تنْ)

مُتَفاعِلُن: سبب ثقیل (متَ) + سبب خفیف (فا) + وتد مجموع (علن)

مَفعولاتُ: دو سبب خفیف (مفْ و عو) + وتد مفروق (لاتُ).

پایه‌های ترازشناسی شعر غربی

¯ = هجای مؤکد/بلند ˘ = هجای غیرمؤکد/کوتاه

دوهجایی

˘ ˘	دوکوتاهه pyrrhus, dibrach
˘ ¯	بلندآخر iamb
¯ ˘	بلندآغاز trochee, choree
¯ ¯	دوبلنده spondee

سه‌هجایی

˘ ˘ ˘	سه‌کوتاهه tribrach
¯ ˘ ˘	دوکوتاه‌آخر dactyl
˘ ¯ ˘	دوسوکوتاه amphibrach
˘ ˘ ¯	دوکوتاه‌آغاز anapaest, antidactylus
˘ ¯ ¯	دوبلندآخر bacchius
¯ ¯ ˘	دوبلندآغاز antibacchius
¯ ˘ ¯	دوسوبلند cretic, amphimacer
¯ ¯ ¯	سه‌بلنده molossus

چهارهجایی

˘ ˘ ˘ ˘	چهارکوتاهه tetrabrach, proceleusmatic
¯ ˘ ˘ ˘	چهاریکم‌بلند primus paeon
˘ ¯ ˘ ˘	چهاردوم‌بلند secundus paeon
˘ ˘ ¯ ˘	چهارسوم‌بلند tertius paeon
˘ ˘ ˘ ¯	چهارچهارم‌بلند quartus paeon
¯ ¯ ˘ ˘	چهاردوبلندآغاز major ionic, triple trochee
˘ ˘ ¯ ¯	چهاردوبلندآخر minor ionic, double iamb
¯ ˘ ¯ ˘	بلندآغاز دوگانه ditrochee
˘ ¯ ˘ ¯	بلندآخر دوگانه diiamb
¯ ˘ ˘ ¯	دومیان‌کوتاه choriamb
˘ ¯ ¯ ˘	دومیان‌بلند antispast
˘ ¯ ¯ ¯	چهاریکم‌کوتاه first epitrite
¯ ˘ ¯ ¯	چهاردوم‌کوتاه second epitrite
¯ ¯ ˘ ¯	چهارسوم‌کوتاه third epitrite
¯ ¯ ¯ ˘	چهارچهارم‌کوتاه fourth epitrite
¯ ¯ ¯ ¯	چهاربلنده dispondee

منابع

• لغتنامهٔ دهخدا: سرواژهٔ «رکن».
• Howatson, M.C. , ed. (1976). The Oxford Companion to Classical Literature. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-866121-5.