Paraguaiko historia

Espainiarren aurreko garaia (1524 arte)

Tupi hizkuntzen hedapen eremuak Hego Amerikan.

Espainiar konkistatzaileak ekialdeko Paraguaiko lurraldera iritsi zirenean (hau da, Paraná ibaiaren ekialdean eta Paraguai ibaiaren artean mendebaldean dagoen eremura), elkarrekin gerran zeuden hainbat etnia indo-amerikar bizi ziren. Talde etniko horiek hiru talde ezberdinetakoak ziren: panpidoarrak, lagidoarrak eta amazoniarrak. Hizkuntza aldetik, hiru talde nagusi zeuden: maskoiar herriak, Matako-Guaikuru herriak, Tupi-Guarani herriak eta Arawak herriko talde txiki batzuk (Txaneak, esaterako). Oraindik ez da argi lagidoarrak izan ote ziren lehenak lurraldea okupatzen, edo, aurretik, panpidoarrak izan ziren. Dokumentaturik dagoena da XV. mendearen inguruan amazoniarrak bertan zirela.

Avarearren (edo guaraníar) aurrean, ies edo lágidoar (adibidez, ašé-guayakí) eta panpidoarrak ehiztari-biltzaile talde etnikoak zeuden, bigarren talde horren artean guaraniek deitutako agazear eta payaguar etniak nabarmenduz.

Guaraniarrek, iberiarrekin izandako lehen topaketa dokumentatua, Alejo García esploratzaile portugaldarrarena da, espainiar ontzidiarekin batera Hego Ameriketarako hainbat espediziotan parte hartu zuena, eta, 1525ean, Santa Katarina uhartean hondoratu ondoren, 1533a baino lehen guaraniar andana indartsu bat zuzendu zuen, eta, gutxi gorabehera Pilcomayo ibaiaren ibilguan gora eginez, Tahuantinsuyuko mugetara iritsi zen (ziurrenik Cochabamba eremua), bertan borrokatuz Chiriguanoek lagunduta; zenbait gudu arrakastatsu egin, eta Atlantikoko kostaldera itzuli zen zilarrezko eta urrezko objektu ugarirekin, bidean hil zutelarik, baina bere balentriaren berri Atlantikoko kostaldean kokatuta zeuden europarrengana iritsi zen.

Guaranien eta espainiarren arteko aliantzak (asimetrikoak izan arren) indar handiz garatu ziren beste talde etniko batzuen oposizioan, batez ere guaikuruar eta mbyarrena, zeinen artean azkenean desagertuko ziren agazear eta payaguarrak zeuden; etnia horien desagerpena eman zen, neurri batean, guaranien eta espainiarren eraso bateratuen aurrean etnozidioaren biktima izan zirelako eta baita beren ohituren ondorioz ere —esaterako, bikote bakoitzeko seme-alaba bakarra izatea payaguatarren kasuan; horrek, konfrontazioan, nahiko ahulagoak egin zituen desagerpenera eramanez.

Kronologia

Koloniaurreko garaia (¿?-1524): Paraguain eta bere inguruetan bizi izan ziren kolonia aurreko herrien historia osoa hartzen du, kontinentean instalatu zirenetik 1524an Alejo García eta Sebastián Gaboto Paraguaira iritsi ziren arte.

Kolonia (1524-1717): Garcia eta Gabotoren espediziotik, garrantzi bereziko gertakari hauek igaroz:
- Asuncion hiriaren fundazioa: Espainiako konkistaren enklabe nagusia izango zen. Asuncionetik abiatu ziren, beste herri batzuen artean, Río de la Plata eta beste hiri eta hiriburu fundatu zituzten espedizio gehienak, baita gaur egun brasildarrak diren hegoaldeko kostaldeetara joandakoak ere.
- Lehen Komunitate Iraultza: Kontinente osoko lehen herri altxamendua, 1537an, Alvar Núñez Cabeza de Vaca eta Domingo Martínez de Iralaren arteko desadostasunengatik gertatu zen, Asunción hiriaren fundazioaren ostean.
- Hernandariasen jaiotza: Kreole paraguaitarra, konkistaren lehen etapako kolonizatzaile nagusia izan zen; Asuncionen jaioa guraso espainiarrengandik, Koroaren nagusitasuna berrezarri zuen La Platako iturburuan, Juan Garaikoaren espedizioekin batera. 1580an, Buenos Aires sortu zuen, Uruguaiko lehen hiria, eta Malvinak uharteetara ere iritsiko zen.
- Guaraníko Misio Jesuiten ezartzea: Denak Paraguaiko Gobernuaren kontrolpean jesuiten ordena kanporatu arte, San Ignacio Guazun hasi ziren sortzen 1609an.

Independentzia aurreko aldia (1717-1810): Bigarren Komunitate Iraultzarekin hasi, eta José Gaspar Rodríguez de Franciaren (Frantzia doktorea ere deitua) Independentzia Diskurtsoarekin amaitzen da. Hainbat gertaera historiko transzendental ditu, besteak beste:
- Bigarren Komunitate Iraultza: Kontinenteko bigarren herri altxamendua Diego de los Reyes Balmaceda gobernadorearen aginte gehiegikeriagatik hasi zen. Matxinoek José de Antequera y Castro eta Fernando de Mompox-ek zuzenduta, beren («Herri Batua inoiz ez da garaitua izango») esaldiarekin, eta Frai Bernardino de Cardenasen laguntzarekin («Vox Populi, Vox Dei» —herriaren ahotsa Jainkoaren ahotsa da—) esanez bultzatuko zuen matxinada. Paraguaitarren Bigarren Komunitate Iraultza «Amerikako Independentziaren Oihuaren Aitzindaritzat» hartzen da, Túpac Amaru II.ak zuzendutako matxinaden eta Estatu Batuetako Independentzia Iraultzaren aurretik.
- Gerra Guaraníarrak: Paraguaiko Armada Kolonialak (guaraniar indigenen eta jesuiten lankidetza estuarekin), Pedro de Ceballos espainiarrak zuzenduta, 1754 eta 1756 artean inbaditzaile portugaldarrak eta haien aliatu britainiarrak garaitu zituen, baita Espedizio Militarrak ere, zeinak 1777ra arte Buenos Aires eta Paraguaiko tropekin egin ziren.
- Jesusen Lagundiaren kanporaketa: 1767an hasi zen.
- Rio de la Plata Erregeordetzaren sorrera: 1776an, Paraguaiko probintzia Rio de la Platako Erregeordetzaren parte bihurtu zen.
- Inbasio ingelesak: Bitan gertatu ziren (1806 eta 1807). Paraguaiko Armada Koloniala José Antonio Yegros teniente koronelak aginduta (orduan kapitain eta etorkizuneko heroiaren Fulgencio Yegrosen aita, zeinak liskarretan parte hartu zuen ere), Koroari lagundu zion 800 eta 2.500 gizon arteko ekarpenarekin, Koloniako troparik onenak portugaldarraren aurka izandako esperientziagatik.
- Independentzia Diskurtsoa: 1810eko uztailaren 24ko Kongresuan gertatu zen José Gaspar Rodríguez de Franciaren hitzaldiarekin:

«	"Batzar honek ez du denbora galduko Espainiako erregea aita koldarra ala seme lotsatia den eztabaidatzen (...) Horietako bat ere, ez da jada Paraguaiko erregea (...) Batzar honetan eztabaidatu beharreko auzi bakarra da, eta botoen gehiengoz erabakita, nola defendatu eta mantendu behar dugu gure independentzia Espainiaren aurka, Limaren aurka, Buenos Airesen aurka eta Brasilen aurka".	»
Doktorea Francia 1810eko uztailaren 24ko Biltzar Nagusian.(Vittone, 1960, 13/14 or.)

- Buenos Airesen Paraguairen inbasioa: Paraguaiko probintziako armadak, Bernardo de Velasco eta Atanasio Cabañasen agindupean, Manuel Belgrano jenerala garaitu zuen probintzia Buenos Airesko juntaren mende jartzeko saiakeran. Armada inbaditzailea 1811ko urtarrilaren 19an izan zen garaitua Paraguaríko guduan, eta martxoaren 9an kapitulatu zuen, Tacuaríko guduaren ostean.

Paraguaiko Independentzia eta Lehen Errepublika (1810-1870): Paraguaiko Buenos Airesen Inbasioaren porrotaren, 1811ko Maiatzeko Iraultzaren eta Paraguaiko Errepublikaren jaiotzaren ondoren sortu zen. 1869ko abuztuaren 15ean, Paraguaiko Triunbiratua ezarri, eta, Cerro Cora-n, Francisco Solano Lópezen heriotzarekin amaitzen da 1870eko martxoaren 1ean. Gertaera garrantzitsuak hauexek dira:

- Maiatzeko Iraultza: 1811ko maiatzaren 14 eta 15ean, Paraguaiko Ospetsuen altxamendua espainiar agintearen aurka. 1813ko urriaren 12ko Kongresuan, Hegoaldeko Lehen Errepublika Independentea ezarri zen.
- Gaspar Rodríguez de Franciaren Gobernua: behin-behineko gobernu, triunbiratu, Gobernu Batzorde eta Kontsulatuaren ondoren, 1814ko urriko Kongresuak demokratikoki hautatzen du José Gaspar Rodríguez de Francia doktorea Paraguaiko Aldi Baterako Diktadore gisa, zeina baldintza beretan kargua betiko bihurtuko zen 1816ko maiatzaren 30ean. Francia doktorearen gobernua bere heriotzarekin amaitu zen, 1840ko irailaren 20an.
- Carlos Antonio López eta Francisco Solano Lópezen Gobernua: «Gorena» hiltzean, interregnum bat gertatu zen, Independentzia eta Lehen Errepublika ezartzean gertatu zenaren antzera. Geroago, 1844ko martxoaren 13ko Kongresuan, Carlos Antonio López doktorea aukeratu zuten Paraguaiko presidente. Bere semearen laguntzaz (etorkizunean mariskala), Francia doktorearen lanarekin jarraitu zuen, eta Hego Amerikako naziorik loriatsuena eraiki zuen.
- Aliantza Hirukoitzaren Gerra: Francisco Solano Lopezen presidentetza garaian (1862ko irailaren 10eko Kongresuan hautatua aita hil ondoren). Latinoamerikako gerra suntsigarriena Brasil Uruguai inbaditze-ahaleginaren ondorioz hasi zen, Lopezen ustez, Paraguai arriskuan jartzen zuena. Gerra herrialdearen erabateko suntsiketarekin eta Lehen Errepublikaren erorikoarekin amaitzen da 1869ko abuztuaren 15ean Triunbiratoa ezarpenarekin eta Mariskal Lopezen heriotzarekin Cerro Cora-n.

Lopezen heriotza eta Paraguaiko Bigarren Errepublika (1870-gaur egun): 1869ko abuztuaren 15eko Triunbiratutik hasten da, Cirilo Antonio Rivarola lehen presidente hautatua izanik. Paraguaiko Lehen Errepublika «Patria Vieja» izenez ezagutzen da. Mariskal López (Bigarren Errepublika) hil ondoren, Paraguai «Patria Nueva» izenez ezagutzen da, eta 1870eko Konstituzio Nazionalaren aldarrikapenarekin hasten da ofizialki. Aldi honetako aipagarriak dira:
- Gerra arteko garaia: Cirilo Antonio Rivarolaren lehendakaritzatik Eusebio Ayalaren gobernura. Guazu Gerra amaitzean sortu ziren bando politikoen, Colorado Alderdiaren eta gaur egungo Alderdi Liberal Erradikal Autentikoaren hegal ezberdinen arteko etengabeko istilu, matxinada eta altxamendu armatuengatik nabarmentzen da. Aldi horren amaieran, «hegemonia liberala» gertatu zen, Chacoko gatazkaren hasierarekin amaitu zena.
- Chaco Gerra: Paraguai eta Bolivia artean, Chaco Borealaren jabe izateko. 1932ko irailaren 9an hasi zen Boqueron-go gotorlekuaren aurkako erasoarekin, eta 1935eko ekainaren 12an amaituko da Bake Protokoloa sinatuz. Paraguaik auziko lurraldearen hiru laurdenak lortzen ditu eta Boliviak gainerako laurdena.
- Otsaileko Iraultza: Chacoko garaipenaren ostean, Rafael Franco jeneralak (hil ostekoa) gerrako beteranoek, abertzaleek, sozialistek, faxistek eta coloradoek lagunduta, «Garaipen Kabinetearen» jokabidearekin konforme ez, eta, 1936ko otsailaren 17an, boterea hartu zuen Francok, 1837ko abuztuaren 13an kendu zuten arte, Félix Paiva-k ezarritako altxamendu liberal baten ostean. «Otsaileko Iraultzak» inspirazio gisa balioko zuen Paraguain coloradoak eta liberalak nagusi ziren «hirugarren alderdia» sortzeko. Alderdi Febrerista, bere historian zehar hainbat ildo politikotakoa (gaur egun sozialdemokraziari lotutakoa).
- Pynandí Iraultza: 47ko Iraultza, zeinak urte hartako martxoaren 7tik abuztuaren 20ra arte coloradoak liskarrean jarri zituen abertzale, febriar, liberal eta komunista batzuen aurka. Gobernuko tropen eta koloradoen garaipenarekin amaitzen da, eta «Coloradoen hegemoniaren» hasiera markatzen du.
- Alfredo Stroessnerren Gobernua: 1954ko abuztuaren 15etik 1989ko otsailaren 3ra. Diktadura, Colorado alderdiaren nagusitasunarekin, Alfredo Stroessner Chacoko Gerrako jeneral eta borrokalari ohia buru zela. Diktadurak ezaugarri desberdinak ditu bere ia 35 urteko iraupenean. Bere lehen etapan, 1970. urtearen hasiera arte, abertzale-nazionalista da. Bigarren etapa, berriz, neoliberala da, Estatu Batuekin eta Brasilekin lotuta. Disidenteen aurka gogorki errepresiboa, 1989ko otsailaren 3ko estatu kolpearekin amaitu zen, soldaduek eta disidente coloradoek gidatuta.
- Trantsizioa eta demokrazia (1989ko otsailaren 3a-gaur egun): Andrés Rodríguez Pedotti, Juan Carlos Wasmosy, Raúl Cubas Grau, Luis Ángel González Macchi, Nicanor Duarte Frutos, Fernando Lugo, Federico Franco, Horacio Cartes eta egungo presidentearen, Mario Abdo Benítez-en gobernuek ordezkatu dute Paraguaiko Errepublika. Trantsizioan, Paraguaiko Martxa eta Fernando Lugoren Deposizioa bezalako gertakariak nabarmentzen dira.

Erreferentziak

Kanpo estekak

Datuak: Q1121772
Multimedia: History of Paraguay / Q1121772