Edukira joan

Osasun

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Munduko Osasun Erakundea

Osasuna energia efizientzia maximoarekin lortu, eraldatu, erabili eta banatzeko sistema biologiko batek duen gaitasuna da. Osasuna ez da gaixotasuna; ez, dagoeneko, egoera soiltzat hartu behar; hain zuzen, Munduko Osasun Erakundeak horrela definitu zuen: «Osasuna ongizate fisiko, mental eta sozialaren egoera erabatekoa da, eta ez bakarrik gaixotasun eza».[1] Definizio hau, hala ere, eztabaidatua da, batez ere, ez duelako balio operatiborik eta ezin delako osasun-estrategiarik eraiki "erabatekoa" hitzaren erabilera dela eta.[2][3][4] Beste definizio batzuetan, osasuna eta asebetetze pertsonala lotzen dira.[5]

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aitzineuskaraz: *os(a)-arzun[6] «osotasun», Koldo Mitxelenaren ikerketen arabera.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Osasunaren esanahia eboluzionatu egin du denborarekin. Ikuspegi biomedikoari eutsiz, osasunaren hasierako definizioek gorputzaren funtzionatzeko gaitasunaren gaian zentratu ziren; osasuna eritasunak noizean behin eten zezakeen funtzio normalaren egoera gisa ikusten zen. Osasunaren definizio horren adibide bat honako hau da: «osotasun anatomiko, fisiologiko eta psikologikoz ezaugarritzen den egoera; pertsonalki baloratzen diren familia, lan eta komunitateko eginkizunak betetzeko gaitasuna; estres fisiko, biologiko, psikologiko eta sozialari aurre egiteko gaitasuna»[7]. Orduan, 1948an, aurreko definizioetatik erabat aldenduz, Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) goi mailako definizio bat proposatu zuen osasuna ongizatearekin lotuz: «ongizate fisiko, mental eta sozialari dagokionez, eta ez gaixotasunik eta eritasunik eza soilik»[8]. Zenbaitek definizio hori berritzailetzat jo bazuten ere, lausoa eta zabalegia zela ere kritikatu zuten, eta ez zen neurgarritzat jo. Denbora luzez, ideal ez-praktiko gisa alde batera utzi zuten, eta osasunari buruzko eztabaida gehienak eredu biomedikoaren praktikotasunera itzuli ziren[9].

Gaixotasuna egoera gisa ikustetik prozesu gisa pentsatzera igaro zen moduan, aldaketa bera gertatu zen osasunaren definizioetan. Berriz ere, OMEk protagonismoa izan zuen 1980ko hamarkadan osasuna sustatzeko mugimenduaren garapena bultzatu zuenean. Horrek osasunaren kontzepzio berri bat ekarri zuen, ez egoera gisa, erresilientzia dinamikoan baizik, hots, «bizitzeko baliabide gisa». 1984an, OMEk osasunaren definizioa berrikusi zuen: «Norbanako edo talde batek nahiak gauzatzeko eta beharrak asetzeko eta ingurumena aldatzeko edo aurre egiteko gai den zenbateraino den. Osasuna eguneroko bizitzarako baliabide bat da, ez bizitzeko helburua; kontzeptu positiboa da, baliabide sozialak eta pertsonalak azpimarratzen dituena, baita gaitasun fisikoak ere»[10]. Horrela, osasunak homeostasia mantentzeko eta gertakari kaltegarrietatik berreskuratzeko gaitasunari egiten zion erreferentzia. Osasun mentala, intelektuala, emozionala eta soziala pertsona batek estresa kudeatzeko, trebetasunak eskuratzeko, harremanak mantentzeko duen gaitasunari esaten zitzaion, eta horrek guztiak erresilientziarako eta bizimodu independenterako baliabideak osatzen ditu[9]. Horrek aukera asko zabaltzen ditu osasuna irakatsi, indartu eta ikasteko.

1970eko hamarkadaren amaieratik, Healthy People Programa federala Estatu Batuetako biztanleriaren osasuna hobetzeko planteamenduaren osagai ikusgarria izan da[11][12]. Hamarkada bakoitzean, Healthy People-en bertsio berri bat argitaratzen da[13], helburu eguneratuak eta hurrengo hamar urteetan osasuna hobetzeko gai-arloak eta helburu kuantifikagarriak identifikatzen dituena, puntu horretan aurrerapen edo faltak ebaluatuz. Aurrerapena helburu askotara mugatu da AEBko osasun sistema deszentralizatu eta koordinatu gabeko baten testuinguruan, Healthy Peoplek duten eraginkortasunari buruzko kezka sortuz. Healthy People 2020-k protagonismo handiagoa ematen die osasunaren sustapenari eta prebentzio-ikuspegiei, eta arreta nabarmena gehitzen dio osasunaren determinatzaile sozialei aurre egitearen garrantziari. Interfaze digital hedatu berri batek erabilera eta hedapena errazten ditu iraganean ekoitzitako liburu inprimatu handiak baino. Aldaketa horiek Healthy Peopleetan izango duten eragina datozen urteetan zehaztuko da[14].

Osasun-arazoak prebenitzeko edo sendatzeko eta gizakien osasun ona sustatzeko jarduera sistematikoak osasun-hornitzaileek egiten dituzte. Animalien osasunari buruzko aplikazioak albaitaritza zientziek estaltzen dituzte. Osasuntsu terminoa ere asko erabiltzen da bizirik gabeko erakunde mota askoren testuinguruan eta gizakien onurarako duten inpaktuetan, hala nola komunitate osasuntsuen, hiri osasuntsuen edo ingurune osasuntsuen zentzuan. Osasun-arloko esku-hartzeez eta pertsona baten inguruaz gain, beste hainbat faktorek gizabanakoen osasun-egoeran eragina dutela ezagutzen da. Horiei «osasunaren determinatzaileak» esaten zaie, eta horien artean daude norbanakoaren jatorria, bizimodua, egoera ekonomikoa, gizarte-baldintzak eta espiritualtasuna; ikerketek frogatu dute estresak gizakien osasunean asko eragin dezakeela[15].

XXI. mendearen lehen hamarkadan, osasuna gaitasun gisa kontzeptualizatzeak ateak ireki zizkion autoebaluazioei gizakien osasuna hobetzera zuzendutako ahaleginen errendimendua epaitzeko adierazle nagusi bilakatzeko ateak[16]. Era berean, gaixotasun kroniko anitz edo egoera terminal baten aurrean egonda ere, pertsona oro osasuntsu sentitzeko eta osasunaren baldintzatzaileak berriro aztertzeko aukera ere sortu zen (gaixotasunaren prebalentziaren murrizketan zentratzen den ikuspegi tradizionaletik aldenduta)[17].

Osasunaren esparruak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jarduera fisikoa[18]

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Giharren uzkurdurak eragiten dituzten gorputzeko mugimenduak egitea, aldi berean, energia kontsumoa ere gehituz. Horren barruan sartzen dira eguneroko errutinako jarduerak, esaterako, etxeko lanak, erosketak egitea, lanera joatea.

Ariketa fisikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Ariketa fisiko»

Ariketa fisikoa deritzo edozein jarduera fisikoari, non bakoitzaren forma fisikoa hobetzen edo mantentzen den osasuna edo pertsona beraren ongizatea garatzeko. Hau aurrera eramaten da arrazoi ezberdinengatik: adibidez, giharren hobekuntza edo sistema kardiobaskularraren garapenerako, atletismoari lotutako gaitasunak garatzeko, kirola egiteko edo gantzak erretzeko.

Aktibitate hauek gorputzeko zati edo gaitasun ezberdinak hobetzeko balio dute, hala nola indarra, bizkortasuna, erresistenzia, flexibilitatea edo malgutasuna. Ariketa fisikoa, batzuetan, gorputzean daukagun arazo zehatz baten konponbidea bilatzeko erabili ahal da. Ariketa fisikoak gure egoera psikikoa hobetzen ere laguntzen digu, gure oroimena, edota gure itxura fisikoa. Aktibitate fisiko luzatuak bizitza luza dezake, eta osasuna hobetu. Energia askaketek tensioa eta estresa jaitsi dezakete, horretaz gain, jangura areagotu eta kaloriak erre ere.

Ariketa fisikoa egiten duten pertsonek, oro har, hobeto egiten dute lo, eta antsietate eta tentsio gutxiago izaten dute.

Ariketa fisikoaren onurak:

  • Frogatuta dago ariketa fisikoa maiztasunez egiteak kardiopatia koronarioak eta istripu zerebrobaskularrak, B motako diabetesa, hipertentsioa, koloneko minbizia, bularreko minbizia eta depresioa izateko arriskua gutxitzen dituela.
  • Gainera, jarduera fisikoa faktore erabakigarria da energia kontsumitzeko, eta, beraz, ezinbestekoa, energia orekatzeko eta pisua kontrolatzeko.
  • Informazio horren berri izanagatik ere, Euskadiko helduen % 30ek bakarrik egiten du osasun-egoera ona ziurtatzeko nahikoa ariketa fisiko.
  • Ariketa fisikoak gozamena eta ongizatea eragin behar ditu, eta, pertsonei, zoriontsu izaten lagundu behar die.

Ariketa fisikoa egiten den intentsitatearen arabera, honela sailkatzen da:

  • Ariketa fisiko neurritsua: taupadak ugaritu, eta bero sentsazioa eta arnasketa-erritmoa areagotu egiten dira. Hitz egin dezaket baina ez abestu.
  • Ariketa fisiko bizia: izerdia aterarazten du; arnasketa biziagotu egiten da, eta ezin da hitz egin jarduera egiten ari garen bitartean.

6-17 urte bitarteko gazteetan, ariketa fisikoa egitea lagungarria da:

6-17 urte bitarteko gazteentzat gomendioak:

Ariketa terapeutikoa[19]

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ariketa fisiko programa baten preskripzioan datza, non pazientearen lan boluntarioa eskatzen duen. Hau da, gihar uzkurdura eta gorputzeko mugimendua eskatzen ditu, sintomak arindu, funtzionamendua hobetu edota osasunaren narriadura saihesteko helburuarekin.

Higienea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Higiene»

Higienea (grekera zaharreko ὕγιεινον (hugieinon) hitzetik, euskaraz «osasun») osasunaren kalterako izan daitezkeen eragileak kontrolatzeko ezagutza, teknika eta jokabideen multzoa da. Higienearen helburuak, garbitasunaz haraindi, gizakien eta berarekin bizi diren animalien gaixotasunak prebenitzea eta ongizatea hobetzea da. Zabalago, higienea bizitzaren artea ere badela esan daiteke arlo pribatuan (elikadura, atsedena, oreka pertsonala) eta publikoan (elkartasunezko gizarte-egitura eta naturarekiko errespetua)[20].

Higienea zenbait arlotan garatzen da. Higiene pertsonala giza gorputza zaindu eta garbitzeko praktiken multzoa da, norberaren osasun eta ongizatearen alde. Higiene pertsonala kultura elementu garrantzitsua da, eta familian ikasi, eta praktikatzen da. Gizarte-harremanak sortu ahal izateko, elementu garrantzitsua izaten da, nor bere buruarekin atseginez modu bat izateaz gainera. Beste alde batetik, elikagaien ekoizpen, tratamendu eta kontserbazioa ere higienearen helburuak dira bromatologia arloaren baitan. Ingurumenaren higienea ere garrantzitsua da: etxeak, kaleak, lantegiak, eskolak eta ingurumenaren osagaiak ere badiren lurra, ura eta haizea garbiak izan behar dira osasun eta ongizatearen alde, giza jardueraren hondakinak modu egokian kudeatuz. Higienea lantokietan ere garatzen da langileengan gaixotasunak eragin ditzaketen faktore eta arriskuei aurre eginez. Zikinkeria eta mikroorganismoak ekidin eta garbitasuna bultzatzeaz gainera, higienea, adiera zabalean, ariketa fisikoa, elikadura eta atsedena ere bada. Zarata ere higienearen aurkako eragilea dela esan daiteke.

Elikadura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Elikadura» eta «Dieta orekatu»

Elikadura izaki bizidunek janaria edo elikagaiak barneratzeko prozesuen multzoa da. Elikaduraren xedea da izaki bizidunek beren funtzio nagusiak betetzeko behar duten energia eskuratzea. Organismo heterotrofoek beste izaki bizidun batzuk kontsumitzen dituzte, eta autotrofoek materia inorganikoa eta energia iturri bat (gehienetan eguzkia) erabiltzen dute energia barneratzeko.

Dieta orekatua pertsona baten beharrizan nutrizionalak asetzeko gai den elikadura-plangitza da. Horiek dira FEO/OME-k ezarritako nutrizio-jarraibideak. Jarraian, elikagai taldeak aurkeztuko dira elikagai talde hauetatik lortutako energia eguneko energia ekarpenaren zenbatekoa izan behar den azalduz.

Buru-osasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Buru-osasuna»

Buru-osasunak, pertsona baten ongizate emozional eta psikologikoari egiten dio erreferentzia, baina ez dago erabat onartua definizio bakar bat dagoen. Ikerlari eta adituak arazoak dituzte hau definitzeko garaian, izan ere, ezaugarri desberdinak kontuan hartzen dituzten definizioak ematen dituzte, eta horiek herrialde eta kulturaren arabera ere aldatzen dira[21]. OMEk aipatzen du kultura desberdintasunak ere ebaluazio subjetiboek eta teoria profesionalen leihakortasunek "buru-osasuna" definitzea zailtzen dutela. Aldi berean, "buru-osasuna"-ri definizio zehatz bat ematearen zailtasuna dela eta, "buru-gaixotasuna" zehaztea ere zaila da, baina aditu desberdinak diote buru-gaixotasunaren ausentziak ez duela "buru-osasun" ona esan nahi. Buru-gaixotasun diagnostiko bat ez izateak ez du zertan esan nahi inolako arazorik ez dagoenik, "etiketa" zehatz bat ezin izan zaiola jarri baizik.

MedLinePlus orrialdean emandako definizioak dio: buru osasunak ongizate emozional eta psikologikoaz gain, soziala ere hartzen duela barnean, pentsatzeko, sentitzeko eta bizitzari aurre egiteko dugun moduan eragiten duela. Honetaz gain, estresa nola kudeatzen dugun, gainontzekoekin nola erlazionatzen garen edo erabakien hartzea ere zehazten du. Bizitzako garai guztietan da garrantzitsua buru osasuna, haurtzarotik nerabezaro eta zahartzaroraino.[22]

Zergatik da garrantzitsua buru osasuna?

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hurrengoetan lagundu dezakeelako: Eguneroko bizitzako estresari aurre egiten, fisikoki osasuntsu egoten, erlazio osasuntsuak izaten, zure komunitatean nabarmen laguntzen, laneko produktibitatea hobetzen edo bakoitzaren potzentzial osoa lortzen.[22] Buru osasunak osasun fisikoan ere eragina izan dezake, adibidez, buruko gaitzek, istripu kardiobaskularrak, B motako diabetesa edo bihotz gaixotasunak izateko arriskua handitu dezakete.[22]

Zerk eragin dezake buru osasunean?

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Faktore desberdin askok izan dezakete eragina buru osasunean:[22]

  • Biologikoek, hala nola geneek edo burmuinen kimikak.
  • Bizitzako esperientziek, traumek edo gehiegikeriek.
  • Buru osasun arazoen aurrekari familiarrek.
  • Bizitza ohiturek: elikadurak, aktibitate fisikoak edo hainbat substantzien kontsumoek.
  • Meditazioak edo erlaxazio teknikek buru osasuna hobetzen lagundu dezakete.

Osasun biopsikosoziala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Osasun eredu biopsikosozialak dio gorputz bat agente patogeno batekin (birus edo bakteria adibidez) kontaktuan jartzean, ez duela, derrigorrez, gaixotasuna garatuko; bere inmunitate sistema eta zaurgarritasunaren araberakoa izango da hau. Aldi berean, zaurgarritasun hori, pertsonaren bizi ohituren, doikuntza psikologikoaren eta doikuntza sozialaren araberakoa izango dela dio[23]. Beraz, eredu honen arabera, pertsona osasuntsua izango da hiru esparru horietan ongizate bat duena, ez soilik alderdi biologiko edo psikologikoan, esparru horietako bakoitzak besteengan eragina izango duelarik.

Eredu biopsikosoziala vs. eredu biomedikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bi hauen artean aurki daitezken desberdintasunak nabariak eta ugariak dira. Eredu biomedikoak fisikoari eta fisiologiari ematen dio garrantzia, eta eredu biopsikosozialak prozesu psikologiko eta kognitiboak ere hartzen ditu kontuan giza garapenerako eta baita gaitzen garapenerako ere. Eredu hau faktore emozionalak, sozialak eta portaera faktoreak medikuntza praktikaren baren hartzean datza. Osasun egoeran erabakiagrriak diren hiru alderdiren elkarrekintzan oinarritzen da: biologikoa, psikologikoa eta soziala. Hiruak bata bestearengan eragiten dute, eta, beraz, banaezinak dira. Hala ere, gaur egun, ohikoenak tratazten biologikoak dira, psikologikoak alde batera uzten direlarik eta sozialak izanik gutxien lantzen direnak[23].

Osasuna eta atsedena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Atsedenak osasunaren arlo desberdinetan eragin zuzena du. Dugun atsedena egokia bada, fase desberdinen bitartez (batez ere lo egiten dugunean), gure gorputza indarberritu egiten da; energia berriztatzen du. Atseden hartzen dugun bitartean eta lo egiten dugun bitartean, gure gorputzean gertatzen diren erreakzio eta prozesuen bidez (batez ere burmuinak edo nerbio-sistemak kontrolatuak), osasuna hobetzen da: gorputzeko ehun desberdinak hazten, eta osatzen dira; inmunitate sistema hobetzen da; metabolismoa azkartzen da (pisuaren kontrola), eta umorea, oroimena, konzentrazioa, burmuinen gaitasuna edo tentsio arteriala gisakoak hobetzen dira.[24]

Osasunaren Sustapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Osasunaren sustapena, pertsona batek bere osasunean eragiten duten aldagaien kontrola izatea eta, ondorioz, hobetzea ahalbidetzen duen prozesua da.[25]

Ottawa-ko eskutizak (1986) emandako definizioak dioenez, osasunaren sustapena «pertsonei beren osasuna hobetzeko eta horrengan kontrol handiagoa izateko beharrezko tresnak eskeintzean datza». Bertan, hainbat ekintza eremu planteatzen dira: politika publiko osasuntsuak eraikitzea, osasuna sustatzen duten giroak sortzea, trebetasun pertsonalak garatzea, ekintza komunitarioa indartzea eta osasun zerbitzuak birbideratzea.[26] Hau izan zen Osasunaren Sustapenaren inguruan OMEk egindako lehen konferentziatik ateratako definizioa, baina, geroztik, gehiago ere egin dira, eta, gaur egun, OMEk dio osasunaren sustapenak pertsonek beren osasunaren gaineko kontrol handiagoa izatea ahalbidetzen duela. Gizabanakoen osasuna eta bizi kalitatea hobetzera eta babestera zuzendutako esku-hartze sozialak eta ingurumen esku-hartzeak biltzen ditu, osasun arazoen eragile nagusien prebentzio eta ebazpenean zentratuz eta ez hauen tratamendu eta sendaketan soilik.[27] Hiru osagai nagusi ditu: osasun gobernantza ona, osausn hezkuntza eta hiri osasuntsuak.[27]

Osasun publikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Osasun publikoa osasuna eta bizi-kalitatea hobetzera eta bizitza luzatzera bideratutako kontzeptu sozial eta politikoa da, eta, osasunaren sustapenean, gaixotasunen prebentzioan eta beste osasun esku-hartze batzuetan oinarritzen da.[28]

Lan gaixotasunak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Laneko segurtasun eta osasuna»

Segurtasun-arriskuez gain, lan askok gaixotasunak, eritasunak eta epe luzerako osasun-arazoak izateko arriskuak ere badute. Laneko-gaixotasun ohikoenen artean, pneumokoniosi mota desberdinak daude, besteak beste, silikosia eta ikatz-langileen pneumokoniosia (biriketako gaixotasun beltza). Asma langile askorentzat zaurgarri den beste arnas gaixotasun bat da. Langileak, larruazaleko gaixotasunen aurrean ere, zaurgarriak izan daitezke, besteak beste, ekzema, dermatitis, urtikaria, eguzki-erredura eta larruazaleko minbizia[29][30]. Kezkatzeko beste gaixotasun profesional batzuk karpoko kanalaren sindromea eta berunaren intoxikazioak dira.

Herrialde garatuetan zerbitzu-sektoreko lanpostuen kopuruak gora egin duen heinean, gero eta lanpostu gehiago sedentario bihurtu dira, manufakturari eta lehen sektoreari lotutako osasun-arazoen sorta ezberdina aurkeztuz. Gaur egungo arazoek, hala nola obesitate-tasa gero eta handiagoak eta estresarekin eta gehiegizko lanarekin zerikusia duten arazoek herrialde askotan, are gehiago zaildu dute lanaren eta osasunaren arteko elkarrekintza.

Gobernu askok laneko osasuna erronka sozial gisa ikusten dute, eta erakunde publikoak sortu dituzte langileen osasuna eta segurtasuna bermatzeko. Horien adibide dira: Britainia Handiko Osasun eta Segurtasun Exekutiboa eta, Estatu Batuetan, Laneko Segurtasun eta Osasunerako Institutu Nazionala, laneko osasun eta segurtasunari buruzko ikerketak egiten dituena eta Laneko Segurtasun eta Osasun Administrazioa, langileen segurtasunari eta osasunari buruzko araudia eta politika kudeatzen dituena[31][32][33].

Euskal Autonomia Erkidegoko 2017-2018ko Osasun Inkesta (EAEOI 2018)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

EAEOI 2018 Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) egindako zazpigarren osasun inkesta da[34]. Inkesta honen edukiak hiru ataletan biltzen dira: osasun-egoera, osasun-determinatzaileak eta osasun- eta zainketa-zerbitzuak.

EAEOIren helburuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Inkesta honen helburu nagusiak hurrengoak dira:

  1. EAEko populazioaren osasunaren magnitudea eta banaketa, osasun-determinatzaileak eta osasun-zerbitzuen erabilera monitorizatzea.
  2. Tresna bat edukitzea:
    • Lehentasunezko osasun-arazoak identifikatzeko.
    • Osasunaren eta osasun-arretaren arloko ekitatea baloratu eta monitorizatzeko.
    • Osasun-arretaren arloko beharrak baloratzeko.
    • Esku-hartze komunitarioak diseinatu eta garatzeko.
    • Osasun-arloko baliabide beharrak baloratzeko.

Galdeketak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

EAEOIn bi galdetegi erabiltzen dira. Lehenengoan, galdeketa familiarra, familia unitateko pertsona guztien eta bakoitzaren informazioa jasotzen da etxean bertan egindako elkarrizketaren bidez.

Bigarren galdetegian, indibiduala, norberak bete beharreko galdetegia da, eta etxe bakoitzeko 15 urtetik goragoko 3 pertsonetik bik bete behar dute.

Emaitzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2018ko EAEOIren emaitzak sexua eta adinaren arabera banatzen dira, eta Lurralde Historikoak, estatus sozioekonomikoa eta ikasketa-maila kontuan hartzen dira.

Hurrengo ataletan, osasun inkestaren emaitza azpimagarrienak azaltzen dira.

Osasun-egoeraren emaitzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • 2013ko osasun inkestarekin erkatuz, gizonen bizi-itxaropenak ia urtebete egin du gora, eta 80,3koa da. Emakumeena, aldiz, ez da asko aldatu, eta 86,4koa da. Kasu bietan, Europako bizi-itxaropenaren batez bestekoa baino altuagoak dira.
  • Euskadiko populazioaren % 80 baino gehiagok bere osasuna ona edo oso ona zela adierazi zuen. Horrez gain, maila sozioekonomikoak behera egiten duen heinean, antzemandako osasunak ere behera egiten du.
  • 2013tik, gizon eta emakumeen osasun mentaleko arazoen prebalentziak behera egin du. Hala ere, ingurune baztertuetan bizi direnak arazo hauek pairatzeko ia hiru aldiz arrisku gehiago dituzte.
  • Populazioaren % 40 baino gehiagok gaixotasun kronikoren bat du, eta % 10, gutxi gorabehera, jarduera muga kronikoren bat du.

Osasunaren determinatzaileen emaitzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Tabako eta alkohol kontsumoa murriztu da 2013tik.
  • Gizonen % 14k obesitatea du, eta emakumeen % 11k. Gizonen kasuan, obesitatearen prebalentzia mantendu egin da, eta, emakumeen kasuan, behera egin du 2013tik 2018ra.
  • Sedentarismoak behera egin du, baina, oraindik, gizonen % 20k eta emakumeen % 27k ez du ariketa fisiko osasungarririk egiten.
  • Elikadurari lotutako emaitzei dagokionez, fruta eta barazkien kontsumoak gora egin du, eta gozokienak, aldiz, behera.

Osasuna zerbitzuen emaitzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • EAEko populazioaren % 90 baino gehiago pozik dago osasun zerbitzuarekin.
  • Lehen mailako arreta eta arreta espezializatuaren kontsulta behera egin du 2013tik, eta larrialdiak, ordea, gora.
  • Bularreko eta kolon eta ondesteko minbiziaren detekzio goiztiarrerako partaidetza % 82 eta % 87koa izan zen, hurrenez hurren.

Osasun-zientziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) «Constitution of WHO: principles» World Health Organization (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  2. ↑ (Ingelesez) Jadad, Alejandro R.; O’Grady, Laura. (2008-12-10). «How should health be defined?» BMJ 337: a2900.  doi:10.1136/bmj.a2900. ISSN 0959-8138. PMID 19073663. (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  3. ↑ Callahan, Daniel. (1973). «The WHO Definition of 'Health'» The Hastings Center Studies 1 (3): 77–87.  doi:10.2307/3527467. (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  4. ↑ (Ingelesez) Taylor, Sebastian; Marandi, Alireza. (2008-07-09). «Social determinants of health and the design of health programmes for the poor» BMJ 337: a290.  doi:10.1136/bmj.a290. ISSN 0959-8138. PMID 18614520. (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  5. ↑ (Ingelesez) «Sport, Disability and an Original Definition of Health - ZENIT - English» ZENIT - English 2013-02-27 (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  6. ↑ Koldo Mitxelena (1976). Fonética histórica vasca. Donostia: Gipuzkoako Aldundia.
  7. ↑ (Ingelesez) Stokes, Joseph; Noren, Jay; Shindell, Sidney. (1982-09-01). «Definition of terms and concepts applicable to clinical preventive medicine» Journal of Community Health 8 (1): 33–41.  doi:10.1007/BF01324395. ISSN 1573-3610. (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  8. ↑ (Ingelesez) Organization, World Health. (1958). The first ten years of the World Health Organization. World Health Organization ISBN 978-92-4-156014-6. (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  9. ↑ a b «Definitions of Health | Primer on Public Health Population» web.archive.org 2016-08-12 (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  10. ↑ (Ingelesez) Europe, World Health Organization Regional Office for. (1984). Health promotion : a discussion document on the concept and principles : summary report of the Working Group on Concept and Principles of Health Promotion, Copenhagen, 9-13 July 1984. (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  11. ↑ «The Healthy People 2020 website has been archived.» www.healthypeople.gov (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  12. ↑ (Ingelesez) Benz, Jennifer; Blakey, Carter; Oppenheimer, Caitlin Carroll; Scherer, Hilary; Robinson, Wilma Tilson. (March/April 2013). «The Healthy People Initiative: Understanding the User's Perspective» Journal of Public Health Management and Practice 19 (2): 103.  doi:10.1097/PHH.0b013e318254cc31. ISSN 1078-4659. (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  13. ↑ «The Healthy People 2020 website has been archived.» www.healthypeople.gov (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  14. ↑ Jonathan, E. Fielding; Shiriki, Kumanyika; Ronald, W. Manderscheid (2013). "A Perspective on the Development of the Healthy People 2020 Framework for Improving U.S. Population Health" (PDF). Public Health Reviews. 35. Archived from the original (PDF) on 2014-04-02
  15. ↑ (Ingelesez) «How stressed are you?» BBC News 2013-11-05 (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  16. ↑ (Ingelesez) Jadad, Alejandro R.. (2016-11-01). «Creating a pandemic of health: What is the role of digital technologies?» Journal of Public Health Policy 37 (2): 260–268.  doi:10.1057/s41271-016-0016-1. ISSN 1745-655X. (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  17. ↑ "Creating a Pandemic of Health: Opportunities and Lessons for a University Initiative at the Intersection of Health, Equity, and Innovation | Harvard Public Health Review: A Student Publication". harvardpublichealthreview.org. Retrieved 2018-01-20.
  18. ↑ Hervás, Gotzone; Ruiz-Litago, Fátima; Caballero, Amaia; Irazusta, Jon; Zarrazquin, Idoia. (2018-03-12). «Ariketa fisikoa hezur-dentsitate mineralaren suspertzaile» EKAIA Euskal Herriko Unibertsitateko Zientzia eta Teknologia Aldizkaria (33): 67–79.  doi:10.1387/ekaia.17840. ISSN 0214-9001. (Noiz kontsultatua: 2021-02-26).
  19. ↑ Taylor, Nicholas F.; Dodd, Karen J.; Shields, Nora; Bruder, Andrea. (2007). «Therapeutic exercise in physiotherapy practice is beneficial: a summary of systematic reviews 2002-2005» The Australian Journal of Physiotherapy 53 (1): 7–16.  doi:10.1016/s0004-9514(07)70057-0. ISSN 0004-9514. PMID 17326734. (Noiz kontsultatua: 2021-02-26).
  20. ↑ (Gaztelaniaz) Landaburu, Eneko. (2000). Cuídate compa!. Txalaparta, 122 or..
  21. ↑ (Gaztelaniaz) Horwitz J. & Marconi J.. (1996). EL PROBLEMA DE LAS DEFINICIONES EN EL CAMPO DE LA SALUD MENTAL’. , 300-309 or..
  22. ↑ a b c d «Salud mental» medlineplus.gov (Noiz kontsultatua: 2021-02-26).
  23. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Modelo Biopsicosocial en Salud ¿Cuál es la importancia?» Blog, artículos y noticias de Instituto Salamanca 2020-08-12 (Noiz kontsultatua: 2021-03-09).
  24. ↑ (Gaztelaniaz) «La importancia del descanso para la salud | SHA Magazine» SHA Wellness Clinic 2016-12-14 (Noiz kontsultatua: 2021-02-26).
  25. ↑ (Gaztelaniaz) Promoción de la salud. Glosario. .
  26. ↑ Carta de Ottawa. .
  27. ↑ a b «OMS | Promoción de la salud» WHO (Noiz kontsultatua: 2021-02-26).
  28. ↑ «Ministerio de Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad - Profesionales - Salud Pública - Prevención y Promoción - Promoción de la salud - Glosario de Promoción de la Salud» www.mscbs.gob.es (Noiz kontsultatua: 2021-02-27).
  29. ↑ «Skin at work - HSE» www.hse.gov.uk (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  30. ↑ (Ingelesez) «Skin Exposures and Effects | NIOSH | CDC» www.cdc.gov 2022-11-09 (Noiz kontsultatua: 2023-09-20).
  31. ↑ "The National Institute for Occupational Safety and Health". Centers for Disease Control and Prevention. Retrieved 7 August 2012
  32. ↑ "Occupational Safety and Health Administration". U.S. Department of Labor. Retrieved 7 August 2012
  33. ↑ "Health and Safety Executive". U.K. Health and Safety Executive. Retrieved 7 August 2012
  34. ↑ r01e00000ff26d465eba470b8768b3b21eb0fa254, r01e00000ff26d46733a470b8eb7916b4c0d25229. (2017-09-08). «Osasun inkesta 2018» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2021-02-27).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Osasun&oldid=9805436"(e)tik eskuratuta