همزه
به زبان عربی همزه (ء) به زبان فارسی تره در میان حروف سی‌ودو گانهٔ الفبای فارسی شکلی از ملحقات حرف «الف» (صامت) است. شکل جدای آن (ء) و در حالت‌های گوناگون با ترکیب دیگر اشکال به صورت (آ - أ - ئ - ؤ) نوشته می‌شود. همزه یا تره از نظر آواشناسی در میان واج‌های زبان فارسی به‌طور مستقل یک صامت است که به اشکال (ء - ا) نوشته می‌شود، ضمناً حرف «عین» نیز در آواشناسی فارسی با همزه واجی یکسانند.در کتاب فرهنگ واژه‌های اوستا این حرف یعنی همزه (ء ئ) جزو واژه‌های اوستایی گفته شده است.[۱۵]
| الفبای فارسی | |
| |
| همزه یا تره | |
|---|---|
| ردیف در الفبای فارسی: | یکم |
| شمارهٔ ردیف در الفبای عربی: | یکم |
| شمارهٔ ردیف در حساب ابجد: | یکم |
| مقدار عددی در حساب جمل: | ۱ |
| صدا: | صامت |
| تلفظ یکسان: | عین |
| نمونه‌ای از کلمه‌ها: | توأمان، ائمه، لؤلؤ، سورهٔ |
| شکل حرف | |||
|---|---|---|---|
| جدا | آغازی | میانی | پایانی |
| ء، أ | ئ | ئ | ئ، أ، ؤ |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیات
ویرایشوضعیت صامت همزه یا تره در الفبای فارسی پیچیدگی‌هایی را پدیدآورده است. گاهی با مصوت «ا» یکی دانسته می‌شود[۱] و زمانی به عنوان حرف مستقل از آن یاد می‌شود[۲] در لغت‌نامه دهخدا[۳] و در فرهنگ معین[۴] هر چند الفبای فارسی را داری سی‌وسه حرف می‌دانند و صامت همزه را دومین حرف الفبا معرفی می‌کنند اما به حرف «ب» که می‌رسند آن را هم حرف دوم می‌خوانند[۵] و ترتیب همان‌جور حفظ می‌شود تا حرف «ی» که حرف سی‌ودوم شمرده می‌شود نه سی‌وسوم[۶]
همچنین در لاتین نویسی فارسی گاهی ' (آپاستروف) و گاهی Êê برای نشان دادن این حرف و ع (عین) به کار می‌رود.
تلفظ همزه یا تره
ویرایشتلفظ همزه یا تره در زبان فارسی و عربی به شکل بست چاکنایی است. صامت همزه یا تره در زبان فارسی برخلاف زبان عربی درست مانند «عین» تلفظ می‌شود و حتی در لغت‌نامه دهخدا شکل آن در وسط کلمه را اخذ شده از عین برمی‌شمارد.[۷] فارسی‌زبان‌ها همان‌گونه که می‌گویند «عزا» به معنای «ماتم» به همان شکل می‌گویند: «اذان» یا «از آن» (وقتی در محاوره همزهٔ یا تره میانی را تلفظ نمی‌کنند) «عین» در آغازِ «عزا» و «ء» در آغازِ «اذان» و «از آن» یکسان شنیده می‌شود. در الفبای فارسی بعضی از آواها چند نشانه دارند؛ مثلاً آوای (Z) به صورت‌های «ز» و «ذ» و «ض» و «ظ» نوشته می‌شود.[۸] حرف‌های «ء» و «ع» هم چنین است و یک آواست که با دو نشانه نوشته می‌شود.[۹] همزه یا تره در زبان فارسی مانند سایر زبان‌های هندواروپایی -بر خلاف زبان‌های سامی که عربی نیز جزو آنان است- فقط در اول کلمه تلفظ می‌شود[۱۰] و البته در بسیار موارد در هنگام گفتار و نوشتار به‌خصوص در نظم‌ها به ضرورت حفظ وزن عروضی حذف می‌شود.[۱۱] مانند «است»، «ست»، یا «که از»، «کز» اما از آنجا که فارسی‌زبان‌ها «ء» و «ع» را داری یک آوا می‌دانند[۱۲]
درج(تایپ) همزه و اشکال آن
ویرایشدر صفحه‌کلید استاندارد فارسی، نویسه‌های همزه یا تره و اشکال گوناگون آن را می‌توان با کلیدهای ترکیبی زیر تایپ کرد:[۱۳]
- همزه یا تره (ء): ⇧ Shift+M
- الف همزه یا تره(أ): ⇧ Shift+G
- الف همزه مکسوره (إ): ⇧ Shift+F
- واو همزه یا تره (ؤ): ⇧ Shift+A
- ی همزه یا تره (ئ): ⇧ Shift+S
- ی کوچک روی ه (هٔ): ⇧ Shift+N (گاهی به اشتباه آن را همزهٔ یا تره بالا می‌نامند. نویسهٔ « ٔ»، سریا نام دارد و روی «ه» قرار می‌گیرد. این نویسه فارسی است و در زبان عربی وجود ندارد[۱۴]). این نویسه قاعدتاً باید مانند یک «ی» بسیار کوچک که دم بالا رونده ندارد روی «ه» نوشته شود ولی در برخی فونت‌های فارسی دقیقاً همانند همزه نوشته می‌شود و به این دلیل گاهی با همزه یا تره اشتباه گرفته می‌شود.
جستارهای وابسته
ویرایشمنابع
ویرایش- ↑ علی‌اکبر دهخدا، جلد ۴۹ صفحهٔ ۲۸۷، «نام نخستین حرف از حروف الفبای فارسی و عربی است. آن را از حروف حلق خوانند و گاه آن را پس از الف، دومین حرف به حساب آورند.»
- ↑ محمد معین، جلد اول، صفحهٔ ۱۱۵ « «ا» و «آ» را نخستین حرف از الفبای فارسی به‌شمار آورند، ولی باید آن دو را دو حرف جداگانه محسوب داشت،...»
- ↑ علی‌اکبر دهخدا، جلد ۸ صفحهٔ ۴۴ «الفبای فارسی امروزین مرکب از سی و سه حرف است بدین قرار: ا ء ب…
- ↑ محمد معین، جلد اول، صفحهٔ ۳۳۹ «الفبا یا حروف هجای فارسی سی‌وسه حرف است: ا، ء، ب…»
- ↑ محمد معین، جلد اول، صفحهٔ ۴۲۴ «یکی از حروف صامت فارسی، و آن دومین حرف از الفبای فارسی و عربی…»
- ↑ علی‌اکبر دهخدا، جلد ۵۰ صفحهٔ ۱ «حرف سی و دوم یعنی آخرین حرف از الفبای فارسی»
- ↑ علی‌اکبر دهخدا، جلد ۴۹ صفحهٔ ۲۸۷، «در وسط و آخر کلمه به صورت شبیه عین (ء) نوشته می‌شود»
- ↑ علی‌محمد حق‌شناس، آوارشناسی (فونتیک)، صفحهٔ ۲۳
- ↑ علی‌محمد حق‌شناس، مقالات ادبی، زبانشناختی، صفحهٔ ۲۵۸
- ↑ زبان‌شناسان در مورد «همزه» در آغاز واژه‌های فارسی به دو گروه کلی تقسیم می‌شوند برخی از منظر واج‌شناسی یک‌نظامی و گروه دیگر از منظر واج‌شناسی چندنظامی به تحلیل آن می‌پردازند. برای اطلاعات بیشتر به علی‌محمد حق‌شناس، مقالات ادبی، زبانشناختی، نقش‌های دو گانهٔ همزه در ساخت آوایی زبان فارسی مراجعه کنید.
- ↑ ایرج کابلی، وزن‌شناسی و عروض، صفحهٔ ۲۲
- ↑ «اگر چه زبانِ فارسی نیز مثلِ همهٔ زبان‌های هند و اروپایی در اصل فاقدِ همزهٔ میان و پایانِ واژه بوده‌است، اما فارسی‌زبانان در اثرِ پذیرفتنِ شمارِ بزرگی از واژه‌های عربی به‌تلفظِ این واج در میان و پایانِ واژه نیز عادت کرده‌اند، و چون عِ عربی را هم درست همانندِ همزه تلفظ می‌کنند»ایرج کابلی، وبگاه Linguism بایگانی‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۰۶ توسط Wayback Machine، بازبینی شده در ۱۶ آذر ۱۳۸۵
- ↑ «نحوه تایپ و جای همزه ها در کیبورد». یوتایپ. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۱-۲۰.
- ↑ "الفبای عربی". ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد. 2023-06-16.
۱۵.کتاب واژه‌های اوستاhttps://archive.org/details/1_20221023_20221023_1515
- دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۳۴)، لغت‌نامه دهخدا جلد۴۹ شماره مسلسل۱۱۶، به کوشش زیر نظر دکتر محمد معین.، تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه
- دکتر محمد معین (۱۳۷۵)، فرهنگ‌نامه فارسی جلد اول، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، ص. ۷۵۶، شابک ۹۶۴-۰۰-۰۱۶۴-۳
- دستور خطّ فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۵، شابک ۹۶۴-۷۵۳۱-۱۳-۳، وبگاه
- کابلی، ایرج (۱۳۸۴)، درست‌نویسی‌ی خط فارسی، تهران: نشر بازتاب‌نگار، شابک ۴-۲۵-۸۲۲۳-۹۶۴
- کابلی، ایرج (۱۳۷۶)، وزن‌شناسی و عروض، تهران: انتشارات آگه
- حق‌شناس، علی‌محمد (۱۳۷۶)، آوارشناسی (فونتیک)، تهران: انتشارات آگاه، شابک ۹۶۴-۴۱۶-۰۰۴-۵
- حق‌شناس، علی‌محمد (۱۳۷۰)، «نقش‌های دوگانهٔ همزه در ساخت آوایی زبان فارسی»، مقالات ادبی، زبانشناختی، تهران: انتشارات نیلوفر، ص. ۲۵۷