Zientziaren historia

Zientziaren historiak zientziaren garapena biltzen du antzinatik gaur egun arte. Zientziaren hiru adar nagusiak hartzen ditu: naturala, soziala eta formala.

Zientziaren lehen sustraiak Antzinako Egipton eta Mesopotamian daude, gure garaiaren aurreko 3000 eta 1200 urteen artean. Zibilizazio horiek matematikari, astronomiari eta medikuntzari egindako ekarpenek eragina izan zuten Antzinate klasikoaren geroagoko filosofia natural grekoan, non mundu fisikoko gertaerak kausa naturaletan oinarrituta formalki azaltzen saiatu baitziren. Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondoren, munduaren ikuskera grekoen ezagutza hondatu egin zen latinez hitz egiten zuen mendebaldeko Europan Erdi Aroko lehen mendeetan (gure garaiko 400-1000), baina aurrera egin zuen grezieraz hitz egiten zuen Ekialdeko Erromatar Inperioan (Bizantziar Inperioa). Greziar testuen itzulpenen laguntzaz, heleniar mundu-ikuskera kontserbatu eta garatu egin zuten musulmanek Urrezko Aro islamikoan. Greziako lanak eta islamiar ikerketak Mendebaldeko Europan X. eta XIII. mendeen artean berreskuratu eta asimilatzeak Mendebaldeko filosofia naturalaren ikaskuntza berpiztu zuen.

Filosofia naturala aldatu egin zen Iraultza Zientifikoan XVI. eta XVII. mendeetako Europan, ideia eta aurkikuntza berriak aurreko ikuskera eta tradizio grekoetatik urrundu ahala. Sortu zen Zientzia Berria mekanizistagoa zen munduari buruz zuen ikuspegian, matematikarekin integratuagoa eta fidagarriagoa eta irekiagoa, bere ezagutza metodo zientifiko definitu berri batean oinarritzen baitzen. Hurrengo mendeetan, beste "iraultza" batzuk gertatu ziren. XVIII. mendeko iraultza kimikoak, adibidez, metodo kuantitatibo berriak eta kimikarako neurketak sartu zituen. XIX. mendean, energiaren kontserbazioari, Lurraren adinari eta eboluzioari buruzko ikuspegi berriak sortu ziren. Eta XX. mendean, genetika eta fisikako aurkikuntza berriek azpi-diziplina berrien oinarriak ezarri zituzten, hala nola biologia molekularra eta partikulen fisika. Gainera, industriaren eta militarren kezkek eta ikerketa-lan berriak gero eta konplexuagoak izateak "zientzia handiaren" aroa inauguratu zuten, batez ere Bigarren Mundu Gerraren ondoren.

Zientziaren historiari gerturapena

Zientziaren historiaren izaera (eta, beraz, zientziaren definizioa bera) eztabaidagai da. Zientziaren historia aurrerapenaren historia lineal gisa ikusten da, baina historialariek frogatu dute historia konplexuagoa dela. Zientzia giza jarduera da, eta ekarpen zientifikoak jatorri eta kultura askotako pertsonek egin dituzte. Zientzia trukeen, gatazken eta lankidetzaren historia globalaren gero eta zati handiagoa da. Zientziaren historiaren ikerketari zientziaren historiografia deritzo.

Zientziaren eta erlijioaren arteko harremanak, besteak beste, "gatazka", "harmonia", "konplexutasuna" eta "elkarrekiko independentzia" izan ditu ezaugarri. Europan XVII. mendearen hasierako Galileo auziak, iraultza zientifikoari eta Argien Mendeari lotuta, John William Draper bezalako ikerlariak gatazkaren tesia postulatzera eraman zituen (1874), erlijioa eta zientzia historian zehar gatazka metodologiko, fakatual eta politikoan egon direla iradokiz. Harrezkero, gatazkaren tesiak jarraitzaileak galdu ditu zientzia garaikideko zientzialari eta historialari gehienen artean. Hala ere, gaur egungo filosofo eta zientzialari batzuek, hala nola Richard Dawkins, Lawrence Krauss, Peter Atkins eta Donald Protherok, tesi hau defendatzen jarraitzen dute.

Historialariek azpimarratu dute konfiantza beharrezkoa dela naturari buruzko baieztapenak adostuak izateko. Alde horretatik, zientziaren historiografiaren atal garrantzitsu bihurtu da Royal Societyren sorrera eta haren esperimentazio-kodea: bere kideek ikusi zutelako konfiantza zuen. Historia modernoko pertsona asko (gehienetan emakumeak eta pertsona ez-zuriak) eliteko komunitate zientifikoetatik baztertu zituzten, eta bigarren mailako pertsonatzat jo zituen zientziak. 1980ko eta 1990eko hamarkadetan, parte hartzeko egitura-oztopoak deskribatu zituzten historialariek, eta pertsona ezezagunen ekarpenak berreskuratzen hasi ziren. Historialariek munduko zientzia-praktikak ere ikertu dituzte, hala nola landa-lana eta espezimen-bilketa, korrespondentzia, marrazketa, erregistroen mantentze-lana eta laborategiko eta landako ekipoen erabilera.

Historiaurrea

Sakontzeko, irakurri: «Protozientzia» eta «Alkimia»

Historiaurrean, ezagutzak eta teknikak belaunaldiz belaunaldi transmititzen ziren ahozko tradizioan. Adibidez, artoa nekazaritzarako etxekotzea duela 9.000 urte inguru datatu zen Mexikoko hegoaldean, idazketa-sistemak garatu aurretik. Era berean, proba arkeologikoek ezagutza astronomikoen garapena adierazten dute literaturaren aurreko gizarteetan.

Gizarte aurre-literarioen ahozko tradizioak zenbait ezaugarri zituen, horietako lehena arintasuna zen. Informazio berria etengabe xurgatzen zen eta komunitatearen egoera edo behar berrietara egokitzen zen. Ez zegoen ez artxiborik ez txostenik. Jariakortasun horrek lotura estua zuen uneak uneko egoera azaldu eta justifikatzeko behar praktikoarekin. Beste ezaugarri bat unibertsoa zeru eta lur gisa deskribatzeko joera zen, balizko azpimundu batekin. Hasieran kausak identifikatzeko joera ere bazuten, eta, hala, azalpen bat zuen jatorri historikoa ematen zuten. "Petrikilo" edo "emakume jakintsu" batez ere fidatzen zen sendatzeko, jainkozko edo deabruzko gaixotasunak ezagutzeko eta, kasu muturrekoagoetan, exorzismoa, igarpena, kantuak eta konjuruak bezalako errituetarako. Azkenik, garai modernoagoetan sinesgaitzak izan zitezkeen azalpenak berriz aztertu gabe onartzeko joera zegoen, baina, aldi berean, ez zen konturatzen portaera krudel horiek arazoak ekar zitzaketela.

Idazketaren garapenak aukera eman zien gizakiei belaunaldien bidez ezagutzak zehaztasun handiagoz biltzeko eta komunikatzeko. Haren asmakuntza aldez aurreko baldintza izan zen filosofia eta, ondoren, Antzinateko zientzia garatzeko. Gainera, Antzinateko filosofiaren eta zientziaren loratze-maila idazketa-sistema baten eraginkortasunaren mende zegoen (adibidez, alfabetoen erabileraren mende).

Lehen sustraiak

Zientziaren historiaren lehen urratsak aurki daitezke Antzinako Egipton eta Mesopotamian, orain dela 4000 urte baino gehiago.

Antzinako Egipto

Sakontzeko, irakurri: «Antzinako Egiptoko astronomia»

Zenbakiak eta geometria

K.a. 3000. urtearen inguruan, antzinako egiptoarrek zenbaki-sistema hamartarra garatu zuten, eta geometriari buruzko ezagutzak problema praktikoak ebaztera bideratu zituzten, hala nola topografia eta eraikuntza. Geometriaren garapena, era berean, Nilo ibaiak urtero urez betetzen zituen laborantza-lurren trazadura eta jabetza zaintzeko beharrezkoa zen lur-eremua garatzea izan zen. 3-4-5 triangelu angeluzuzena eta geometriaren beste arau batzuk egitura lerrozuzenak eta Egiptoko zutoin eta leihoburuen arkitektura eraikitzeko erabili ziren.

Gaixotasunak eta sendatzea

Ebersen papiroa.

Egipto ere alkimiaren ikerketa-zentroa izan zen Mediterraneoaren zati handi batentzat. K.a. 2500. eta 1200. urteen artean idatzitako mediku-papiroen arabera, antzinako egiptoarrek uste zuten indar edo espiritu gaiztoek gorputzak inbaditzean sortzen zirela gaixotasunak. Horregatik, botikak erabiltzeaz gain, sendatzeko terapietan perpausak, konjuruak eta errituak sartzen ziren. Ebersen papiroak, K.a. 1600. urtearen inguruan idatzia, errezeta medikoak ditu, begiekin, ahoarekin, azalarekin, barne-organoekin eta gorputz-adarrekin zerikusia duten gaixotasunak tratatzeko, baita abzesuak, zauriak, erredurak, ultzerak, hanturazko guruinak, tumoreak, buruko minak eta are hats txarra ere. Edwin Smithen papiroak, gutxi gorabehera garai berean idatzia, zauriak, hausturak eta dislokazioak tratatzeko eskuliburu kirurgikoa du. Egiptoarrek uste zuten beren sendagaien eraginkortasuna erritu egokien pean prestatu eta ematearen araberakoa zela. Medikuntzaren historialariek uste dute antzinako Egiptoko farmakologia, adibidez, ez zela eraginkorra neurri handi batean. Ebersen eta Edwin Smithen papiroek osagai hauek erabiltzen zituzten gaixotasunak tratatzeko: azterketa, diagnostikoa, tratamendua eta pronostikoa, G.E.R. Lloyden arabera zientziaren oinarrizko metodo enpirikoarekin paralelismo handiak zituzten.

Egutegia

Egutegi ofizial bat ere egin zuten: hamabi hilabete, hogeita hamar egunekoa bakoitza, eta bost egun urtearen amaieran. Garai hartako babiloniar egutegia edo greziar hiri-inguruneetan erabilitakoak ez bezala, Egiptoko egutegi ofiziala askoz errazagoa zen, finkoa baitzen eta ez baitzituen kontuan hartzen ilargi- eta eguzki-zikloak.

Mesopotamia

Antzinako Mari hirian aurkitutako hiru gibelen eskultura.

Antzinako Mesopotamian buztinaren, harearen, mineral metalikoen, betunaren, harriaren eta beste material natural batzuen propietate kimikoei buruzko ezagutza zabala zuten, eta zeramika, loza, beira, xaboia, metalak, karezko luzituak eta iragazgaitzak fabrikatzeko erabiltzen zituzten. Metalurgiak metalen propietateei buruzko ezagutzak eskatzen zituen. Hala ere, badirudi mesopotamiarrek interes gutxi zutela mundu naturalari buruzko informazioa biltzeko, informazioa jasotze hutsagatik, eta askoz interes handiagoa zutela jainkoek unibertsoa nola antolatu zuten aztertzeko. Oro har, gizakiak ez ziren organismoen biologiari buruz bakarrik idazten zen, diziplina akademiko nagusien testuinguruan. Animalien fisiologia luze eta zabal aztertzen zen asmakizunetarako; gibelaren anatomia, organo garrantzitsutzat jotzen zena, zehaztasun handiz aztertzen zen. Animalien portaera ere igarpen gai gisa aztertzen zen. Animalien heziketari eta etxekotzeari buruzko informazio gehiena ahoz transmititzen zen ziurrenik, idatzi gabe, baina zaldien trebakuntzari buruzko testu bat gordetzen da.

Mesopotamiako medikuntza

Antzinako Mesopotamian ez zituzten bereizten zientzia arrazionala eta magia. Pertsona bat gaixotzen zenean, medikuek errezitatu beharreko formula magikoak eta tratamendu sendagarriak agintzen zizkioten. Lehenengo mediku-errezetak sumerreraz agertzen dira Urko Hirugarren Dinastian (K.a. 2112). Hala ere, testu mediko babiloniar zabalena ummânū erudito nagusiak, Borsippako Esagil-kin-apli, Adad-apla-iddina errege babiloniarraren erregealdian (K.a. 1069-1046) idatzitako diagnostiko-eskuliburua da. Ekialdeko kultura semitikoetan, medikuntza-autoritate nagusia āšipu deitutako exorzista-sanatzaile moduko bat zen. Lanbide hori gurasoengandik seme-alabengana transmititzen zen eta ospe handia zuen. Gutxiagotan, beste petrikilo mota bat erabiltzen zen, asu izenekoa, mediku modernoaren antz handiagoa zuena eta sintoma fisikoak tratatzen zituena, batez ere hainbat belar, animalia eta mineralez osatutako herri-erremedioak erabiliz, bai eta olerkiak, enemak eta ukenduak edo kataplasmak ere. Gizon edo emakume izan zitezkeen mediku horiek ere zauriak sendatzen zituzten, kideak konpontzen zituzten eta operazio errazak egiten zituzten. Garai bateko mesopotamiarrek ere egiten zuten profilaxia eta neurriak hartzen zituzten gaixotasunak zabal ez zitezen.

Astronomia eta igarpena

Sakontzeko, irakurri: «Babiloniar astronomia»

Urukeko buztinezko taulatxo bat, izarren eta konstelazioen posizioekin.

Babiloniar astronomian, izarren, planeten eta Ilargiaren mugimenduen erregistroak milaka buztinezko taulatxotan utzi ziren, eskriben bidez sortuak. Gaur egun ere, proto-zientzialari mesopotamiarrek identifikatutako garai astronomikoak asko erabiltzen dira mendebaldeko egutegietan, hala nola eguzki-urtea eta ilargi-hilabetea. Datu horietatik abiatuta, metodo matematikoak garatu zituzten urteko eguneko argiaren iraupen aldakorra kalkulatzeko, Ilargiaren eta planeten agerpenak eta desagerpenak aurresateko, eta Eguzkiaren eta Ilargiaren eklipseak aurresateko. Astronomo-izen batzuk baino ez dira ezagutzen, hala nola Kidinnu, astronomo eta matematikari kaldearra. Kiddinuk eguzki-urterako duen balioa egungo egutegietan erabiltzen da. Babiloniako astronomia izan zen "fenomeno astronomikoen deskribapen matematiko fina emateko lehen saiakera eta arrakastatsua". A. Aaboe historialariaren arabera, "zientziaren ondorengo barietate guztiak, mundu helenistikoan, Indian, Islamean eta Mendebaldean —izan ere, astronomia exastronomikoaren mende daude geroko ahalegin guztiak—, erabakigarria eta funtsezkoa den astronomiaren mende daude."

Ekialde Hurbileko babiloniarrentzat eta beste kultura batzuentzat, jainkoen edo presagioen mezuak ezkutatzen ziren jarraitzaileek deszifratu eta interpreta zitzaketen fenomeno natural guztietan. Hala, jainko-jainkosek lurreko objektu guztien bidez hitz egin zezaketela uste zen (adibidez, animalien erraiak, ametsak, malformaziodun jaiotzak edo pertsona bati pixa egiten ari zen txakurraren kolorea), eta, noski, zeruko fenomenoen bidez. Gainera, astrologia babiloniarra banaezina zen astronomia babiloniarretik.

Matematika

Plimpton 322 taulatxo kuneiforme mesopotamiarrean, K.a. XVIII. mendekoa, Pitagorasen teoremaren zenbakiak agertzen dira (3,4,5) (5,12,13)..., eta iradokitzen du mesopotamiarrek Pitagorasen teoremaren berri izan zutela Pitagorasek baino milurteko bat lehenago.

XX. mendea

Zientziak eboluzio nabarmena izan zuen XX. mendean. Fisikan zein biologian garapen iraultzaileak izan ziren, XIX. mendeko ideietatik abiatuta.

Erlatibitatearen teoria eta mekanika kuantikoa

XX. mendearen hasieran iraultza gertatu zen fisikan. Newtonen teoriak egoera guztietan zuzenak ez zirela frogatu zen. 1900etik aurrera, Max Planck, Albert Einstein, Niels Bohr eta beste batzuek teoria kuantikoak garatu zituzten esperimentu-emaitza anomaloak azaltzeko, energia-maila diskretuak sartuz. Mekanika kuantikoak, mugimenduaren legeak eskala txikian baliozkoak ez zirela erakusteaz gain, Einsteinek 1915ean proposaturiko erlatibitate orokorraren teoriak frogatu zuen espazio-denboraren euskarri finkoa, zeinaren mende baitzeuden bai mekanika newtondarra bai erlatibitate berezia, ezin zela existitu. 1925ean, Werner Heisenbergek eta Erwin Schrödingerrek mekanika kuantikoa formulatu zuten, aurreko teoria kuantikoak azaltzen zituena. Gaur egun, erlatibitate orokorra eta mekanika kuantikoa bateraezinak dira, eta, beraz, bateratzen saiatzen ari gara, guztiaren teoria bat garatuz.

Zientzia Handia

Bonba atomikoaren sorrerarekin batera etorri zen Zientzia Handia deitu den garaia, laborategi erraldoi eta talde handiekin.

1938an, Otto Hahnek eta Fritz Strassmannek fisio nuklearra aurkitu zuten metodo erradiokimikoekin, eta 1939an, Lise Meitnerrek eta Otto Robert Frischek fisio prozesuaren lehen interpretazio teorikoa idatzi zuten, Niels Bohrek eta John A. Wheelerek hobetua. Bigarren Mundu Gerran aurrerapauso berriak eman ziren eta, ondorioz, radarra praktikan jarri eta bonba atomikoa garatu eta erabili zen. Garai hartan, Manhattan Proiektuak Chien-Shiung Wu kontratatu zuen, uranio metalikoa U-235 eta U-238 isotopoetan banatzeko prozesua garatzen laguntzeko, gas-difusioaren bidez. Beta desintegrazioan eta elkarreragin ahularen fisikan aditua zen. Wuk esperimentu bat diseinatu zuen, eta, horri esker, Tsung-Dao Lee eta Chen-Ning Yang fisikari teorikoek parekotasunaren legea esperimentalki ezeztatu ahal izan zuten, 1957an Nobel Saria eskuratuz.

Prozesua Ernest O. Lawrencek 1930eko hamarkadan ziklotroia asmatzen hasi zen arren, gerraosteko fisika historialariek "Zientzia Handia" deitu diotenaren fase batean sartu zen, eta makina, aurrekontu eta laborategi masiboak behar zituen bere teoriak probatzeko eta muga berrietara iristeko. Fisikaren mezenas nagusia estatuko gobernuak izatera pasatu ziren, eta onartu zuten "oinarrizko" ikerkuntzaren babesak, askotan, aplikazio militar zein industrialetarako erabilgarriak diren teknologiak ekar zitzakeela.

Big Bang

Sakontzeko, irakurri: «Big Bang»

Edwin Hubblek 1929an egindako behaketaren arabera, galaxiek urruntzen diren abiadurak korrelazio positiboa du galaxien distantziarekin. Horrela, ulertu zen unibertsoa hedatzen ari dela, eta Georges Lemaîtrek Big Bangaren teoria formulatu zuen. George Gamow, Ralph Alpher eta Robert Hermanek kalkulatu zuten unibertsoaren hondoko tenperaturak Big Bangaren froga izan beharko litzatekeela. 1964an, Arno Penziasek eta Robert Wilsonek 3 Kelvin-eko sakoneko soinu bat aurkitu zuten Bell Laboratoriesen irrati-teleskopioan. Big Bangaren hipotesiaren horren froga bat izan zen, eta unibertsoaren adina zehazten lagundu zuten zenbait emaitzaren oinarri izan zen.

Bibliografia

• Zientziaren historia.  A. C. Crombie  Pentsamenduaren Klasikoak Corpuseko 72. liburua. Itzultzailea: Koldo Morales Belda. 2002

Kanpo estekak

• Datuak: Q201486
• Multimedia: History of science / Q201486