Julio César

Antología de textos de
La guerra de las Galias

1
►Libro V

1. César prepara la flota para dirigirse de nuevo a Britania, año 54 a.C.

L. Domitio Ap. Claudio consulibus, discedens ab hibernis Caesar in Italiam, ut quotannis facere consuerat, legatis

imperat quos legionibus praefecerat uti naves curarent. Earum modum formamque demonstrat. Has omnes

actuarias imperat fieri, quam ad rem humilitas multum adiuvat.

2. La flota zarpa hacia su destino, pero equivoca el rumbo.

Omnes ad portum Itium convenire iubet, quo ex portu commodissimum in Britanniam traiectum esse cognoverat,

circiter milium passuum XXX a continenti. Ipse, cum quinque legionibus et pari numero equitum quem in

continenti reliquerat, ad solis occasum naves solvit et, leni Africo provectus, media circiter nocte vento intermisso,

cursum non tenuit et, longius delatus aestu, orta luce, sub sinistra Britanniam relictam conspexit.

3. Se consigue llegar a las playas britanas. Primer encuentro con el enemigo.

Tum, rursus aestus commutationem secutus, remis contendit ut eam partem insulae caperet qua optimum esse

egressum superiore aestate cognoverat. Caesar, exposito exercitu et loco castris idoneo capto, ubi ex captivis

cognovit quo in loco hostium copiae consedissent, cohortibus decem ad mare relictis et equitibus trecentis, de

tertia vigilia ad hostes contendit. Ipse, noctu progressus milia passuum circiter XII, hostium copias conspicatus est.

4. Los britanos intentan refugiarse en los bosques, pero son expulsados.

Illi, equitatu atque essedis ad flumen progressi, ex loco superiore nostros prohibere et proelium committere

coeperunt. Repulsi ab equitatu, se in silvas abdiderunt, locum nacti egregie et natura et opere munitum, quem,

domestici belli, ut videbatur, causa iam ante praeparaverant: nam, crebris arboribus succissis, omnes introitus erant

2
 praeclusi. Ipsi ex silvis rari propugnabant nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant. At milites legionis

septimae, testudine facta et aggere ad munitiones adiecto, locum ceperunt eosque ex silvis expulerunt, paucis

vulneribus acceptis.

5. Persecución de los enemigos huidos. La flota dañada por una tempestad.

Postridie eius diei mane milites equitesque in expeditionem misit, ut eos qui fugerant persequerentur. Cum iam

extremi essent in conspectu, equites a Q. Atrio ad Caesarem venerunt, qui nuntiarent superiore nocte, máxima

coorta tempestate, prope omnes naves adflictas atque in litore eiectas esse, quod neque ancorae funesque

subsisterent neque nautae gubernatoresque vim tempestatis pati possent.

6. Urge reparar los barcos antes de proseguir la invasión.

His rebus cognitis, Caesar legiones equitatumque revocari atque resistere iubet, ipse ad naves revertitur; eadem

fere quae ex nuntiis cognoverat coram perspicit, sic ut, amssis circiter XL navibus, reliquae tamen refici posse

magno negotio viderentur. Itaque ex legionibus fabros deligit et ex continenti alios arcessi iubet; Labieno scribit ut

quam plurimas possit iis legionibus quae sint apud eum instituat. In his rebus circiter dies X consumit. Subductis

navibus castrisque egregie munitis, ipse eodem unde redierat proficiscitur.

7. Se enfrenta a un número mayor de enemigos, dirigido por Casivelauno.

Eo cum venisset, maiores iam undique in eum locum copiae Britannorum convenerant, summa imperii permissa

Cassivellauno; cuius fines a maritimis civitatibus flumen dividit quod appellatur Tamesis. Britanniae pars interior

ab iis incolitur quos natos in insula dicunt; maritima pars, ab iis qui praedae causa ex Belgio transierant et, bello

inlato, ibi permanserunt atque agros colere coeperunt.

3
8. Naturaleza de los britanos.

Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere Gallicis consimilia, pecorum magnus numerus.

Utuntur aut aere aut numo aureo aut taleis ferreis pro nummo. Materia cuiusque generis, ut in Gallia, est, praeter

fagum atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare fas non putant; haec tamen alunt animi

voluptatisque causa.

9. Descripción del territorio.

Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam. Huius lateris alter angulus, qui est ad Cantium, quo

fere omnes ex Gallia naves appelluntur, ad orientem solem, inferior ad meridiem spectat. Alterum vergit ad

Hispaniam atque occidentem solem; qua ex parte est Hibernia, dimidio minor, ut existimatur, quam Britannia, sed

pari spatio transmissus atque ex Gallia est in Britanniam. In hoc medio cursu est insula quae appellatur Mona;

complures praeterea minores subiectae insulae existimantur; de quibus insulis non nulli scripserunt dies continuos

XXX sub bruma esse noctem. Tertium latum est contra septentriones; cui parti nulla est obiecta terra, sed eius

angulus lateris maxime ad Germaniam spectat.

10. Costumbres de sus habitantes.

Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt, neque multum a Gallica differunt consuetudine.

Interiores plerique frumenta non serunt, sed lacte et carne vivunt pellibusque sunt vestiti. Omnes vero se Britanni

vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, atque hoc horridiores sunt in pugna aspecto; capilloque sunt

promisso atque omni parte corporis rasa praeter caput et labrum superius. Uxores habent deni duodenique inter se

comunes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis.

4
11. Nuevos ataques britanos.

Cum sub oculis omnium ac pro castris dimicaretur, intellectum est nostros propter gravitatem armorum minus

aptos esse ad huius generis hostem, quod neque insequi cedentes possent neque ab signis discedere auderent.

Accedebat huc ut numquam conferti, sed rari magnisque intervallis proeliarentur. Caesar, cognito consilio eorum,

ad flumen Tamesim in fines Cassivellauni exercitum duxit; quod flumen uno omnino loco pedibus, atque hoc agre,

transiri potest. Eo cum venisset, animadvertit ad alteram fluminis ripam magnas esse copias hostium instructas.

12. Las tropas romanas cruzan el Támesis.

Caesar, praemisso equitatu, confestim legiones subsequi iussit. Sed ea celeritate atque eo impetu milites ierunt,

cum capite solo ex aqua exstarent, ut hostes impetum legionum atque equitum sustinere non possent ripasque

dimitterent ac se fugae mandarent. Cassivellaunus, omni deposita spe contentionis, itinera nostra servabat locisque

impeditis ac silvestribus sese occultabat; cum equitatus noster se in agros eiecerat, essedarios ex silvis emittebat et

cum iis confligebat.

13. Casivelauno pretende atacar el campamento naval, pero fracasa.

Dum haec in his locis geruntur, Cassivellaunus ad Cantium nuntios mittit atque his imperat ut, coactis omnibus

copiis, castra navalia improviso adoriantur atque oppugnent. Ii cum ad castra venissent, nostri, eruptione facta,

multos eorum interfectis, suos incolumes reduxerunt. Cassivellaunus, tot detrimentis acceptis, legatos de deditione

ad Caesarem mittit. Caesar, cum constituisset hiemare in continenti propter repentinos Galliae motus, obsides

imperat; interdicit atque imperat Cassivellauno ne Mandubracio neu Trinovantibus noceat.

5
14. De nuevo en territorio continental, César se entera de la muerte de un aliado.

Subductis navibus concilioque Gallorum peracto, quod eo anno frumentum propter siccitates angustius provenerat,

coactus est legiones in plures civitates distribuere. Erat in Carnutibus natus Tagestius, cuius maiores regnum

obtinuerant. Huic Caesar pro eius virtute maiorum locum restituerat. Tertium iam annum regnantem, inimici eum

interfecerunt. Defertur ea res ad Caesarem. Ille, veritus ne civitas eorum impulsu deficeret, L. Plancum cum

legione ex Belgio celeriter in Carnutes proficisci iubet ibique hiemare.

15. Maniobras de otros jefes galos.

Diebus circiter quindecim quibus in hiberna ventum est, initium repentini tumultus ortum est ab Ambiorige et

Catuvolco; qui, cum frumentum in hiberna comportavissent, suos concitaverunt subitoque magna manu ad castra

oppugnatum venerunt. Cum celeriter nostri arma cepissent atque equestri proelio superiores fuissent, desperata re,

hostes suos ab oppugnatione reduxerunt. Tum suo more conclamaverunt uti aliqui ex nostris ad conloquium

prodirent.

16. Ataque de Ambiórix y derrota romana.

At hostes Romanorum adventum exspectabant et, cum se maior pars agminis in magnam covallem demisisset,

subito se ostenderunt novissimosque premere coeperunt. Cotta, qui cogitasset haec posse in itinere accidere,

imperatoris officia praestabat. Nostri, tametsi a Fortuna deserebantur, tamen omnem spem salutis in virtute

ponebant. Qua re animadversa, Ambiorix pronuntiari iubet ut procul tela coniciant neu cedant. Tamen Romani, tot

incommodis conflictati, multis vulneribus accepti, resistebant et, magna parte diei consumpta, cum a prima luce ad

horam octavam pugnaretur, nihil quod ipsis esset indignum committebant. Tum T. Balventio, viro forti et magnae

auctoritatis, utrumque femur tragula traicitur; L. Cotta legatus, omnes cohortes ordinesque adhortans, in os funda

6
 vulneratur. Q. Titurius cum Cotta saucio communicat pugna ut excedant et cum Ambiorige una conloquantur:

sperat ab eo de sua ac militum salute impetrari posse. Sed ibi L. Cotta pugnans interficitur cum maxima parte

militum. Reliqui se in castra recipiunt, unde erant egressi.

17. Ambiórix se atrae a más pueblos galos y ataca al legado Cicerón.

Hac victoria sublatus, Ambiorix statim in Atuatucos proficiscitur; Atuatucis concitatis, postero die in Nervios

pervenit et hortatur ne occasionem dimittant. Interfectos esse legatos duos magnamque partem exercitus interisse

demonstrat. Facile hac oratione Nerviis persuadet. Itaque, de improviso ad Ciceronis hiberna advolant. Huic

quoque accidit ut non nulli milites, qui lignationis causa in silvas discessissent, repentino equitum adventu

interciperentur. Nostri celeriter ad arma concurrunt. Aegre is dies sustentatur, quod hostes in perpetuum se fore

vicores confidebant.

18. Se intenta convencer al legado de las dificultades a las que Roma se enfrenta, pero no hay acuerdo. Nuevos ataques.

Tunc duces Nerviorum qui causam amicitiae cum Cicerone habebant, conloqui sese velle dicunt. Facta potestate,

commemorant omnem esse in armis Galliam, Germanos Rhenum transisse, Caesaris hiberna oppugnari. Cicero ad

haec unum modo respondit: non esse consuetudinem populi Romani accipere ab hoste armato condicionem. Ab

hac spe repulsi Nervii vallo et fossa hiberna cingunt, quod haec ab nobis cognoverant. Septimo oppugantionis die,

maximo coorto vento, fervefacta iacula iacere coeperunt. Hostes maximo clamore turres testudinesque agere et

scalis vallum ascendere coeperunt. At tanta militum virtus fuit ut, cum undique maxima telorum multitudine

premerentur, non modo de vallo decederet nemo, sed paene ne respiceret quidem quisqua, ac tum omnes

fortissime pugnarent.

7
19. Destacan en la defensa los soldados Pulón y Voreno.

Erant in ea legione fortissimi viri, centuriones T. Pullo et L. Vorenus. Hi perpetuas inter se controversias habebant,

omnibusque annis de locis summis simultatibus contendebant. Pullo, cum acerrime ad munitiones pugnaretur:

Quid dubitas, inquit, Vorene? aut quem exspectas? hic dies de nostris controversiis iudicabit. Haec cum dixisset,

procedit extra munitiones. Ne Vorenus quidem sese tum vallo continet, sed subsequitur. Pullo pilum in hoste

inmittit atque unum ex multitudine procurrentem traicit; hostes illum tela universo coniciunt. Succurrit inimicus

illi Vorenus et laboranti subvenit. Sic Fortuna in contentione et certamine utrumque versavit, ut alter alteri

inimicus auxilio esset neque diiudicari posset uter melior videretur.

20. César reúne refuerzos e informa a Cicerón.

Litterae nuntiique ad Caesarem mittebantur. Caesar, acceptis litteris, statim nuntium ad M. Crassum quaestorem

mittit; iubet media nocte proficisci celeriterque ad se venire. Alterum ad C. Fabium legatum mittit, ut legionem

adducat; scribit Labieno cum legione veniat. Caesar venit magnis itineribus in Nerviorum fines; ibi ex captivis

cognoscit quae apud Ciceronem gerantur quantoque in periculo res sit. Tum cuidam ex Gallis persuadet uti ad

Ciceronem epistolam deferat. Hanc Graecis conscriptam litteris mittit, ne, intercepta epistola, nostra ab hostibus

consilia cognoscantur. Cicero litteram in conventu militum recitat, maximaque omnes laetitia adficit.

21. Derrota de los galos; César elogia los méritos de Cicerón.

Galli, re cognita per exploratores, ad Caesarem omnibus copiis contendunt. Prima luce hostium equitatus ad castra

accedit proeliumque cum nostris equitibus committit. Caesar consulto equites cedere seque in castra recipere iubet.

Hostes aciem iniquo loco constituunt; nostri propius accedunt et tela intra munitionem coniciunt. Tum Caesar,

omnibus portis eruptione facta, celeriter hostes in fugam dat, sic uti omnino resisteret nemo, magnumque ex eis

8
 numerum occidit atque omnes armis exuit. Eodem die ad Ciceronem pervenit; institutas turres, testudines

munitionesque hostium admiratur. Cognoscit non decimum quemque esse reliquum militem sine vulnere: ex his

omnibus iudicat rebus quanta cum virtute res sint administratae. Ciceronem pro eius merito legionemque

conlaudat.

►Libro VI

22. Descripción de los druidas y sus reuniones.

In omni Gallia eorum hominum qui aliquo sunt numero atque honore genera sunt duo. De his duobus generibus

alterum est druidum, alterum equitum. Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac privata procurant, religiones

interpretantur. Si quod est admissum facinus, si caedes facta, si de hereditate, si de finibus controversia est, idem

decernunt, praemia poenasque constituunt. His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet

auctoritatem. Hi certo anni tempore in finibus Carnutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt in loco

consecrato. Huc omnes undique qui controversias habent conveniunt eorumque decretis iudiciisque parent. Druides

a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt; militiae vacationem omniumque rerum habent

inmunitatem. Multi in disciplinam conveniunt et a parentibus mittuntur. Magnum ibi numerum versuum ediscere

dicuntur. Itaque, annos non nulli XX in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare, cum in

reliquis fere rebus Graecis litteris utantur, quod neque in vulgum disciplinam efferri velint, neque eos qui discunt,

litteris confisos, minus memoriae studere.

23. Creencias de los druidas.

In primis hoc volunt persuadere: non interire animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios. Multa praeterea de

sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorum immortalium vi ac

potestate disputant et iuventuti tradunt. Natio est omnium Gallorum admodum dedita religionibus, atque, ob eam
9
 causam, qui sunt adfecti gravioribus morbis quique in proeliis periculisque versantur, pro victimis homines

immolant, administrisque ad ea sacrificia druidibus utuntur. Alii immani magnitudine simulacra habent, quórum

contexta viminibus membra vivis hominibus complent; quibus succensis, circumventi flamma, exanimantur

homines. Deum maxime Mercurium colunt; hunc omnium inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum

ducem arbitrantur. Post hunc, Apollinem et Martem et Iovem et Minervam. De his eandem fere quae reliquae gentes

habent opinionem. Apollinem morbos depellere, Minervam operum atque artificiorum initia tradere, Iovem

imperium caelestium tenere, Martem bella regere.

Galli se omnes ab Dite patre prognatos praedicant. Ob eam causam spatia omnis temporis non numero

dierum sed noctium finiunt; dies natales et mensium et annorum initia sic observant, ut noctem dies subsequatur.

Viri in uxores, sicuti in liberos, vitae necisque habent potestatem; et cum pater familiae inlustriore loco

natus decessit, eius propinqui conveniunt et, demorte, si res in suspicionem venit, de uxoribus quaestionem habent

et, si compertum est, igni atque omnibus tormentis excruciatas, interficiunt.

►Libro VII

24. Vercingetórix hace hablar a los prisioneros romanos para enardecer a sus hombres.

Hi, iam ante edocti quae interrogati pronuntiarent, milites se esse legionarios dicunt; fame et inopia adductos, clam

ex castris exisse, si quid frumenti aut pecoris in agris reperire possent; simili omnem exercitum inopia premi, nec

iam vires sufficere cuiusquam nec ferre operis laborem posse. Conclamat omnis multitudo et, suo more, armis

concrepat, quod facere ineo consuerunt cuius orationem adprobant: summum esse Vercingetorigem ducem, nec

maiore ratione bellum administrari posse.

10
25. Los romanos levantan defensas ante el ataque galo, a pesar de las inclemencias.

Milites, cum toto tempore frigore et adsiduis imbribus tardarentur, tamen continenti labore omnia haec superaverunt

et diebus XXV aggerem exstruxerunt. Cum is murum hostium paene contingeret, et Caesar ad opus consuetudine

excubaret militesque hortaretur, ne quod omnino tempus ab opere intermitterentur, paulo ante tertiam vigiliam est

animadversum fumare aggere, quem cuniculo hostes succenderant.

26. Vercingetórix intenta retirarse, pero las mujeres se oponen.

Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, postero die consilium ceperunt ex oppido profugere, hortante et

iubente Vercingetorige. Iamque hoc facere noctu apparabant, cum matresfamiliae repente in publicum procurrerunt,

flentesque, proiectae ad pedes suorum, omnibus precibus petierunt ne se et comunes liberos hostibus ad supplicium

dederent. Ubi eos in sententia perstare viderunt, conclamare et significare de fuga Romanis coeperunt. Quo timore

perterriti Galli, ne ab equitatu Romanorum viae praeoccuparentur, consilio destiterunt.

27. Los romanos aprovechan para contraatacar y vengarse.

Sic, et Cenabensi caede et labore operis incitati, non aetate confectis, non mulieribus, non infantibus pepercerunt.

Denique, ex omni numero, qui fuit circiter milium XL, vix DCCC, qui primo clamore audito, se ex oppido eiecerunt,

incolumes ad Vercingetorigem pervenerunt. Postero die, concilio convocato, consolatus cohortatusque est ne se

admodum animo demitterent neve perturbarentur incommodo.

28. César asalta la ciudad de Gergovia.

Milites, dato signo, celeriter ad munitionem perveniunt, eamque transgressi, trinis castris potiuntur; ac tanta fuit

oppugnationis celeritas, ut Teutomatus, rex Nitiobrigorum, subito in tabernaculo oppressus, ut meridie conquieverat,

superiore corporis parte nudata, vulnerato equo, vix se ex manibus predantium militum eriperet. Matres familiae de

muro vestem argentumque iactabant et, pectore nudo prominentes, passis manibus, obstentabantur Romanos ut sibi

11
 parcerent neu, sicut Avarici fecissent, ne a mulieribus quidem atque infantibus abstinerent; non nullae, de muris per

manibus demissae, sese militibus tradebant.

29. Labieno ataca Lutecia.

Dum haec apud Caesarem geruntur, Labienus, eo supplemento quod nuper ex Italia venerat relicto Agedinco, ut

esset impedimentis praesidio, cum IV legionibus Lutetiam proficiscitur. Id est oppidum Parisiorum, quod positum

est in insula fluminis Sequanae. Cuius adventu ab hostibus cognito, magnae ex finitimis civitatibus copiae

convenerunt.

30. Cerco de Alesia con el refuerzo de aliados germanos. Vercingetórix se rinde.

Vercingetorix copias, ut pro castris conlocaverat, reduxit, protinusque Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum,

iter facere coepit, celeriterque impedimenta ex castris educi et se subsequi iussit. Caesar, secutus quantum diei

tempus est passum, altero die ad Alesiam castra fecit. Ipsum erat oppidum Alesia in colle summo, admodum edito

loco, ut, nisi obsidione, expugnari non posse videretur.

Cum a meridie prope ad solis occasum dubia victoria pugnaretur, Germani una in parte confertis turmis in

hostes impetum fecerunt eosque propulerunt; quibus in fugam coniectis, sagittarii circumventi interfectique sunt. Ii

qui ab Alesia processerant, maesti, prope victoria desperata, se in oppidum receperunt.

His rebus cognitis, Caesar Labienum cum cohortibus sex subsidio laborantibus mittit; imperat, si sustinere

non possit, deductis cohortibus, euptione pugnet; id, nisi necessario, ne faciat. Ipse adit reliquos; cohortatur ne labori

succumbant; omnium superiorum dimicationum fructum in eo die atque hora docet consistere.

Galli, conspicati ex oppido caedem et fuga suorum, desperata salute, copias a munitionibus reducunt.

Vercingetorix deditur, arma proiciuntur. Caesar, reservatis Haeduis atque Arvernis, si per eos civitates

recuperare posset, ex reliquis captivis toto exercitui capita singula, praedae nomine, distribuit.

His rebus litteris Caesaris cognitis Romae, dierum XX supplicatio indicitur.

12