Gizon Basatia

Albrecht Dürerren marrazkiak, gizon basatiekin armarri heraldikoak eusten.

Gizon Basatia edo Basagizona arketipo eta izaki mitikoa da, Erdi Aroan zehar Europa osoan garatutakoa. Alderagarria da mitologia klasikoko Satiro edo Faunoarekin eta Silvano erromatar basoen jainkoarekin. Euskal mitologiako Basajaunekin ere aldera daiteke. Alemania eta Suitzako kondairetan garrantzi berezia izan du, Wilder Mann izenarekin.

Testu eta irudikapenetan Gizon Basatiak askotan esanahi metaforikoa du. Basatia dena, natura mehatxagarria, natura gainditua, giza garapenaren aro kultural tradizionalak eta gizakiaren zenbait ezaugarri, jatorrizkotzat hartzen direnak, irudikatzen ditu. Erdi Aroan, Gizon Basatia, herri sinesmenaren mito bat izatetik, naturaren gaindiko kontrolaren arketipo bat izatera pasa zen. Hortik aurrera, goi mailako gizarte klasearen historietan desiragarriak ziren ezaugarrien ikur izatera pasa ziren.

Gizon Basatiaren ezaugarri nagusia bere "basatasuna" da; XII. mendetik aurrera batez ere ilez estalita marraztu izan da. Gizon Basatiaren irudiak daude leku askotan, adibidez Canterburyko katedralaren sabaian. Gizon Basatiaren figurak biziraun du heraldikan, bereziki Alemanian XVI. mendean, baita ere Gipuzkoako armarrian, adibidez. Martin Schongauer edo Albrecht Dürer artistek interes berezia zuten gizon, emakume eta familia basatietan, eta hala irudikatu zuten euren grabatuetan. Emakume basatiaren figura ere ohikoa izan da kontakizun askotan; Euskal Herrian Basandere horren adierazpen bat da.

Arketipoa, denboraren poderioz, aldatzen joan zen, bereziki Amerikaren aurkikuntzaren ondoren. Modernitatera iristerakoan Basati Onaren figura hedatu zen, eta Aro Garaikidean gizon basatiaren hutsunea bete dute beste izaki batzuek, bereziki trogloditek eta estralurtarrek.

Ezaugarriak

XV. mendeko Baselgo tapiza. Emakume bertutetsu batek gizon basati bat lasaitzen du.

Gizon Basatiak benetako gizakiak dira eta ez transzendenteak, hau da, ez dira beste mundu bateko izakiak, adibidez mundu jainkotiarrekoak, mundu honetan nahierara gauza daitezkeenak eta forma ezberdinetan agertu eta berriro desagertu daitezkeenak. Gizon Basatiak horretarako gai ez direnez, gizakiak ehiza ditzake. Gizaki basatiek trebetasun gaingizatiarrak izan ditzakete, batzuetan botere magikoak edo igarle-trebetasunak, baina beraiek ere izaki biologikoak dira, ahulak, tiro egin diezaiekete eta zauritu egin ditzakete. Bizitza sexuala eta familiarra izan dezakete. Alpeetako kondaira arkaikoetan bakarrik (Tirolen batez ere) gizaki basatiek mamu-izakien eta deabru naturalen ezaugarri batzuk dituzte. Euskal mitologian, bereziki Goierrin, Basajaun basatiaren eta Martin Txiki zibilizatzailearen arteko dialektika dago. Tamainaz aldatzeko gaitasuna dute, batzuetan zuhaitzak bezain handi bilakatuz jendearen aurrean.

Gizaki basatiak gizakiak dira, ez (beste) animaliak. Ez dute animalia-ezaugarririk, beren ile-hazkuntza intentsiboa (hipertrikosia), indar fisiko handia eta biluztasunaz gain, hori guztia pertsona arruntetan ere gerta baitaiteke. Ez dute orein hankarik, ez isatsik, ez adarrik. Irudikapenetan eta istorioetan, Gizon Basatia oinutsik dago beti, eta, animalietan ez bezala, atzapar batez edo erauzitako zuhaitz batez armatuta. Hainbat ezaugarri oso txar ere dituzte, horien artean bortizkeria, basakeria, ergelkeria eta arrazoi falta. Gizon Basatia, esparru filosofiko batean, Bestea da beti, gizakia ez dena. Ikuspuntu freudiar batetik, Zera da. Ikuspuntu antropologiko batetik, Gizon Basatia ere gugandik kanpokoa da, atzerritarra eta, aldi berean, oposizioz erabiltzen dena gizaki zibilizatua identifikatzeko.. Ikuspegi teologiko batetik, kristautasunaren zibilizazioari uko egiten dion kanpokoa da, ez du egitura sozialik ez naziorik, eta portaera zibilizatuari zein bere pentsamenduari ihes egiten diona da.

Gizaki basatiak gizakiak baino gutxiago izaten dira beren indar fisiko handia kaltegabe bihurtzen denean. Hori sexu-sedukzioaren bidez egin daiteke, baina baita emakumeen bertutearen bidez ere, alkoholaren, magiaren, entrenamendu militar profesionaleko borrokaren eta armamentuaren bidez, irismen luzeko armen bidez edo bereziki adimendunak diren beste neurri batzuen bidez. Musikak, askotan, lasaitzen ditu. Ondoren, kaioletan giltzapetu eta gorde daitezke, hala nola, animaliak, presoak edo eroak. Hala ere, bere basakeriaren enigma arakatzeko asmoak, beti zapuzten dira. Erdi Aroko Gizon Basatiak hiru ezaugarri nagusi ditu adimenari dagokionez: ezin du hitz egin (literalki barbaroak dira), ezin du Jainkoa gurtu eta askotan erotuta dago.

Aro Modernoaren hasieran bakarrik bihurtzen dira gizaki basatiak altxor nagusiki metalikoen zaindari (lehenago iratxo magikoei eta teknologikoki goragokoei gehiago eman zitzaien papera). Garai hartan, jendeak sistematikoki erabili behar zituen Erdi Aroan oraindik jenderik gabe zeuden azken eremuak, mendietan aurkituak izatea espero zuten baliabide mineraletara iritsi ahal izateko. Hemen natura basatiarekin topo egin zuten, honen altxorrak aldez aurretik ezagutzen ez ziren neurrien bidez ehizatu ahal izan zituztelarik. Lehen aldiz meatzariek topo egiten dute hemen Gizon Basatiarekin, ez ehiztariek, ohikoa zen bezala lehenago.ute b

Izendapena

Hans Burgkmairren Borroka basoan margolana. Baliteke Sigenot poeman oinarrituta egotea.

Gizon Basatia izendatzeko termino asko erabili dira, eta herri bakoitzean bere mitoak eratu dira. Honela, euskaraz basajaun hitza dugu, inguruko beste herrietan ere ikusten dena. Izaki hau Aragoiko mitologian ere agertzen da, Tena, Anso eta Broto haranetan, euskal toponimia gordetzen duten lekuak. Bertan Basajarau, Bonjarau edo Bosnerau izena ematen diote. Aragoin basajarauaren oinak hartzaren atzaparraren tankera du, eta ez apatx batena. Pirinioetan aurkitutako testugantza batzuek l’om pelut (gizon iletsua), simiot eta iretgge deitzen dute (herexea izan daiteke).

Hainbat hizkuntza eta tradiziotan Orko erromatar heriotzaren jainkoarekin loturak agertzen dira. Tirolean, adibidez, Gizon Basatiari Orke, Lorke edo Noerglein deitu zaio, eta Italian orco edo huorco. Frantsesezko ogre hitzak deribazio berdina du, baita literaturan agertu ohi diren orkoak. Orcus lotuta dago Maiarekin, IX. edo X. menderaino egin zen dantza batean, Espainiako penitentzial batean jasotzen denez.

Ingeles ertainean erabiltzen zen hitza woodwose edo wodewose zen (batzuetan woodehouse edo wudwas ere). Sir Gawain and the Green Knight lanean (c. 1390) agertzen da Wodwos izeneko pertsonaia. Hitza lehen aldiz 1340ko hamarkadako artelan batean agertzen da "gizon basatia" bezala, baina abizen gisa jada jaso zen 1261ean, Robert de Wudewuseren kasuan. Izaki mitologiko gisa, lehen aldiz, 1380ko hamarkadan agertzen da izena, Wycliffen Biblian, Is 13:21 שעיר hitzaren itzulpen gisa (δαιμόνια, pilosi; "iletsu").

Goi aleman zaharrean schrat, scrato edo srazo hitzak agertzen dira, baliteke latineko fauni, silvestres edo pilosi hitzaren itzulpen gisa. Izaki hauek basoan bizi diren izaki iletsuak izango lirateke. Eskualde batzuetan aurkitzen diren izenek ere antzinako mitologiarekin loturak proposatzen dituzte. Lonbardian eta Alpeetan italiera hitz egiten den eskualdetan salvan edo salvang hitzak jaso dira, Silvanotik eratorria, lorategi eta landa-eremuen erromatar jainkoa. Tirolen eta alemana hitz egiten den Suitzako eremuan Fange edo Fanke izeneko basandere bat agertzen da, Faunotik zuzenean eratortzen den hitza. Alemaniako Erdi Aroko iturrietan lamia eta holzmoia hitzak agertzen dira basandereak izendatzeko; lehenengoa argiki da greziar mitologiako Lamia, eta bigarrena lehen aipatu den Maia hitzaren aldaera izango litzateke. Maia greziar-erromatar mitologian emankortasunaren jainkosa zen, eta askotan agertzen zen Faunorekin lotuta; bien arteko loturak eragin zuzena izan zuen Erdi Aroko gizon basatien kontakizunetan.

Historia

Mesopotamia

Enkidu, Gilgamexen laguna.

Europako gizaki basatien antzeko kondairak oso goiz ematen dira mundu osoan. Mota honetako lehen adibidea Gilgamexen antzinako epopeia mesopotamikoko Enkidu pertsonaia da, baina soilik akadtarren bertsiotik aurrera. Enkiduk Gizon Basatiaren ezaugarri guztiak betetzen ditu: bere ama gazela bat da (sabitu) eta bere aita – asto basati bat (akkannu). Bere egoera primitiboan biluzik doa, eta ilez estalita dago guztiz, eta baliteke ere lau-hankatan ibiltzea; gutxienez, animalien artean lasai ibiltzen da. Bere kulturan animaliekin eta naturarekin lerratzen da eta, bilakaera izan aurretik, ehiztarien (zibilizazioaren) aurkakoa da, gizakia izan arren; ehiztariek "egiten dituzten zuloak estaltzera dedikatzen da" (umtalli būri ša uḫarrû anāku), zibilizazioak sortzen dituen aldaketak atzera eramanez. Erdi Aroan garatuko diren kontakizunetan bezala, emakume batek (Xamhat) bilakatzen du berriro ere gizaki, botere batzuk galduz, nabarmen, abiadura; era berean, gizakien lagun bilakatzen da eta Gilgamexen zaldun. Asiriologoen artean eztabaida dago ea Enkidu atzerritar/barbaro bat den edo gizaki primitibo bat (lullû amēlu), baina beste egile batzuek uste dute bi gauzak berbera direla.

Mesopotamian Lahmu izeneko pertsonaia agertu ohi da erliebe askotan. Ilea bi aldetarantz orraztua dauka eta sei motots ditu beherantz. Ohi, animaliekin borrokan dabil, batzuetan armarik gabe, besteetan ezpata edo makil batekin. Eckhard Ungerren arabera, pertsonaia hau Gizon Basatiaren errepresentazioa zen. Laḫmu hitzak berak "iletsua" esan nahi du. Lahmua, maiz, ateak zaintzen agertzen direnez, interpretatu da bezatutako gizon basatia izango litzatekeela, beste kondaira askotan bezala zibilizaziora pasatzen den heroia, orain animaliak kanpoan mantentzeko lana duena. Lahmuz gain, badira beste kontakizun batzuk Gizon Basatiari buruz mesopotamiar literaturan: Marturen ezkontza sumertar kontakizuna da, barbaro baten humanizazioari buruzkoa; Kessiri buruzko hititen kontakizunean ehizan interesa galdu duen ehiztari baten istorioa aipatzen da, eta nola bilakatzen den basati; feniziar literaturan Ousōos lehen ehiztaria da eta Hypsouranioren anaia, etxolen asmatzailea. Erra eta Ishum eta Tukulti-Ninurta epikan aldi baterako basatia den ehiztariaren ideia aipatzen da.

Biblian

Juduen ikuspegitik Jainkoak kreazioa modu perfektuan egin zuen, hau da, izaki guztiak ziren perfektuak Getsemanin, ahalik eta Adam eta Evak Jatorrizko bekatua egin eta krudela den natura baten aurrean topatzen diren arte. Natura, hortik aurrera, lehiatu beharreko etsaia da. Honela, hiru motatako gizakiak daude: Abrahamen ondorengoak (Jainkoaren faborea dutenak), Jentilak eta Jainkoaren inongo faborerik ez duten gizon, leku eta ekintza basatiak. Jainkoaren fabore falta pertsona baten arrazoibidean, leku baten izaeran edo portaera batean ager zitezkeenez, judu pentsamoldean bekatua, eromena eta gaiztotasuna basatasunarekin lotzen dira. Espezieen galbideratzea hain dago debekatuta, ezin direla ez animalia hibridorik eduki ezta garauak nahastu landa bat lantzerakoan.

Biblian hainbat gizaki iletsu, mendiko erraldoi, ehiztari eta heroien anaia basati aipatzen dira. Horietako batzuen inguruan ez da datu gehiegirik ematen, baina baliteke ahozko literaturan kontakizun ugari egotea euren inguruan, adibidez, Nimrod ehiztari-gerlariari buruz. Ismael ere izaki basati gisa agertzen da Biblian, Enkidu bezala basasto edo onagro deitzen dute. Hasieran, Ismael Isaaken anaia basatia da, eta herri erdi-nomada batzuen arbasoa. Esau "landako gizona" dela esaten da Biblian eta gizon iletsua dela. Naturaren lurruna zuela esaten da ere.

Gizon Basatiaren beste atributu ezaguna xamanarena da. Biblian Elias da horren arketipoa, "ilearen jauna" eta "kobazuloetan bizi dena". Eliasek Erdi Aroan garrantzitsua izango zen paper bat hartzen du: basamortuan (edo monasterioan bakartuta) bizi den profetarena. Paper berbera jokatzen du, Itun Berrian, Joan Bataiatzaileak: zibilizaziotik kanpo bizi da, oinarrizko dieta bat du, eta Jesus Nazaretekoaren bikote basatia da.

Azkenik, Biblian badaude ere kondenatutako edo arraroak diren arrazak. Horietako bat Nabukodonosor II.aren deskribapena da, Danielen liburuan (K. a. II. mendea) Erdi Aroko europar kontzeptuetan eragin handia izan zuena. Daniel 4k Jainkoa irudikatzen du, babiloniar erregea bere harrokeriagatik umiliatuz; erotzeraino kolpatua eta gizartetik kanporatua, bere gorputzean ilea hazten zaio eta piztia bat bezala bizi da. Irudi hori ezaguna zen Nabukodonosorreko Erdi Aroko emanaldietan.

Sansonen atxiloketa.

Hala eta guztiz ere, luzerari dagokionez, gehien aipatzen den Gizon Basatiaren arketipoa Sanson da Sanson ez da iletsua, baina bere ilea mozten badu botereak galtzen ditu (hau da, ile luzea bere esentzia da); Lahmuk bezala, ilea txirikordatan eramaten du (sei Lahmuk, zazpi Sansonek). Piztien maisua dela erakusten du lehoi baten aurka borrokatuz eta, beranduago, azeriak kontrolatuz; azerien armada bat dauka Filistiarren aurka; arroka baten gainean egiten du lo; eztiaz elikatzen da eta ez du ez ardorik ez garagardorik edaten ; ez du tresnarik erabiltzen eta behar duenean zuzenean hartzen du naturatik, adibidez asto baten baraila arma gisa. Sanson, basatia izanda, Dalila emakumeak zibilizatzen du, eta behin kulturaren parte izanda sekretuak kontatzera behartzen dute eta ilea moztuta "beste edozein gizon bezalakoa" bilakatzen da. Biblian ez da aipatzen Sanson erraldoia denik edo lau-hankatan ibiltzen denik, baina tradizio juduan erraldoitzat hartzen da. Hau honela, baliteke Sansoni buruz Epaileen Liburuan egiten den kronika Sansonen ahozko-literaturaren pasarteetako edo bertsioetako bat izatea, eta tradizioan erraldoi gisa ere existitzea. Hala ere, ohartarazi behar da Sansonek gizaki familia izateaz gain, hitz egin, errezatu eta epaitzeko gaitasuna ere baduela. Gainera, Sansonen figura aurkako ikuspegitik eraikia dago: normalki Gizon Basatia da "kanpokoa" eta "zibilizazioa apurtzen duena" eta, kasu honetan, hori guztia egiten du (harresiak suntsitu, uztak erre, animaliak erasorako erabili...), baina bera da protagonista eta heroia.

Garai klasikoa

Faunoa, 1867ko margolan batean.

Erdi Aroko gizaki basatiaren kontzeptua mundu klasikoko antzeko izakiei buruzko tradizioan ere oinarritu zen, hala nola erromatar Faunoari eta Silvanori buruzkoa, eta agian baita Heraklesi buruzkoa ere. Gizaki basatiari buruzko tradizio herrikoi batzuk antzinako praktika eta sinesmenekin bat datoz. Nabarmenki, Grisoniako nekazariak gizon basatia harrapatzen saiatu ziren, mozkortuz eta lotuz, askatasunaren truke bere jakinduria emango zien itxaropenarekin. Honek, antzinako tradizio bat duen elkartze bat iradokitzen du - jada Xenofontek erregistratua (K. a. 354), Ovidio, Pausanias eta Klaudio Elianoren obretan agertzen dena, non artzainek basoko izaki bat harrapatzen zuten, hemen Silenus edo Fauno deitua, aurrekoaren arrazoi eta helburu berberekin. Greziar munduan, hala ere, ez zegoen Gizon Basatiaren beharrik, jada bazituztelako animalia eta gizakien arteko nahasketa asko, gehienetan plazer hutsagatik imajinatuak eta sortuak.

Erromatarren kasuan, barbaroen kondairek ere eragin handia izan zuten beranduagoko kontakizunetan. Gaur egunera arte hedatu den tradizioan, mugaren bestaldeko biztanleak guztiz basatiak ziren, eta kasu batzuetan oraindik izugarriagoak ziren bestelako izakien babesa egiten zuten. Hala ere, greziar zein erromatarrentzat, bazegoen desberdintasun bat barbaroen eta gizaki basatien artean: lehenek taldeak sortu, antolakuntza politikoren bat egin eta zibilizazioa mehatxatzeko aukera zuten; basatiak bakartiak ziren, gehienez ere bikotean bizi ziren, eta ez zuten kumeak hazteko borondaterik. Desberdintasun hori funtsezkoa izan zen Erdi Aroan mitologia sortzeko. Barbaroak zibilizazioaren nemesisa ziren bitartean, Gizon Basatiak indibiduoaren aurkaria ziren; barbaroak leku urrunetan bizi ziren bitartean, Gizon Basatia gertu bizi zen, ondoko baso, mendi edo ibaiaren ertzean.

Eragin mitologikoez gain, Erdi Aroko gizaki basatiaren tradizioa ere antzinako historialarien idazki erudituetan oinarritu zen, nahiz eta ziur aski maila txikiagoan izan. Antzinako gizaki basati hauek biluzik eta, batzuetan, ilez estalita daude, baina garrantzitsuena da testuek, oro har, urruneko lurralderen batean kokatzen dituztela, zibilizazioaren mugetan justu existitzen zela uste zen Erdi Aroko gizon basatitik bereiziz. Izaki hauek deskribatu zituen lehen historialaria, Herodoto izan zen (K. a. 484. - K. a. 425). Libiako mendebaldean kokatzen ditu, begiak bularrean dituzten bururik gabeko gizonekin eta txakur aurpegidun izakiekin batera. Ktesias persiar gorteko mediku ohiaren Indika (Indiari buruz) liburua agertu ondoren, non azpikontinenteari eta Alexandro Handiaren konkistei buruzko persiar sinesmenak erregistratzen ziren, India, mendebaldeko irudimenean, izaki fantastikoen bizileku nagusi bihurtu zen, eta, sarri, gizaki basatiak, bertan bizi zirenak bezala deskribatzen ziren. Megastenesek, Seleuko I.a Nikatorren enbaxadoreak Chandragupta Mauryan, Indian zeuden eta esplizituki basati bezala deskribatzen dituen bi gizon motari buruz idatzi zuen: lehenik, behatzak alderantziz zituen gortera ekarritako izaki bat; bigarrenik, ahorik ez zuen eta usainez eusten zion basoko jendearen tribu bat. Bai Kinto Kurtio Rufok, bai Arrianok, Alexandrok berak arrain-jale basatien tribu batekin Indian egin zuen bilerari buruz idatzi zuten.

Tximinoen inguruko kontakizun distortsionatuek gizaki basatiaren antzinako eta Erdi Aroko kontzepzioan lagundu zezaketen. Plinio Zaharrak, bere Historia Naturalean, basatien arraza bat deskribatzen du, gorputz humanoideak zituzten, baina larruzko beroki bat, letaginak eta hitz egiteko inolako gaitasunik ez zuten izaki basatiak, inguruko giboi indigenekin bat datorren deskribapen bat. Hanno Nabigatzailea kartagotarrak (fl. K.a. 500) Sierra Leona izan zitekeen tokian, gizon basati eta emakume iletsuen tribu batekin izandako topaketa baten berri eman zuen, bere itzultzaileek "gorilak" deitu zituztenak, askoz beranduago gorilen espeziearen izena sortu zuen istorio bat, eta, era berean, tximino handi horrekin zerikusia izan zezakeena. Era berean, Agatarkides historialari greziarrak txinpantzea izan zitekeena deskribatzen du, Etiopian bizi ziren "hazi-jale" eta "zur-jale" tribu azkar eta promiskuo gisa.

Era berean, San Joan Krisostomoren Erdi Aroko elezahar berantiarrek (407an hila) santuaren aszetismoa hain bakartua eta basatia bezala deskribatzen dute, non harrapatzen duten ehiztariek ezin baitute esan gizona edo piztia den.

Erdi Aroa

Erdi Aroko hartz baten eta gizaki baten arteko hibrido baten grabatua, ziurrenik Xan Hartza bezala ezagutzen den pertsonaia.

Izenak dioen bezala, gizaki basatiaren ezaugarri nagusia basakeria da. Jende zibilizatuak gizaki basatiak naturako izakitzat hartzen zituen, zibilizazioaren antitesitzat. Beste ezaugarri batzuk hainbat testuingurutan garatu edo aldatu ziren. Hasiera-hasieratik, gure iturriek gizon basatiak iletsu izatearekin lotu zituzten; XII. menderako ia beti deskribatu zen gorputz osoa estaltzen zuen ile-geruza bat zutela, eskuak, oinak, aurpegiak beren bizar luzeen gainetik eta emakumeen bularrak eta bizarrak izan ezik. Erdi Aroaren amaieran pentsatzen zen denbora luzez biluzik basotik ibiliz gero, ilea eta biloa hazten zela, gizakia guztiz jantzi arte. Honela jasotzen da Kataluniako Fra Joan Garíren kondairan edo Juan de Floresen Grimalte y Gradissan, adibidez:

«	Ikusi nuenean, hain zegoen itxuraldatuta [...] basatien itxura hartuta. Ez zen soilik bere ile eta bizarrak bere altuera bera baino askoz luzeagoak zituela hazita, biloa ere, biluzik ibiltzearen poderioz, jantzia ematen zion.	»
—

Garaiko teologoek arazoak zituzten Gizon Basatia bera azaltzen, eta horregatik eromenean eta heresian eroritako gizaki gisa aurkeztu ohi zen. Chrétien de Troyesek, Frantziako lehen eleberrigilea eta, askorentzat, Mendebaldeko eleberriaren sortzailea, Yvain, Lehoiaren Zalduna lanean deskribatzen du nola heroia erotzen den, eta desberdintzen du zaldun ero baten basatasuna eta benetako Gizon Basatiaren artean. Basatia, Gorteko bizitzaren antitesia izango litzateke garai horretako lanetan, baina herritarrentzat bazuen ere aurretik zetorren mitologiaren eta herri kondairen usaina, eta bereziki hasi ziren kondairak Erdi Aroan basoak soiltzen hasi zenean nekazaritza ustiapenak handitzeko, biztanleriaren handitzearekin. Natura, Erdi Aroko pentsamenduan, ankerra eta etsaia da, berarengandik ihes egin behar da arriskutsua delako.

Herritik aldentzearen beldurra oso errotuta zegoen Erdi Aroan. Alde batetik, ezezagunari beldurra zegoen, hala ere, bestetik, bazeuden benetako arriskuak: bideak ez ziren ziurrak, eta Europan mongolen erasoak ekialdetik eta arabiarrena hegoaldetik pairatzen ziren. Eraso horiek urrunekoari beldurra eragiten zuten.

Behe Erdi Aroa

Gizaki Basatiak XIV. mendeko Orduen Liburu batean.

XIV. mendetik aurrera, ohikoa bilakatzen da dontzeila bat bahitu eta basora eramaten duen Gizon Basatiaren kondaira; dontzeila hori zaldun batek salbatu behar du eta bahitzailea atxilotu edo hil. Batzuetan, herriko emakume bat bahitzen du hartz batek eta ume bat dute, indar handia duena; kondaira honi, generikoki, Xan Hartza izena eman zaio, eta oso hedatua dago Europan eta euren kolonia izan diren lekuetan. Emakume basatiak ere agertzen dira, Hitako artziprestearen Maitasun Onaren liburuan, adibidez, Serrana izeneko emakumea.

Aldi berean, bidaia-liburua sortzen da, eta bertan ere ikusitako gizaki basatien testigantzak jasotzen dira; adibidez Libro de Alexandre lanean Alexandro Handiak ikusitako izakiak aipatzen dira, eta horietako batzuk iletsuak direla eta lurzoruaren gainean lo egiten dutela esaten da. Kontrakoa ere gertatzen zen: oso itsusia eta iletsua zen emakume basati batek bere itxura aldatzea lortzen zuen, gizon bat seduzituz eta bere itsusitasuna soilik sexu harremanen unean erakutsiz.

Erromanikoan jada agertzen da Gizon Basatia hainbat elizetako kapiteletan. Gotikoan eredu honek jarraipena izan zuen; Iruñeko katedraleko klaustroan, adibidez, ekialdeko aldean gizon eta emakume basati bana agertzen dira, bizkarra emanda. Eukene Martinez de Lagos artearen historialariaren arabera, Iruñeko kasuan Nabukodonosor II.aren kondairaren errepresentazioa izango litzateke, nolabait heresian eta desordenan oinarritutako bizitza eramatearen ondorioak irakasteko sortua.

Pentsamendu kristaua

Gargola bat Moulinseko katedralean.

Pentsamendu kristaua lehen aipatzen den pentsamendu judutik aldendu zen, Jainkoaren barkamena posible zelako. Beraz, nahi zuen orok aukera zuen kristau komunitatean parte hartzeko, eta ez zegoen betirako desgrazian eroritako pertsonarik. Agustin Hiponakoa jarraituz, baita gizakirik monstruosoena ere gizakia zen, azken finean, eta kristautasunera konbertitzeko aukera zegoen. Bidaiariek aipatutako arraza bitxien inguruan (zinozefaloak, pigmeoak...) Agustinek proposatu zuen horiek ere gizaki zirela, eta arraza bakoitzean jaiotza higuingarriak zeuden bezala, izango zirela arraza higuingarriak ere. Gizaki higuingarri hauek Kam eta Jafeten ondorengoak izango zirela ere pentsatu zuten, Sem anaia Jesukristoren arbasoa baitzen..

Aurretik aipatu den bezala, teologoek arazoak zituzten Gizon Basatiaren esentzia azaltzen. Jainkoak abandonatutako gizakia bazen, edo animalia arima bazuen, orduan ezin zen modu kristau batean salbatu. Tomas Akinokoak giza eta animalia arimak aztertu zituen; animalia arimak desioa baino ez ziren, arrazoibiderik gabe desio hori gidatzeko. Honela, gizakiek nahi zutena egin zezaketen animalia horiekin, baita hil ere behar bazen. Gizon Basatiaren arima animaliarena baldin bazen, orduan arazo bat zegoen Ebanjelioek proposatzen zuten gizakien salbazioarekin. Dante Alighieriren Jainkotiar komedian euren kontzientzia lizunkeriaren mende jartzen zutenak Infernuaren bigarren zirkuluan amaitzen zuten; hala ere, Gizon Basatiek arimarik edukiko ez balute eta animaliak balira, orduan infernuaren zaintzaile izango lirateke eta besteen torturatzaile.

Gizaki basatiek ez dutenez euren ekimenen ulermenik, ez dira pentsamendu kristauan demonio edo sorgin baten parekoak, horiek nahita egiten baitute mina. Aingeru erori batek ez bezala, Gizon Basatiak ez zekien zer zen bekatua eta, beraz, ez zekien bekatari baten moduan ari zela bizitzen. Horregatik, XIV. mendetik aurrera Erdi Aroko pentsamendua askatzen joan zen heinean, Gizon Basatia beldurra sartzeko irudi degradatu bat izatetik, askatasuna zuen eta inbidia ematen zuen figura izatera igarotzeko aukera egon zen.

Zeltiar mitologian

IX. mendeko Buile Shuibhne (Sweeneyren eromena) ipuin irlandarrak, Ulsterreko Dál nAraidiko errege paganoa den Shuibhne edo Sweeney, Ronan Finn gotzain kristauari nola eraso zion deskribatzen du, eta, emaitza bezala, eromenarekin madarikatua da. Luma eta atzaparrak hazten zaizkio, madarikazioak bere bidea egiten duen bitartean, txori bat bezala hegan egiten du eta urte asko igarotzen ditu basoan zehar biluzik bidaiatzen, beste ero batzuen artean bertsoak egiten. Jainkoak barkatua izateko, Suibhne erregeak Jainkoa hil aurretik goraipatzeko poema eder bat osatzen du.

Suibhne erregearen bizitza eta eromena kontatzen duten olerki eta istorio gehiago daude. Galestarrek, Myrddin Wyllti buruzko antzeko istorio bat kontatu zuten, ondorengo erromantzearen Merlinen jatorria zena. Istorio hauetan, Myrddin, Gwenddoleu ap Zeidio erregearen zerbitzura dagoen gerlari bat da, Arfderyddeko guduaren garaian. Bere jauna guduan hiltzen denean, Myrddin Kaledoniako basora doa, poesia profetikoa egiteko gaitasunaz hornitzen duen erokeria eraso batean, ondorengo olerki profetiko batzuk ematen zaizkio. San Kentigernen bizitzak ia istorio bera barne hartzen du, hemen Arfderydden eroa Lailoken deitzen den arren, jatorrizko izena izan daitekeena. XVI. mendeko testu zatikatu bretoiak, An Dialog Etre Arzur Roe d'an Bretounet Ha Guynglaff (Artur eta Guynglaffen arteko elkarrizketa), Artur erregearen eta Guynglaff gizon basatiaren arteko topaketa bat kontatzen du, XVI. mendera arte gertatuko diren gertaerak iragartzen dituena.

Eslaviar mitologian

Eslaviar mitologian demonologiaren eta basoko izaki mitikoen artean daude basatiak, divi izenekoak. Izena bi eslaviar erroetatik eratorria dago *dik- eta *div-, aldi berean "basati" eta "zoragarri, arraro". Ekialdeko iturri eslaviarretan hainbat izen aurkitzen ditugu. Saratov oblastean dikar, dikiy, dikoy, dikenkiy muzhichok, gizon txiki bat da isatsarekin eta bizar handiarekin. Ukrainako lisovi lyudi ile luzea duen gizon zahar bat da, sudurra igurtziz gero zilarra ematen dizuna; vyatka dikonkiy espiritu ez-garbi bat da, paralisia bidaltzen duena; lihiy div espirituak sukarrak bidaltzen ditu; dika baba emakume eder bat da zazpi legoako botekin, umeak sakrifikatu eta euren odola edaten duena, gizonak limurtzen ditu.

Uraletako errusiarrek uste dute divnye lyudiak txikiak, ederrak eta ahots atseginekoak direla, kobazuloetan bizi direla mendietan eta etorkizuna iragarri dezaketela. Bieloerrusiarrek dzikie lyudzi aipatzen dute, itsasoaren beste aldean bizi diren kanibal begibakarrak, bildotsen odola edaten dutenak.

Eskandinaviar iturriak

1250 inguruan Norvegian idatzitako Konungs skuggsjá lanean ("Erregearen ispilua" edo "Speculum Regale") gizon basati bat aipatzen da:

«

Behin herrialde hartan (eta honek benetan bitxia dirudi) izaki bizidun bat basoan harrapatua izan zela gertatu zen, eta inork ezin izan zuen ziurtasunez esan gizakia edo beste animaliaren bat ote zen; izan ere, inork ezin izan zuen berarengandik hitzik atera edo ziur egon giza hizketa ulertzen zuela. Giza forma zuen, hala ere, xehetasun bakoitzean, bai eskuetan, bai aurpegian, bai oinetan; baina gorputz osoa ilez estalita zegoen, piztiak bezala, eta bizkarrean zaldi baten adats luze eta lodia zeukan, bi aldeetara erortzen zena eta lurrean arrastaka ibiltzen zena haurra ibiltzean makurtzen zenean.

»

Ragnot Sodbrok kondairan kontrako efektua lortzen da gizon basatia imitatuz. Gotlandiako erregearen alaba den Kemnate dragoi batetik askatzeko Ragnot gorputza ilez estalita mozorrotuz gerturatzen da, basatiz mozorrotuta.

Erdi Aroko jaiak

Pontizio eta Sidonaren ezkontzan, hainbat pertsona gizon basatiz mozorrotuta.

Erdi Aro goiztiarrean basati horien inguruko jaiak egiten zirela badakigu, testigantza batzuk iritsi direlako. 617an Tarragonako Zirko Maximoan faunoari eskainitako antzerki-jai bat egon zen, Sisebutok Eusebio artzapezpikuari idatzitako gutun batean salatzen duen bezala. Gizaki Basatiaren Erdi Aroko tradizioaren lehen ebidentzietako batzuk IX. edo X. mendeko espainiar kartzela batean agertzen dira; liburu honetan, ziur asko aurreko iturri franko batean oinarritua, partaideek Orcus, Maia eta Pela irudien mozorroa janzten zuten dantza bat deskribatzen du, eta penitentzia txikia egozten die parte hartzen dutenei, itxuraz antzinako ohitura pagano baten berpiztea zena. Ez da ezagutzen Pelaren nortasuna, baina Maia Lurraren jainkosa emakume basati bezala agertzen da (Holz-maia alemaniar glosarioetan), eta Orcusekin lotutako izenak, gizon basatiarekin lotu ziren Erdi Aroan zehar. Dantza hau, Erdi Aroan zehar ospatu ziren eta Europako toki batzuetan biziraun zuten gizon basatiaren festen bertsio goiztiar bat zela adierazten du.

1393ko urtarrilaren 28an Parisen egindako maskara dantza edo txaribari bat izan zen, non Karlos VI.a Frantziakoak dantza bat egin zuen Frantziako nobleziako bost kiderekin batera. Lau dantzari su batean hil ziren, Luis Valoisekoa, Karlosen anaiak zeraman zuzi baten ondorioz. Karlosek eta beste dantzari batzuek bizirautea lortu zuten. Dantza hau, aurreko udan erotzea izan zuen errege gaztea entretenitzea helburu zuten hainbat ekitalditako bat zen. Gertaera hark ahuldu egin zuen Karlosek gobernatzeko zuen gaitasunean zuen konfiantza; paristarrek gortearen gainbeheraren frogatzat hartu zuten gertaera hori, eta nobleziako kide boteretsuenen aurka matxinatzeko mehatxua egin zuten. Herriaren haserreak erregea eta Orleanseko bere anaia behartu zituen, kronikari garaikide batek erregizidio eta sorginkeria saiakera leporatu ziona, ekitaldiagatik barkamena eskatzera. Isabel Bavariakoak, Karlosen emazteak, dantza antolatu zuen konpainiako dama baten ezkontza berria ospatzeko. Adituek, txaribari tradizional bat izan zitekeela uste dute, Gizon Basati bezala mozorrotutako dantzariekin. Ekitaldia idazle garaikideek kontatu zuten, hala nola, San Deniseko monjeak eta Jean Froissartek, garaiko kroniketan, eta XV. mendeko zenbait eskuizkribu ilustratutan, Antonio Borgoinakoaren Maisua bezalako margolariek ilustratu zuten.

Badakigu, gainera, XVI. eta XVII. mendean oraindik ere horrelako mozorro jairen bat ospatu zela, nahiz eta gero eta arraroago bilakatu zen. Halako jaiak antolatzen zituztenen artean Anjouko dukerria zegoen, botere politikoa indartzeko ekintza miragarriz beteriko afariak antolatzen zituena. Erraldoiak, nanoak eta gizon basatiz mozorrotutako pertsonak izaten zituzten, maiz animalia exotikoen gainean.

Germaniarra Gizon Basati gisa

1470ean Kornelio Tazitoren Germania liburua berraurkitu zen. Liburu horrek germaniar izaeraren berrosaketa ekarri zuen, bereziki garai horretako eta XVI. mendeko humanisten ikuspegitik. Germaniako Erromatar Inperio Santua Erromako Inperioaren eta germaniarrak Troiako gerrako exiliatuen talde mitiko baten ondorengo gisa ikusi beharrean, germaniarrak Gizon Basatiaren ondorengo gisa agertzen ziren. Conrad Celtisek eta Ulrich von Huttenek kontzeptua nazionalizatu zuten eta germaniar hiritarrean bilakatu zuten, benetako edo lehenengo germaniarra (ur-germaniarra). Aeneas Silvius Piccolominik (Pio II.a izango zena) gutun bat idatzi zuen testua aipatuz eta germaniarrak irainduz, baina irain horretatik abiatuz ondoren germaniar nazioaren irudia izango zena sortu zuen, garai horretarate zegoen hiriarekiko atxikimendutik haratago. Conrad Celtesek ideia hori hartu zuen eta germaniar Gizon Basati izaera goraipatu zuen, nazio sortzeko. Celtesen ustez, germaniarrak odol garbikoak ziren, bertan betidanik bizi izan zirenak, Germaniak azaltzen zuen Gizon Basati horien ondorengoak, zehazkiago Demogorgonaren ondorengoak.

Celtes jarraituz, Heinrich Bebel folkloristak (1472-1518) germaniarren jatorrian Herkules bera jarri zuen Quod Germani sunt indigenae lanean. Bebel eta Celtesen lanaren helburua Maximiliano I.a Habsburgokoak Herkules bere arbaso gisa izendatzea zen; sueboen eta germaniar herrien arbaso mitiko horrekin gizaki basatia eta germaniarra lotuta zeuden. 1492an Maximiliano Hercules Germanicus gisa agertzen da irudi batean, aldi berean Habsburgotarren arranoa eta Lernako hidra erakutsiz; armak ere baditu, etorkizuneko armarrietako irudien oinarria.

Maximiliano I.aren ondorengoa Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa izan zen. Berak ere bere genealogia aldarrikatzeko Karlomagno bera jarri zuen. Vita et Gesta Karoli Magni liburuaren azalean bere burua eta Karlomagno agertzen ziren, bigarrena tunika batekin, eta Gizon Basatiaren atributuekin, germaniar zein kristau arbasoak izendatuz. Karlomagno aldi berean Herkules estilizatu eta germaniar gisa erakutsiz, historia erretrospektiboki aldatzen zen, germaniarren izaera berria indartuz. Gizon Basatiaren irudi modernoa eta antzinako germaniarrak berdinduz, heraldikan pisua izango zuen irudia sortu zen, honela. Tradizio honek garrantzia izan zuen modernitatean, eta beste enperadore eta errege-etxe batzuek ere erabili zuten, adibidez, Henrike III.a Nafarroakoa Hercule Gaulois gisa aurkeztu zen eta Nafarroako etxearen eta Herkulesen arteko genealogia egin zuten.

• 
  Maximiliano Hercules Germanicus gisa.
• 
  Vita et Gesta Karoli Magni liburuaren azala. Karlomagno Gizon Basati gisa agertzen da.
• 
  Lutero Hercules Germanicus gisa.
• 
  Henrike III.a Nafarroakoa Hercule Gaulois gisa.

Garai Modernoa

Garai Modernoa Amerikaren aurkikuntzarekin hasten da, eta europarrek zuten Gizon Basatiaren irudia guztiz aldatu zen, benetan modu basati batean bizi ziren Amerindiarrak aurkitu ostean. Pizkundeak zein Argien Garaiak aldaketak ekarri zituzten Erdi Aroko kontzepzio judeokristautik, eta posible izan zen aurreko milurtekoan garatutako mitoa fikziotik desberdintzea.

Basati Onaren sorrera

Sakontzeko, irakurri: «Basati Ona» eta «Primitibismo»

Benjamin Westen Wolfe jeneralaren heriotza (1771), idealizatutako amerikar indiar batekin.

Basati on eta noblearen mitoa greziarren garaitik badator ere, XIV. mendetik aurrera, Erdi Aroaren egitura zurruna hausten hasten denean, Gizon Basatiaren zein naturaren inguruko interes berritu bat dago. Primitibismoaren lehen zantzuak ematen dira, eta natura bera idealizatzen hasten da. Hans Sachsek, adibidez, Gizon Basatia Bibliako Edenaren mundu puruan bizi dela iradokitzen du bere poemetan. Erdi Aroan opresioa handia izanda, Pizkundeko intelektualek antzinako mitoetan bilatzen dute erantzun bat, zibilizazio krisiaren ondorioz. Honela, Gizon Basatiarekin identifikatzea joera erradikala zen, zibilizazioaren gaitz guztiei aurre egitea. Azken finean, Gizon Basatia indartsua, erotikoa eta borrokan noblea baldin bazen, alemaniar pentsalariek proposatu zuten hobea zela bere ingurura bizitzera joatea; horrekin soilik, gizakia bakean, lasaitasunean eta sentsualki bizitzeko aukera izango luke.

XVI. eta XVII. mendeen artean Basati Onaren figura sortzen da Europan bizi ziren Frantziako Erlijio Gerrak edo Hogeita Hamar Urteko Gerrari kontrajartzeko. 1580ean Michel de Montaignek Kanibalei buruz liburu famatua idatzi zuen, azalduz Tupinambá tribuak ohorearengatik euren etsaien gorpuak jaten zituztela; alde berean gogoratzen zuen europarrek erlijio gaiengatik erretzen zituztela etsaiak: "bakoitzak ohituta ez dagoen gauzei deitzen die barbarismo". Garai berdinean sortu zuen William Shakespearek Caliban pertsonaia. Eta norbaitek lagundu bazuen trantsizio honetan Giambattista Vico filosofoa izan zen. 1725an Gizon Basatia poeta natural gisa irudikatu zuen Sciencia Nuova liburuan, poesia naturalki sentitzen zuen gizakia, gizaki guztien arbasoa hasi zena poesia sentitzen eta bukatu zuena prosa izaten. Vicoren ustez, basatiaren barbarismoa ez zen gizaki teknologiko zibilizatuaren barbarismoa baino ez-gizatiarragoa, eta pentsatzen zuen gainbeheran zegoen gizateriarentzako soluzioa berriro ere egoera barbaro horretara bueltatzea izan zitekeela.

Beranduago, Jean-Jacques Rousseauk eta Alexis de Tocquevillek Basati Onaren edo Noblearen gaia ere ukitu zuten. Bi filosofoentzat amerikar natiboak benetako gizaki zibilizatuak ziren, naturalki argiztatutako figurak, nahiz eta modu barbaro batean portatu euren arrazaren ezaugarri gisa. Pentsamendu ildo hau jarraitu zuen Ipar Amerikako indiarren presidente ere bazela iradokitzeko Thomas Jeffersonek, askoz beranduago. Rousseauren pentsamenduak, hala ere, ez du eragiten gizaki modernoan natura gainditu behar den elementua denaren ideia. Descartesek, beranduago, gizakia izadiaren jaun eta jabe bilakatu behar zela aipatzen du, eta hori izan da modernitatearen ildo nagusia.

Amerikaren aurkikuntza

Sakontzeko, irakurri: «Amerikaren aurkikuntza»

1492ko urriaren 12an Kristobal Kolonek gidatutako espediziora Amerikara iritsi zen. Marinelek, Kristobal Kolonek berak, gizon basatiaren inguruko kondaira ugari ezagutzen zituzten, batez ere espainiar tradizioan ugariak zirelako. Hala ere, aurkitu zuten benetako basatia ez zen euren kondairatan zegoena: alde batetik aurkitu zuten natura oso atsegina zelako, Kolonek berak esan zuenez "mundu osoan dagoen onena, emankorrena, klimarik onena duena" eta, bestetik, bertako amerindiarrek oso harrera ona egin zietelako, eta eskatzen zieten edozein gauzatarako prest zeudelako. Europarrek, euren arbasoak izan zitezkeenak aurkitu zituzten, naturarekin orekan bizitzen eta pentsatu zuten hori zela benetako basatia. Basati Onaren iruditeria "1492ko urriaren 12an jaio zen, Guanahanin", Samuel Eliot Morrisonen arabera.

Karibeak, kanibal hitzaren jatorria.

Hala eta guztiz ere, Kolonek aurkitzen zituen amerindiar guztiei galdetzen zien ea bazekiten gizon basatien inguruan eta gehienek aipatzen zuten urrunean bizi ziren izaki basatiagoak; Kuban begi bakarreko gizakiak eta gizakiak jaten zituzten txakur aurpegiko gizakiak zeudela aipatzen du eta Haitin bekokian begi bat zuten gizakiak zeudela; beste uharte batean emakumeak baino ez zeuden... zurrumurru horiek Europan jada existitzen ziren mitoak konfirmatu baino ez zuten egin. Kolonek eta Petri Martir Angleriakoak jaso zuten Arawak herrikoek nola esan zieten hegoalderago zeuden beste uharte batzuetan euren arerioak jaten zituzten karibeak zuedela, eta hortik jaiotzen da kanibal hitza bera. Bi errealitate horiek, paradisuan bizi den arawakarena eta beldurgarria den karibe basatiarena, jada existitzen zen dualismoa indartuko zuen Europan. Han aurkitutako biztanleak benetako gizakiak ote ziren ere eztabaida legal bat zen, esklabutzaren eremuan eragina zuena. Bartolomé de las Casasen gizatasunaren defentsa aipatu behar da garai horretan; 1537an Paulo III.a aita santuak adierazi zuen Sublimus Deus buldan gizaki horiek kristautasunera konbertitzea posible zenez, gizaki osoak zirela eta ezin zirela esklabu bilakatu. 1551ean De Las Casasek eta Juan Ginés de Sepúlvedak enperadoreak eskatutako eztabaida egin zuten Valladoliden, eta erabakirik hartu ez bazen ere, hortik aurrera amerindiarra ez zen, formalki, Gizon Basatia izango espainiarrentzat.

Espainiar konkistaren garaian, hainbat marinel eta esploratzaile istripuz Mundu Berrian bakarrik bizitzen amaitu zuten, izan maiek atxilotu zituztelako, edo euren barkua hondoratu zelako. Garcilaso de la Vegak jaso zuen 1526an Banco Serranan hondoratu zen Pedro Serranoren istorioa. Euren itsasontzia hondoratu ostean, dortokak eta itsasoko animaliak jaten biziraun zuen hiru urtez. Ondoren, beste itsasontzi bat hondoratu zen eta beste kide bat gerturatu zitzaion. Zortzi urtez egon ziren bakarrik ahalik eta beste itsasontzi batek erreskatatu zituen arte. Bere kidea barku horretan hil zen, baina Pedro Serrano Espainiara itzultzea lortu zuen. Hainbeste denbora bakarrik egonda, ile, bizar eta gorputzeko ile luzeak zituen, eta ez zituen moztu. Herriz herri joan zen, Europan zehar, benetako Gizon Basatia zela esanez. Nobleziak bere istorioa kontatzeko eta bera ikusteko ordaintzen zuen.

Esplorazioen Aroan Amerika ezagutu eta konkistatzeko hainbat espedizio abiatu ziren. Ingalaterrak ere bazituen bereak, eta aurretik aipatu den Gizon Basatiaren dikotomia ezagutu zuten XVI. mende osoan zehar. Alde batetik, basati beldurgarriaren kontakizunak hedatzen ziren; Joan Cabotok desfilea egin zuen Ingalaterratik bahitutako inuit "beldurgarri" batzuekin; esploratzaileen kontakizunek esaten zuten Ipar Amerikako indiarrak kanibalak zirela eta edozein gauza jateko gai zirela. Bestetik, Kristobal Kolonen kontakizunez gain, lehen esploratzaile batzuen txostenak ere iritsi ziren: indiar asko atseginak ziren, baita lagunkoiak, ez bazitzaien erasorik egiten. Richard Hakluyt osaba-ilobek kolonizazioa bultzatzeko liburuak idatzi zituzten, indiarren izaera atsegina aipatuz. Garai berdinekoa (1537an jaioa) da Petri Gonsalvo, hipertrikosia pairatzen zuen kanariarra. Uste da Katalina Andrearekin egindako ezkontzak inspiratu zuela Ederra eta piztia kontakizuna bi mende beranduago.

Barrokoa

Fernando Varelaren arabera barrokoan ematen da Gizon Basatiaren bi ereduen arteko batasuna, eta horrek eragina izango zuen hurrengo mendeetan. Eugeni d'Orsen Wilderman izango litzateke horren paradigma. Buffonek ere barrokoaren espirituan sartu zuen arrakala bat: gizaki guztiak batera sortu dira (monogenesia), baina batzuk zibilizatu dira; beraz, gizaki zibilizatu guztien arbasoak basatiak dira.

Gizon Basatiak eragin handia izan zuen XVII. mendeko espainiar literaturan. Paper hau jokatu zuten pertsonaia ezagunen artean aipatu dira Luis de Góngoraren Polifemo, El burlador de Sevillako Don Juan, Bizitza ametseko Segismundo, Miguel de Cervantesen Persiles eta On Kixote Mantxakoan agertzen den On Kixoteren anaia Cardenio.

Hala ere, data hauetan ere, Gizon Basatiarekin topo egin duten abeltzainen kondairak daude. 1774an Donibane Garaziko bi abeltzainek esaten dute hartz bat ematen zuen pertsona batekin topo egin zutela Iratin. Bere interes bakarra animaliak uxatzea omen zen, ez zuen ezer ere eramaten eta ez zituen gizakien janariak ezagutzen. XIX. mendean Kantabrian La Osa de Andara izeneko Emakume Basati bat aurkitu zela esan zuten bertakoek.

Aro Garaikidea

Erromantizismoan naturaren inguruko gaiak bueltatu ziren, eta basatasuna ere erromantizatu zen. Zientziak aurrera egin ahala, Gizon Basatia berriro ere mito bezala ikusi zen, eta antropologiak berak gaia ikertu zuen. Antzinako gizakiek (Cro-Magnon) eta kriptozoologiak hartu zuten Gizon Basatiaren lekua giza pentsamenduan.

Gizon Basatia galdutako katebegia

Gizon Basatiaren sailkapen zientifikoa arazo bat izan da Lineok bere Systema Naturae aurkeztu zuenetik. Gizakiaren lekua Unibertsoan, beste animaliekin harremana eta horrek ekarriko zuen eboluziorako bidean Basatia (mitologikoa zein benetakoa) enigma bat zen. Lineok gizakia sailkatzen zuen Homo sapiens izena emanda, baina egin zituen hainbat azpiespezie (gorria, zuria, horia eta beltza); gainera, kondairatako hainbat izaki ere sartu zituen, tartean haur basati batzuetan oinarritutako Homo (sapiens) ferus azpiespeziea. Azpiespezie honen bilaketak jarraitu du hurrengo mendeetan, jakiteko ea ebidentziarik ote zegoen.

Georges-Louis Leclerck idatzitako Historia naturalean jada aipatzen du zein zaila den Gizon Basatia zer den azaltzea, animalia gisa hartzen duen arren. Hala ere, lehen aipatu bezala, berak monogenesian sinisten zuen, sorkuntza bakarrean. Honela, Gizon Basatia eta zibilizatua batera sortu ziren eta zibilizatu guztiek arbaso komuna dute basatiekin. XIX. mendearen hasieran Louis Agassizek teoria poligenetikoa proposatu zuen, gizakiaren linaje ezberdinekin eta arrazan oinarritutako sailkapen batekin, gerora arrazismo zientifiko gisa ezagutuko zena. Agassizek jatorri ezberdina ematen dio arraza bakoitzari, baina amerikar indiarra ez du behean jartzen, bere izaera independente eta kuraiatsua dela eta.

Badira autore batzuk defendatzen dutenak Neanderthalgo gizakiaren oroitzapenetik abiatzen dela "bestearen" eraikuntza hau, baina teoria honek ez du onarpen zabalik.

Gizon Basatia eta trogloditak

Neanderthalgo gizakiaren irudikapenean Gizon Basatiaren elementuak erabili izan dira.

XIX. mendean, Neanderthalgo gizakia eta Cro-Magnonaren aurkikuntzarekin, gizon basatiaren mitologia iraganera mugitzen da, eta galdutako katebegien, erdi-gizon-erdi-tximino eta tankerako kondairak sortzen dira. J. H. Rosny, Austin Bierbower, Stanley Waterloo, H. G. Wells, Fernand Mysor, Max Begouën edo Léon Lambryk nobela aurrehistorikoaren generoa abiatzen dute, gai hori hartuta. Neanderthalaren eta Cro-Magnonaren arteko harremanak landu zituen ere Jean M. Auelek The Clan of the Cave Bear liburuarekin abiatu zen hexalogian.

Herri kulturan trogloditaren figura sortzen da, kobazuloetan bizi den gizakia, ezaugarri oso antzestralekin (berez dituztenak baino gehiago), makil batekin edo arma oso handi batez lagunduta, ilez edo larruz estalita eta indar handiarekin: bere emakumea iletik tiraka eraman dezake kobazulora, eta mamut bat ehizatu eta arrastaka eraman.

Estereotipo hau Arthur Conan Doyleren The Lost World (1912)en agertzen da, gaur egungo gizakiekin borrokan ari diren tximino-gizonekin. Edgar Rice Burroughsek ideia moldatu zuen The Land That Time Forgot (1918) liburuan. Filmetan ere genero bat sortu zen, lehenengoa D. W. Griffithen Man's Genesis (1912); Charles Chaplinek satirikoki landu zuen His Prehistoric Past (1914), Brute Force (1914), The Cave Man (1912) eta Cave Man (1934) filmekin. Griffithen pertsonaiek ezin dute hitz egin, makilak edo arrokak erabiltzen dituzte arma gisa eta heroiak Tarzanen itxura du eta dinosauroekin borrokatzen du. Captain Caveman and the Teen Angels marrazki bizidunetan arketipo hau esplotatzen da, ilez guztiz estalita eta makil handi bat daraman superheroi batekin. Harriketarrak antzinako gizakien zibilizazio moderno bat erakusten du.

Gizon Basatia eta estralurtarraren figura

Jean-Bruno Renarden ustez, XIX. mendearen amaieratik aurrera Gizon Basatiaren irudia bueltatu zen, baina kontrako eredu batekin: estralurtarrarena. Ikuspegi honetatik, eboluzioaren mitologian sartuko lirateke bi fenomenoak: gizaki basatiak gutxiago eboluzionatutako bestea izango lirateke eta estralurtarrak gehiago eboluzionatutako bestea; estralurtarra gizakiarekiko izango litzateke, mentalitate europarrean mendebaldeko gizaki txuria dena hotentotearekiko. Estralurtarra figura literarioa izan da XVII. mendetik (Francis Godwinen The Man in the Moone, 1638an idatzia), baina XX. mendean izan du bere unerik gorena, komiki, marrazki bizidun, zinema eta bestelako adierazpenekin. Tematika ugari badaude ere, normalean estralurtarrak teknologikoki garatuagoak dira, eta gizakia da basatia dena bere aldean. Avatar izango litzateke horren aurkakoa, non gizakia den teknologikoki garatua eta bertakoak, naturarekin konexio handia duten izakiak, Pocahontas filmaren antzera.

Close Encounters of the Third Kind, gizakiaren eta estralurtarraren arteko kontaktuaren gaia sakon aztertzen duen filma.

Gizon Basatiaren egondako kontaktuen eta estralurtarrekin egondako kontaktuen arteko testigantzek ere eredu berbera jarraitzen dute: unearen eta behatzaileak egiten zuenaren detaile handiak daude, sinesgarritasuna ematen diotenak, pertsona hori bakarrik zegoen eta egiten ari zena une batez uzten du eta, orduan, gizaki itxura duten bat edo bi izaki ikusten ditu; une horretan beldurraren eta kuriositatearen arteko sentimendua du, bana behatutako izakiak laster desagertzen dira, gutxitan zerbait utzita atzean eta behatzaileak ez du kontatu nahi ikusitakoa, erotzat hartuko dutela pentsatuz. Kontakizun horietan, noizbehinka, giza-bahiketak ere egoten dira: Gizon Basatiak indarra erabiltzen du, estralurtarrak teknologia.

Itxura ez ere, kontrajarriak izan ohi dira. Gizon Basatia iletsua da, aurpegiko elementuak handiak izan ohi ditu, animalien itxurakoak eta animalien gisa komunikatzen da; estralurtarraren irudi klasikoan (ikus Martetarrak) ez du ilerik izaten aurpegiko fakzioak ez dira ondo ikusten (askotan sudurrik gabe), begi zein burmuin handia dute eta komunikatzeko gailuak edo telepatia erabiltzen dute; basatiak makil handi bat izaten du arma gisa eta estralurtarrak paralizatzeko edo desintegratzeko arma metaliko eta oso garatuak.

Literaturan konexio hau oso argia izan da batzuetan. H. G. Wellsek zioen 1877an Tasmaniaren inbasioan eta bertako biztanleen erailketan oinarritu zela Ingalaterraren martetar inbasio bat irudikatzeko. Brunoren arabera, estralurtarraren mitologia hori beste lurraldeen deskolonizazioarekin batera eman zen, eta pentsatzen du bien arteko konexioa badagoela. Utopiaren eraikuntzan bi izakiek ere izan dituzte antzekotasunak: erromantizismoan "Basati Ona"ren eta paradisu galduaren mitoa hedatu zen eta ikuspegi ekologiko hori ere ikusi da estralurtarren mitologian (adibidez, E.T. the Extra-Terrestrial edo Avatar filmetan). Bi mitologien arteko konexioak gehiago dira oraindik: askotan estralurtarrak ikusteko lekuak gizaki basatiak ikusteko egon diren lekuen berberak dira, proposatuz historian egon diren gizaki basatiak, benetan, estralurtarrak zirela, edo gizakiak estralurtarren eta gizaki basatien arteko sexuazren ondorio direla.

Literaturan

XIX. mendean hainbat ipuinetan landu zen Gizon Basatiaren ideia. Grimm anaiek bi ipuin dituzte, gutxienez, gaiari buruz. Horietako bat De Wilde Mann da, 1815an argitaratua, non Gizon Basatia animalia bat bezala jokatzen den madarikazio baten ondorioz.

«

Bazen behin gizon basati bat madarikatua izan zena eta lorategian eta artoan nekazariengana joan zena eta dena hondatu zuena. Orduan, etxejabeari kexatu zitzaizkion alokairua ezin zutelako ordaindu, eta, horregatik, etxejabeak ehiztari guztiak harengana etortzen utzi zien: "Piztia harrapatu ahal baduzu, sari handi bat jasoko duzu."

»

Ehiztari zahar batek, azkenean, "Piztia" alkoholarekin mozkortzea lortu zuen, harrapatzeko erraza izan zein, eta jaunarengana eramaten du. Bertsio goiztiar eta primitibo hau, ordea, hitzez hitz berrikusten dute anaiek denboran zehar.

Der Eisenhans maitagarrien ipuinean, errege batek, zenbait ehiztari, ehizan aberatsa den baso batean ehizatzera bidaltzen ditu, baina hauetako inor ez da inoiz itzultzen. Bere ehiztarietako bat bera ere ezin da arazoaren muinera iritsi, harik eta ehiztari bitxi bat iritsi eta bere txakurra urmael batera giza esku batek arrastaka eramaten ikusten duen arte. Ehiztariak urmaela esplotatzen uzten du, non gizon basati bat agertzen den, orain erresistentziarik gabe lotuta dagoela dirudiena. Gizon Basatiak badu putzu bat, bertan erortzen den guztia urre bihurtzen duena. Putzuko kristalezko uretan, noizean behin, urre-koloreko arrain bat edo urre-koloreko suge bat ikus daiteke. Maitagarrien ipuinaren testuan honela deskribatzen da:

«

Burdina herdoildua bezain marroia zen gizon basati bat, ilea aurpegitik belaunetara zintzilik zeukana.

»

Hamarkada berberean Mary Shelleyk Frankenstein idatzi zuen. Teknikoki Gizon Basatia ez bazen ere, bere ezaugarri eta mitoetako batzuk biltzen ditu.

Gollum, Eraztunen Jauna lanean paper garrantzitsua duen basati bilakatutako hobbita.

XX. mendean fantasia generoan sortu diren pertsonaietako batzuk Erdi Aroko gizon basatitik eratortzen dira. J. R. R. Tolkienen Hobbita zein Eraztunen Jauna horren adibide dira. Lehenengoan, arketipoa Beorn izango litzateke, hartz larruz jantzitako pertsona bat, baina aldi berean hartz gisa ere porta daitekeena, forma baino arropa aldatuz. Gandalf eta Bilbo Zorrozabal baino askoz handiagoa da eta aizkora batekin armaturik agertzen da. Hala ere, pertsonaia hau ez da guztiz Gizon Basatia, hitz egiteko gai delako, eta ez duelako beldurtzen berarekin dagoena. Eraztunen Jaunan Ghân-buri-Ghân Drúadan basoko pertsonaia da, "beste garai batetik geratzen dena"; hitz egiteko gai bada ere, esaldi sinpleak baino ez ditu egiten, eta ingelesezko bertsionak literalki aipatzen da wose bat edo wild of the forest (basoko basatia) bat dela. Rohango herritarrei ez die eskatzen ezer ere ez gudura laguntzearen ruke, soilik "bakean uztea" eta ez ehizatzea eurak berriro ere, "animaliak basatiak balira bezala". Jane Chanceren arabera, Aragorn bera aurkezten denean lehenengo aldiz hobbitei Gizon Basatiaren mitologiarekin aurkezten da, eta inguruan daudenek ere iritzi berbera dute. Túrin Turambar, The Children of Húrin liburuko protagonista eta Silmarillionean ere agertzen dena, Kalevalan oinarritutako pertsonaia da, zibilizaziotik kanpo bizi den misantropo bat. Tolkienen azken pertsonaia arketipikoa Gollum da, maldizio baten ondorioz basati eta animalia bilakatutako hobbita. Erdi Aroko tradizioetako asko biltzen dira pertsonaia honetan, eta Frodo Zorrozabalekin aurkitzen denean, bere kontraparte basatiaren papera egiten du; are eta gehiago, euren arteko harremana egin ostean, Frodok gero eta antza handiagoa hartzen du Gollumekin, eta irudikatzen du bien arteko muga zein lausoa izan daitekeen. Bere misioa egiteko ere arropa galtzen du, ondoren orko arropak hartzen ditu, lau hankatan igo behar du mendia eta, azkenean, biluztasuna berriro ere aipatzen da, metafora gisa. Tolkienek, gainera, pertsonaia hauek "Bestea" direla nabarmentzeko hizkuntza ere erabili zuen. Adibidez, Drúadaneko basoko biztanle basatiek hitz egiten zuten hizkuntza "guztiz atzerritarra" zela aipatzen du, kritikari batzuen arabera "Hollywoodeko Tarzan batena bezalakoa". Deidre Dawsonen ustez Tolkienen lanean oso ondo garatzen da Bestearen kontzeptu filosofikoa, Emmanuel Levinasen ildotik.

XXI. mendean Game of Thrones liburu zein telesailaren baitan erromatar garaitik datorren tradizioa txertatu da, Iparraldeko Harresiaz haratago bizi diren "basatiak" (wildlings) gizakiak dira, indar eta gaitasun handikoak, oraindik ezezagunagoak diren bestelako izakiengandik gizakiak salbatzen dituztenak eta zibilizazioaren arauak betetzen ez dituztenak.

Antzeko fenomenoak

Basoko eta mendietako izpirituak

Basoko eta mendietako izpirituak, zentzurik zabalenean, maitagarrien elezahar eta ipuinetan agertzen dira Europa osoan, baita Europatik kanpo ere. Izaki hauek, Gizon Basatia baino nabarmenki boteretsuagoak bezala irudikatzen dira. Naturaren maisutzat hartzen dira, eta gizakiak eragin diezaieke, baina ez suntsitu. Adibidez, basoko izpiritua den Schrat inauterietako pertsonaia Gizon Basatiaren antzekoa dela dirudi. Mendi handiak Rübezahlen bizilekua dira Alemanian (polonieraz: Liczyrzepa, txekieraz: Krkonoš), Skogsfrutarrena Eskandinavian. Izaki fantasmalak dira, forma ezberdinetan ager daitezkeenak. Beren burua eraldatzeko gai dira, baita desagertzeko ere. Normalean, botere magikoak dituzte edo naturaren indarren gaineko kontrola dute. Ekaitz elektrikoak eragin ditzake, eta gizakiak babesik gabe daude. Istorio batzuetan gizakiak engainatzen du, baina Rübezahl ezin da harrapatu eta giltzapetua izan.

• 
  Schrat inauterietako pertsonaia, basoko izpirituaren irudikapena.
• 
  Krkonošen eskultura, Hořice
• 
  Moritz von Schwinden Rühezahl
• 
  Waldschrat

Gaixo-psikikoak eta marginatuak

William Blaken Nabukodonosor.

Iwein, gizon basati gisa, fresko batean.

Istorio zaharretan, Biblian edo Erdi Aroko poesian adibidez, istripu baten edo Jainkoaren zigor baten ondorioz eromenean erortzen diren eta zentzurik gabeko animalia bat bezala basatiki bizi behar duten pertsonen aipamenak daude. Horrez gain, arropa erauzi eta basamortuan zehar biluzik korrika egin dezakete. Pariak, eroak eta arloteak, Gizon Basatiaren antzeko irudikapenetan agertzen dira, baina, hauek ez bezala, lau hanken gainean ibiltzen.

Zigor horrek Nabukodonosor II.a kolpatzen du Dn 4:1-34 pasartetan. Juduen kontakizunean, Nabukodonosor tirano harroa da, juduen atzetik dabilena. Ahots zerutiar baten bidez, umiliaziorik sakonena iragartzen zaio. Erotzen da da eta zazpi urtez animalia bat bezala bizi eta belarra jan behar du.

Merlinen elezahar galestarrean eta bertan oinarritutako Vita Merlini latinoan Myrddin poetak halako patuarekin topo egiten du: bere maisua gudu batean hiltzen denean, burua galtzen du, basorantz doa eta sagarrondo batekin eta txerriekin hitz egiten du. Honela 50 urtez bizi da, mirari baten ondorioz sendatu arte.

Hartmann von Aueren Iwein eleberrian gai honi buruzko deskribapen kezkagarri bat ere aurki daiteke. Iwein zaldun arturikoak, bere emazteak ezarritako epe bat galtzen du, eta, beraz, bere mesedea galtzen du. Ondorioz, gortetik ihes egiten du, guztiz erotzen da eta basoan biluzik dagoen ero batek bezala jarraitzen du bizirik.

XIV. mendeko alsaziar egile ezezagun baten Der Busant ("sagutegia") lanean, Ingalaterrako Printze galduak basoan basati begetatzen du. Printzearen eta Frantziako Erregearen alabaren arteko maitasun istorio honetan, printzeak burua galtzen du bere maitearengandik banandu izanaren minagatik. XV. mendearen amaierako tapiz bateko eszena batean, lau hankatan arrastaka doan irudi iletsu eta basati bat bezala irudikatzen da. Maiterik gabeko bizitza ankerra eta basatia da. Azkenean, bikotea berriz elkartuko da eta ezkondu egingo da. Bernardo Atxagaren Obabakoak laneko Camilo Lizardi erretore jaunaren etxean aurkitutako gutunaren azalpena ipuinean herriko ume bat basurde bihurtzen da basora ihes egiterakoan.

XIX. mendean eta XX. mendearen hasieran, "Gizon basatia" eromen mentalagatik eroetxera eraman eta zigortzen ez zuten kriminal baten izen arrunta zen. Gizaki Basati gisa agertzea, delitu batez akusatua ez izateko modu gisa aurkezten zen, zigorrari ihes egiteko gaixotasun psikologiko bat irudikatuz.

Haur basatiak

Sakontzeko, irakurri: «Haur basati»

Mowgli, Rudyard Kiplingen Oihaneko liburuaren pertsonaia, oihanean galdu den ume bat, animalien artean bizi dena.

Haur basati bat bere haurtzaroko denboraldi luze batean gizartetik kanpo bizi izan den pertsona bat da. Kategoria honetan sartzen dira urteetan giza harremanik txikiena izan ez duten pertsonak eta konfinaturik bizi izan diren haurrak. Horrelako kasuak ez dira oso ohikoak eta horren ondorioz fenomeno honen inguruko dokumentazio zientifikoa oso urria da. Haur basatiak, berez, ez dira izaki mitologiko: benetako haurrak dira. Hala ere, ipuin zein elezaharretako pertsonaia ugari animaliek hazitako haur basatiak dira.

Haur basatiek ez dituzte izaten normalean kulturatze prozesuan ikasten diren oinarrizko trebetasun sozialak. Adibidez, baliteke komuna erabiltzen ez ikastea, bizitza osoan lau hankatan ibili ondoren tente ibiltzen ikasteko arazoak izatea edo inguruan duten giza jardueran interes falta izatea. Askotan arazo mentalak dituzte eta ia ezinezko egiten zaie giza hizkuntza bat ikastea.

1600. urtea baino lehen, haur basatien istorioak mito eta elezaharretara mugatu ohi ziren ia bere osotasunean. Horren adibide dira Erromaren sortzaile diren Romulo eta Remo, adibidez. Ipuin horietan, haur basatiek janaria lortzeko ehizatzen zuten, lau hankatan egiten zuten korrika eta ez zekiten hizkuntzarik. Denborarekin kasu errealak agertuz joan ziren. Filosofoak eta zientzialariak haur horiekin liluraturik zeuden eta haur horiek giza familiako espezie ezberdin baten parte ote ziren galdetzen hasi ziren. Galdera hori serioago hartu zen zientzialariak XVIII. eta XIX. mendeetan gizakien garapena eta mundu naturalaren ulermena izendatzen eta kategorizatzen saiatu zirenean. XX. mendean, psikologoak portaera eta kultura biologikoa bereizten saiatu ziren. Isolamenduan edo animaliekin bizi ziren haur basatiek dilema honen adibideak eman zizkieten.

Gizaki/animalia kimerak

Xan Hartza (Joan de l'Ors), emakume baten eta hartz baten semea.

Gizaki/animalia kimerak aintzinarotik existitu dira, eta kontakizun askoren parte dira. Ez dira, zentsu hertsian, Gizon Basatia, baina kondaira askotan loturik agertzen diren irudiak dira.

Gizakiak otso (gizotso) bihurtzen direneko kontakizun asko daude. Lehenak Antzinaroan agertzen dira, Gilgamexen epopeian, eta ondoren agertzen dira greziar, erromatar zein eszitar mitologian. Gizotsoa euskal mitologian agertu da ere. Ez da nahastu behar otsokorekin, otsoaren giza pertsonifikazioa.

Antzinako Grezian gizakien eta animalien arteko izaki hibridoei buruzko istorio ugari zeuden. Izaki hauen artean ezagunenak satiroak, faunoak eta zentauroak dira, guztiak animalien gorputz ezaugarriak dituztenak. Isidoro Sevillakoa (560-646) gizon-animalia hauek sistematizatzen saiatu zen Erdi Aro goiztiarrean, misiolari trebeziaren arabera.

Goi Erdi Aroan, Alberto Magnok tximinoak, pigmeoak, zakur-jendea (zinezefaloak) eta satiroak ezarri zituen gizakiaren eta lauoineko animalien artean, eta asko teorizatu zuen ea pigmeoak pertsona edo animalia ziren ebazteko. 1641ean tximino bizi bat, txinpantze bat, Holandara Afrikatik iritsi zenean, gizakiaren eta animalien arteko lotura aurkitu zuela pentsatu zuten. Georg Bauer medikuak (Georgius Agricola, 1494-1556) hezurrak jaso zituen Erzgebirge mendietako meategietan, fosilak ezagutzeko balio izan zutenak.

1546ko Trentoko Kontzilioan, Elizak esplizituki nabarmendu zuen Adam izan zela lehen gizona eta Jainkoak sortutako beste gizakirik ez zela existitu bera baino lehen. Isaac de La Peyrère marranoak (1596-1676) tesi hau kritikatu zuen eta Adamen semeak emakumeekin umeak izan zituela adierazi zuen. Preadamiten tesia (gizaki aurrekoak, gizaki primitiboak) Jainkoaren sorkuntzaren froga gisa erabili zuen. Edward Tysonen arabera (1650-1708), Rebekak gizaki aurreko batekin sortu zuen Esau iletsua Homo Sylvestris bat zen.

Georges-Louis Leclerc de Buffonek (1707-1788), lurraren adina 75.000 urte zela esan zuen eta, honela, munduaren sorreratik kalkulatutako data elizak kalkulatutakoa ez zela adierazi zuen (K. a. 3000 eta K. a. 7000 bitartean izan zena). 75.000 urteko aldi luze honetan, bizitzeko moduen iraungipena posible bihurtzen da. Systema Naturae 1758 lanean, Carl von Linnék (1707-1778) tximinoak eta gizakiak ordena banandu batean batu zituen, primateak. Jean-Baptiste de Lamarckek (1744-1821) eboluzioaren lehen teoria sortu zuen, eta Charles Darwinek (1809-1882) espezieen jatorriari buruzko bere lanarekin aurrerapen handia lortzen lagundu zuen.

Kriptozoologia

Sakontzeko, irakurri: «Kriptozoologia»

Munduko kultura askotan, baso eta mendietan bizi direla esaten den "hominoideen" zurrumurruak daude. Izaki hauen artean Yeti (གཡའ་དྲེད, Elurretako Gizon Izugarria), Txutxuna, Yeren, Bigfoot edo Sasquatch (halkomelemeraz: sésq̓əc, «erraldoi iletsua») eta Orang Pendek daude. Izaki hauek biologikoki gizakia eta tximinoaren artean kokatzen dira. Hala ere, bere existentzia oraindik ez dago frogatuta, existitzen diren testigantzak eta fenomeno honen argazki eta grabazio filmikoak ez baitaude zientifikoki onartuta kriptozoologiatik kanpo.

Kontakizun hauek eremu mitologikoan betidanik existitu badira ere, Aro Garaikidean interes berezia hartzen dute, gizakiak jada eremu gehienak esploratuta dituela ikustean. Gizon basatiaren ordez, kriptozoologia hedatzen da, eta Bernard Heuvelmans bezalako zoologoek proposatu izan dute Neandertalgo gizakia eremurik urrunenean biziraun dutela.

Gizaki Basatiak eta inauteriak

Europa osoan zehar mantendu diren inauteri zaharretan agertzen dira naturako izakiekin harremanak, bereziki hartzarekin eta akerrarekin. Gune menditsu askotan erdi gizaki erdi animalia diren izakiak agertzen dira inauterietan. Bereziki hartza eta hartza-zainaren figura hedatuak daude, baita mendian aurkitutako makil batekin janzten direnak ere. Inauteriak Euskal Herrian horrelako izakiz beteta daude.

• 
  Hartza, hartza-zaina eta joaldunak, Iturentik Zubietara iristen.
• 
  Arotzak, Lantz
• 
  Momotxorroak prestatzen, Altsasu
• 
  Trapajón, Silio, Kantabria
• 
  Hooriger Bär, Singen
• 
  Strohmann
• 
  Urtzu eta Mamutzones, Aritzio, Sardinia
• 
  Urthos e Buttudos, Fonni
• 
  Mamuthones, Mamoiada
• 
  Tschäggättä, Lötschental, Suitza
• 
  Krampus, Estiria, Austria

Heraldika

Gipuzkoako armarria, bi Gizon Basatirekin armarria bera babesten.

Gizon basatien irudikapenak (neurri batean, eta konparatiboki oso gutxitan, emakume basatienak), lehen garai modernoetatik armarrietan erabili izan dira, adibidez irudi arrunt bezala edo armarrien eramaile bezala. Gizon basatiak, armarrietan, Alemaniako behe-mendikateetako meatzaritzaren zantzu indartsu bat dira, sarri, eskualde alpetarretan, tokiko elezaharretako irudi bat irudikatzen dutelarik.

XV. mendean, lehen aipatutako germaniar identitatearen garapenarekin batera, lehen gizon basatiak armarriaren eramaile bezala agertu ziren. Izaki guztiz iletsu bezala irudikatuak izan ziren, makilekin armatuta, armarria lepo inguruan uhal batetik zintzilik idurikatu ohi zen. Ileak gorputza ez ezik, eskuak eta oinak ere bazituzten, eta emakume basatietan bularretan ere bai. XVI. mendean, irudikapen modua aldatu egin zen: Gizon Basatia gizon heldu bat bezala aurkezten da, arroparik gabea, gorputz-bilo gutxiago duena, baina buruan ilea eta moztu gabeko bizarra modu desordenatuan hazten dituena. Hosto adaxkak (haritza), sarritan, buruaren eta sorbaldaren inguruan biltzen dira (hosto kizkurrak). Eskuan, atzapar latz bat, adar handi bat, zutoihal bat edo sustraitutako zuhaitz txiki bat darama, Grabseko armarrian bezala. Errepresentazio modu hau oraindik ohikoa da. Naila hiriko armarriak urrezko atzapar bat duen gizon basati bat erakusten du.

1881eko otsailaren 28ko Prusiako Estatu Ministerioaren dekretu baten arabera, hamabi probintzia prusiarrek uniformeki erakutsi zituzten gizon basati bat eta zaldun bat armarriaren eramaile bezala bere "Armarri Handian". Gizon basatiak beti eusten dio lantza bati banderatxo batekin eskuineko eskuan, bertan Prusiaren armarri txikia duela. Zaldunak modu berean erakusten du probintziako ezkutu historikoa.

Gaztelan XV. mendearen amaieran jada erabili zen, adibidez Toledoko katedraleko Santiago kaperan eta mendearen amaieran oso hedatua zegoen Portugalen. Laster hasi zen ere eraikinak babesteko ateen inguruan jartzen, adibidez Ávilako katedralean.

Erdi Aroko adibideak

• 
  1450eko adibide bat, Kristian I.a Danimarkakoaren armarria.
• 
  1487ko adibide bat
• 
  Holzhausen familia, 1589
• 
  Hans Holbein Gazteak egindako figura klasikoa, beirategi baterako.

Adibide modernoak

• 
  1881ean Anberesek gizon eta emakume basatia sartu zituen bere armarrian.
• 
  Danimarkako errege-etxeko armarria
• 
  Kortrijk, Flandria
• 
  de Buisseret familia, Belgika
• 
  Hamar Jurisdikzioen Liga eta Klosters, XVI. mendetik aurrera
• 
  Kostelec nad Černými lesy, Praga
• 
  Naila, Frankonia, Bavaria
• 
  Wildemann, Clausthal-Zellerfeld, Behe Saxonia
• 
  Prusiako armarria
• 
  Schwarzburg-Rudolstadt
• 
  Lappeenranta, Finlandia
• 
  Laponia
• 
  Cucuron, Proventza-Alpeak-Kosta Urdina
• 
  Glücksburg dinastiak Herakles erabili zuen Greziako erret etxearen ikur gisa.
• 
  's-Hertogenbosch, Herbehereak
• 
  Bergen op Zoom, Herbehereak
• 
  Veere, Herbehereak
• 
  Havelte, Westerveld, Herbehereak
• 
  Prabuty, Pomerania
• 
  Västerbotten konderria
• 
  Filipe Edinburghekoaren armarria

Txanponak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Gizon Basatia txanponetan

Harz mendietako zilar eta mineral meatzaritzaren, minerala metal preziatu bihurtzearen eta, azkenik, txanponen ekoizpenaren ondorioz, Gizon Basatiaren irudiak (Wildemannstaler) bere bidea aurkitu zuen Alemaniako hainbat txanponetan: Löser, Thaler, Pfennig eta Groschen piezetan. Guelfoen etxeko gobernariek, Brunswick-Lüneburgeko dukeek, bereziki Brunswick-Wolfenbütteleko printzeek, motiboa erabili zuten Harzeko mendien ikur bezala.

1539an, Henrike Brunswick-Wolfenbüttelekoa lehena izan zen Thalerak egiten Gizon Basatiaren irudiarekin, Riechenbergeko meategian. Motiboa oso ezaguna egin zen, eta 1557an Erik Gaztea Dukeak Calenbergeko Printzerrian jarraitu zuen ideiarekin.

Irudiak erraldoi iletsu bezala irudikatzen ziren, trapu soilez estaliak, eskuetan zuhaitz bat zutela. Bi mendetan zehar, XVIII. mendearen amaiera arte, Gizon Basatia ohikoa zen Guelfoen txanponetan, sarritan Gizaki Basatia irudi bakar bezala erabiltzen zen, oso gutxitan bi Gizon Basati.

Julio Brunswick-Wolfenbüttelekoaren Lichttalerrak, Gizon Basatia, bere ezkerreko eskuan zuhaitz enbor batekin eta eskuinean argi bero batekin erakusten du. 1665eko Augusto Brunswick-Lüneburgekoak "Hausknechtstaler"ak, bere aurrean gurutze formako zuhaitz bat eusten ari zen gizon basati batekin, hiritarrei iseka eginaraziz ekoitzi zituen: "Gizon basatiak basoa barreiatu zuen dukearentzat".

Bi gizon basati, 1790 eta 1809 artean, thaler prusiarretan armarri gisa eginak izan ziren. Schwarzenburg eta Danimarkako txanponetan, batzuetan, emakume basatiak ere irudikatzen dira.

• 
  1549, Braunschweig Wolfenbüttel, Thaler
• 
  24 Mariengroschen
• 
  Braunschweig Lüneburg, Thaler
• 
  Lichttaler, 1586

Ikus, gainera

• Basajaun
• Haur basati
• Zintzarrotsak

Kanpo estekak

• Datuak: Q1071580
• Multimedia: Wild man in art / Q1071580