Libro Kakchiquel PDF

RETAMAXIK RI CH'AB'ÁL
KAQCHIKEL
RUKA'N WUJ
...
Xutz'ib'aj:
Martín Chacach Cutzal
Universidad Rafael Landívar

Instituto de Lingüística
Guatemaia, 1990.
......
RETAMAXIK RI CH'AB'AL
KAQCHIKEL
RUKA'N WUJ
••
Xutz'ib'aj:
Martín Chacach Cutzal
Universidad Rafael Landívar

Instituto de Lingüística
Guatemala, 1990.
OKB'AL TZIJ
Ri qatinamit ruchajin k'"iy nojib'al, jun chke re nojib'al re' ja ri qach'ab'al,

xa roma k'a ri qach'ab'al ütz niqasol rub'anikil ri qak'aslen, xa roma ri
qach'ab'al netamax qawach wi roj k'iche' winaq ; wi roj kaqchikel winaq, wi
roj mam winaq; ja ri qach'ab'al yojq'alajirisan chi kiwach ch'aqa ch"ik ru-
wach'ulew.
Re jun xti wuj xqatz'ib'aj apo kichin ri xtani', ri alab'o', ri ak'wala' man
xk'ut ta chi kiwach rucholajen ri qach'ab'al, qetaman jumül achke roma ri
qate' qatata' ke re xkinojij pa qawi'; man roma ta k'a ke ri' qak'ulwachin kan ta
xtisach rucholajen ri qak'aslen, k'o chi eqal eqal niqanük' ri kisipan kan ri qati't
qamama' e mayab' taq winaq chi qe.
Chupan re xti wuj re' xqajo' ta xqachol apo ri nib'an pa jun tijob'al jay,
akuchi' ri tijoxel nuk'ül kitzij ri winaq k'o jata'q ketamab'al, ri winaq ri k'o jata'q
kina'oj pa ruwi' ri qak'aslen, pa ruwi' ri etamab'al; chuqa' pa ruwi' ri ach'alal ri'"il,
qitzij na wi man kan ta k'"iy tzij k'o pa ruwi' re tzij re', xa ütz k'a ninimarsax ri
tzij e qaya'on chupan; ri jutanaj ch"ik xqajo' ta xojtzijon pa ruw'i' ri ruk'ojlen ri
qatinamit, xa ütz chuqa' ye'ukusax ch'aqa ch"ik tzij ri ninimirsin ruk'ojlen re
tanaj re'. Ri yalan k'atzinel chi niretamaj jun winaq ja ri xtaq tzij nik'atzin
chuk'utuxik rutzil ruwach jun winaq, ri yatik"ir nak'utuj jata'q ri achke nirajo' ri
k'aslen, ke ri eqal ninimar ri retamab'al pa ruwi' ri kaqchikel ch'ab'al; k'atzinel
chuqa' chi ri winaq retaman ch"ik b'a' , xa ütz nuk'utuj chke ri winaqi' ch'aqa
ch"ik tzij nikajo' niketamaj.
Nimalaj niqak'awomaj rutob'al rik'in pwaq ri Tata'aj kichin ri qajnaqtaq

ruwach'ulew, -Holanda-, ri xto'on rik'in rub'anikil re wuj re'; chuqa' ri MIS-
EREOR ri xto'on chi rij relasaxik re wuj re'; chuqa' ke k'a ri' niqak'awomaj apo
rutob'al ri Programa de Naciones Unidas PNUD, ri uk'wayon rucholajen re
samaj xyo'on ruk'aslen re wuj re'.
Colección: Materiales Educativos en Lenguas Mayas

Serie: Kaqchikel
Area: Lenguaje, 2
Directora de Colección : Guillermina Herrera Peña
Autor: Martín Chacach Cutzal
Diseño y Diagramación- Carmen Graciela Toxcón Alvarado
Portada: Margarita Ramiréz
Impresión : Editorial Kamar
© 1990 Universidad Rafael Landívar

RI RUQ'AJARIK RE WUJ RE'.
RI NIMALÁJ RUQ'AJARIK.
• Niqarayb'ej chi ri ch'ab'al kaqchikel xa yalan ta xtib'eni-

mar rukusaxik chkikojol. ri e kaqchikela' winaq. -
•• Xa xtinimar ta chuqa' ri kikuqub'ab'al k'u'x konojel ri

qawinaq pa ruwi' ruk'ojlen ri qach'ab'al kaqchikel.
••• Chuqa niqarayb'ej chi kinojel ta ri qawinaq man ta

xtikiya' kik''ix ri qate' qatata' e poqolaj e sanayi' ch'ik
apo, xa xtikikusaj ta ri qach'ab'al chupan ri kik'aslen.
•••• Wi konojel ri qawinaq xtinimar kina'oj pa ruwi' ri

qach'ab'al, qanojib'al, man jun xtik'is ta ri kisipan kan ri
qati't qamama' chi qe.-
iii
RI NIRAYB'AX CHI TIKETAMAJ RI AK'WALA'
• Xa xtiketamaj ta ri ak'wala' jun ka'i' oxi' ch'ab'al kaqchikel

richin q'ejelob'al chupan ri tijob'al jay.
•• Xa xtiketamaj ta ri ak'wala' yetzijon jub'a' pa kaqchikel

ch'ab'al.
••• Nirayb'ax chi ri ak'wala', ri alab'o', ri xtani' xa jeb'al ta ütz

xtikib'an che rub'ixik ri ch'ab'al kaqchikel.
•••• Xa xkek'iy"ir ta kik'ojlen ri wuj e tz'ib'an pa ruwi' ri qach'ab'al.
- Chuqa nirayb'ax chi ri ak'wala' xketik"ir ta xtikikusaj ri

ch'ab'al kaqchikel kik'in ri winaqi' ketaman yetzijon pa
qach'ab'al.
iv
RUCHOLAJEN RI K'UTUN'iK
Ch'ab'al Kaqchikel.
• Ri pa tijob'al jay.
Ri ak'wal pa rutijob'al
Ri samajib'al pa tijob'al
Ri pan uxlanen
Ri etz'anin pa tijob'al.
•• Ri ach'alal ri''il
Ri te'ej tata'aj.
Ruk'ojlen ri qachoch
Ri wa'in pa qachoch
Ri qach'akul
••• Ri ruchajin ri qatinamit

Ri qatzyaqb'al pa qatinamit
Ri nima taq jay pa qatinamit
Ruq'ajarik ri nima taq jay
Ruq'ajarik ri nimaq'ij je'.
V
RUCHOLAJEN RI CHOLTZ'IB'
Ri tz'ib' ye'ik'atzin che rutz'ib'axik ri qach'ab'iU ja re' ri rucholajen.
RI k'uxatz'ib':
a, a , e , i, T, o, o, u, ü.
Ri ch'akulal tz'ib':
b', ch, ch', j, k, k', 1, m, n, p, q, q',
r, s, t, t', tz, tz', w, x, y, ' .
Ri tz'ib' richin ichinab'al.

Taq nawajo' nawichinaj jun tzij k'atzinel nawetamaj ri rucholajen. Ka'i' molaj re staq tz'ib' re':
Jun molaj taq jun tzij nitikTr rik'in jun k'uxatz'ib', ja re' ri rucholajen.
Ri rukusaxik
W- wey mi diente
aw- awey tu diente
r- rey su diente (de él o ella)
q- qey nuestro diente
iw- iwey diente de ustedes
k- key diente de ellos
Ri jun chTk molaj ye'ukus~x taq jun tzij nitik"ir rik'in jun ch'akulal tz'ib', ja re' ri rucholajen.
Ri rukusaxik
nu- nuch'akat mi silla
a- ach'akat tu silla
ru- ruch'akat su silla ( de él o ella)
qa- qach'akat nuestra silla
i- ich'akat silla de ustedes
ki- kich'akat silla de elfos.
Ronojel ri tzij ruchajin ri qach'ab'~I kaqchikel ja ka'i' molaj taq tz'ib' re ye'ukus~ taq nawajo'
nawichinaj.
Ri tzib' ye'ukusax chi ruwach jun tzij ri nub'ij jun samaj richin wakamin.
Wi rat achapon rub'anik jun samaj wakamin ye'akusaj re tz'ib' re':
Ri rukusaxik
y- yitz'ib'an escribo
y- yatz'ib'an escribes
n- nitz'ib'an escribe él o ella
y- yojtz'ib'an escribimos
y- yixtz'ib'an escriben ustedes
y- yetz'ib'an escriben ellos.
vi
Jun ch'ik tzij:
Ri rukusaxik
y- yinatin mebaflo
y- yatatin te baflas
n- natin se bafla él o ella
y- yojatin nos baflamos
y- yixatin se baflan ustedes
y- ye'atin se baflan ellos
Ri tz'ib' ye'ukusax taq xik'o yan kan b'a ri samaj qab'anun ja re' rub'anikil.
Rukusaxik ri tz'ib'.
X- xitz'uye' me senté
X- xatz'uye' te sentaste
X- xtz'uye' se sentó
X- xojtz'uye' nos sentamos
X- xixtz'uye' se sentaron ustedes
X- xetz'uye' se sentaron ellos.
Jun ch'ik tzij:
Rukusaxik ri tz'ib'.
X- xinetz'an jugué
X- xatetz'an jugaste
X- xetz'an jugó él o ella
X- xojetz'an jugamos
X- xixetz'an jugaron ustedes
X- xe'etz'an jugaron ellos.
Ri tz'ib' ye'ukusax taq nawajo' nab'ij jun samaj chi qawach apo.
Ri rukusaxik.
xk- xkimeson barreré
xk- xkameson barrerás
xt- xtimeson barrerá él o ella
xk- xkojmeson barreremos
xk- xkixmeson barrerán ustedes
xk- xkemeson barrerán ellos
Jun ch'ik tzij:

Ri rukusaxik.
xk- xkinetz'an jugaré
xk- xkatetz'an jugarás
xt- xtetz'an jugará él o ella
xk- xkojetz'an jugaremos
xk- xkixetz'an jugarán ustedes
xk- xke'etz'an jugarán ellos.
Ja re' ri jun ka'i' xtaq na'oj niqajo' niqaq'alajirisaj apo che ri tijonel, che ri tijoxel, che ri winaq nlrajo'
niretamaj rucholajen ri qach'ab'al.
vii
Parte del Dintel 1 de Yaxichilán
viii
NAB'EY TANAJ
RI AK'WAL PA RUTIJOB'AL
NAB'EY TIJON'iK.
1. Ri na'oj tikiren retamaxik.

1.1. Ni rayb'ax chi ri ak'wal niretamaj ta ri q'ejelon·ik, ruk'awomaxik ri q'ejelon'ik chuqa jun ka'i' ch'ik ch'itaq
tzij.-
1.2. Chuqa nirayb'ax chi ri ak'wal nikikot ta niretamaj ri kaqchikel ch'ab'al chuqa jun ka'i' b'anob'al pa tijob'al.-
1.3. Najowax chuqa chi ri ak'wal ni retamaj achke kib'ixik ri tzij, chuqa ruk'ulik jun winaq ri man awetaman ta
ruwach.-
2 Rucholojen ri tijoni"k Ri ye'ik'atzin chupan ri tijob'a chuqa ri sama¡ yeb'an

chupan.
2.1 Kikoten tzij: Ri tijonel rik'in ronojel rukikotemal nub'an ri q'ejelon'ik,
jeb'al nuq'aj ri' chub'an'ik .-
Wawe ri tijonel nuq'alajirisaj ruq'ij jun winaq
ri jeb'al niq'ejelo'n.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik: Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi xa chój nikak'axaj
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ij ri ri nab'ay taq b'ey.
q'ejelon'ik.
T. XseqtJ.r k'a ak'wala'.
O. Ri ak'wala' chOj nikak'axaj.
T. Xseqlir k'a ak'wala'.
O. Choj nikak'axaj ri ak'wala'.
Taq ri ak'wala' xkak'axaj yan kamul, oxmul T. XseqtJ.r k'a ak'wala'.
ütz ch'ik nikib'ij rije' ri q'ejelon'ik.
A. XseqtJ.r k'a matyox.
Ri tijonel ütz nuq'alajirisaj pa kaxlan ch'a-
b'al ri xtikib'an ri ak'wala'.
Ri ak'wala' ütz nikib'ij' chi kinojel, chi tzob'aj chuqa chi
kijujunal.-
T. XseqtJ.r k'a ak'wal.

Wawe ri ak'wal nub'ij pa ruyonil.- A. XseqtJ.r k'a matyox.
2.3 Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala' T. Kixpa'e' ak'wala'.

Ri ak'wala' nikib'an achke nub'ij ri tijonel. O. Ri ak'wala' yepa'e'.
Pa taq tzob'aj
-kixpa'e' T. Kixtz'uye' ak'wala'.
-kixtz'uye' O. Ri ak'wala' yetz'uye' .
-tiwak'axaj
T. Tiwak'axaj ak'wala'.
Pa taq kiyonil. O. Ri ak'wala' nikiya' kixk'in.
-kapa'e'
-katz'uye'
-tawak'axaj Pa ruyonil jun ak'wal.
T. kapa'e' ak'wal.
Ri tijonel nuk'üt chkiwach ri ak'wala' achke O. Ri ak'wal nipa'e'.
nib'eqa wi ri jujun tzij.-
9
T. Katz'uye' ak'wal.
O. Ri ak'wal nitz'uye'.
T. Tawak'axaj ak'wal.
O. Ri ak'wal nuya' ruxk'in.
2.4. Rukusaxik ri tijon'ik. Tojtob'en'ik pa taq tzob'aj:
Wawe ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ij T. Xseqtir k'a ak'wala'.
ronojel ri xketamaj yan. O. Xseqar k'a matyox.
Re nik'atzin achi'el jun tojtob'en'ik. ütz nib'an chi T. Kixpa'e' ak'wala'

konojel, pa tzob'aj chuqa pa taq kiyonil.- O. Ri ak'wala' yepa'e'.
T. Kixtz'uye' ak'wala'.
O. Ri ak'wala' yetz'uye'.
Pa taq kiyonil ri ak'wala' .
T. Kapa'e' ak'wal.
O. Ri ak'wal nipa'e'.
T. Katz'uye' ak'wal.
O. Ri ak'wal nitz'uye'.
T. Xseqtir k'a ak'wal.

O. Xseqar k'a matyox.
Tab'an'a utzil rat tijonel, jumül awetaman chi ri ak'wala' man kan ta ütz rub'ixik nikib'an che ri
tzijon'ik nak'üt chkiwach; roma k'a ri' nawoyob'ej jun ka'i' oxi' q'ij richin ri ak'wala' eqal nuk'uluj
el chke rub'ixik ri tz'ib' e k'ayew jata'q.-
10
NAB'EY TANAJ
RUKA'N TIJONTK.

1.1. Nirayb'ax chi ri ak'wala' yetik'ir ta nikikusaj ri xti q'ejelon'ik xk'ut yan chkiwach.
1.2. Ni qarayb'ej chuqa chi ri ak'wala' ütz ta rub'ixik nikib'an che ri ch'ab'al e k'o chupan ri tzij
xk'ut chkiwach.
1.3 Chuqa najowax chi ri ak'wala' yetik'ir nikib'ij ri tz'ib' e k'ayew jata'q chuqa najowax chi
niq'ax pa kijolon ri achke nub'ij ri tijonel chke.
2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri ye'ik'atzin chuqa ri samaj yeb'an chupan ri tijonik. -

T. Niflos me pueden decir cuál es el saludo que
2.1. Kikoten tzij: aprendimos ayer.
Que palabras aprendimos en el saludo.-
Wakamin ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' wi k'a k'o
pa kijolon ri tijonTk xk'ut yan chkiwach; nuk'utuj chke
pa kaxlan ch'ab'al.
A 1. Si profesor.
T. ¿ Cuál es el saludo?
A. se ... seker ka ...
T. ¿Qué otra palabra recuerda usted?
A2. si profesor, matyox.

T. Muy bién, muy bién.
T. Xseqar k'a ak'wal.

2.2. Rub'ixik ru tijon'ik. A. Xseker ka matyox.
Wakamin rat tijonel ütz nak'utuj chke ri ak'wala' pa taq T. Kapa'e' ak'wal.
kiyonil richin nawetamaj ak'uchi' k'o jata'q ruk'ayewal. O. Ri ak'wal nipa'e'.
T. Katz'uye' ak'uwal.
O. Ri ak'wal nitz'uye'.-
Wawe ri k'ayew rub'ixik ja ri tz'ib' q' chuqa ri k'.
Rat tijonel k'atzinel chi ye'akanuj ju lay chTk tzij kichajin Rat tijonel k'atzinel chi tab'ij kib'ixik ri tzij re'.·
re tz'ib' e k'ayew.
Saq blanco
Ütz nikib'ij chi konojel, chi tzob'aj, chuqa pa taq kiyonil no tiene sentido
sek
re tzij re'.
ik' luna
Nak'üt jeb'al chkiwa ak'uchi' nel wi re tz'ib' re' pan achi' chile
ik
k', k', k'. chuqa ri q, q, q.-
laq taza
Ri ak'wala' ütz nikib'ij jun ka'i' oxi' b'ey richin nuk'uluj no tiene sentido
lak
chke ri rub'ixik.-
uq corte
uk no tiene sentido
11
k'o hay
ko no tiene sentido
Chuqa kib'ixik ri k'uxatz'ib':
a a'
o o'
u u'
i i'
e e'
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik.- T. Xseq/ir k'a ak'wala'.

A. Xseq/ir k'a matyox.
Wakamin nanataj rub'ixik ronojel ri tijonTk.
T. Kixpa'e' ak'wala'.
O. Ri ak'wala' yepa'e'.
T. Tib'ij re tzij uq.

A. Ri ak'wala' nikib'ij uq.
T. Tib'ij re tzij k'o.
A. Ri ak'wala' nikib'ij k'o.
T. Tib'ij ri tz'ib' o', a', i'...
A. Ri ak'wala' nikib'ij o', a', i'...
k'atzinel chi ri ak'wal nitikir nukusaj ri tzij xk'ut chwAch,

2.4. Rukusaxik ri tijon"ik.
chuqa ütz rub'ixik nub'ij chi re.-
12
NAB'EY TANAJ
ROX TIJONTK.

1.1. Chupan re tijon"ik re' nirayb'ax chi ri ak'wal niretamaj achke rub'ixik taq nitzolin jun
winaq chi rachoch .
1.2. Najowax chuqa chi ütz ta rub'ixik nub'an che ri ak'wal re tijon"ik re'.-
1.3. Najowax chuqa chi niretamaj ri ak'wal jun ka'i' k'ak'a taq tzij ch"ik.-
2. Rucholajen ri tijon"ik: K'atzinel chi ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin che ri

2.1. Kikoten tzij: tijon'ik chuqa ri yeb'an.
Ri tijonel yalan nikikot nuya· rutzil kiwach ri ak'wala'.
Wawe ri tijonel k'atzinel chi nuq'alajirisaj ruq'ij taq
K'a ri nub'an achi'el nitzolin el ri tijonel, nich'on kan
jun winaq nich'o'n kan taq nitzolin che jun q'ejelon'ik.
chke ri ak'wala'.-
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik: T. Xseqlir k'a ak'wala'.
Ri tijonel ütz yerukamluj ri nab'ey taq tijon'ik richin ri A. Xseq/ir k'a matyox.
ak'wala' nikinataj ch'ik jun b'ey ri ketaman.
Wakamin ri tijonel nub'an achi'el nitzolin el.-
T. Yojch'o'n yan chi"k ak'wala'.
O. Ri ak'wala' chOj nikak'axaj.
Ri tijonel nub'ij jun ka'i' b'ey pa ruyonil.-
Wakamin ri ak'wala' nikikamluj ri nub'ij ri tijonel. Ka ri' ri ak'wala' ütz nikib'ij chi konojel, pa taq tzob'aj
chuqa pa kiyonil.-
T. Yojch'o'n yan chi"k ak'wala'
Ri ak'wala' man yetik'ir ta nikib'ij ri tz'ib' ch'. Ri ak'wala' nikib'ij:
A. Yojch'o'n yan chi"k matyox .
Ri tijonel k'atzinel chi nuk'üt jun ka'i' k'ak'a' taq tzij Ri tijonel yerub'an wachib'al richinnuk'üt rub'ixik ri tz'ib'
richin ri ak'wala' niketamaj rub'ixik ri tz'ib' k'ayew jub'a'.
k'ayew jub'a'.-
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala':
-Re jun wachib'al re· rub'i:
ch'at cama
ch'op pif'la
ch'ich' metal
kach' chicle
-ch'ek rodilla
Chuqa nuk'üt rib'ixik chk'iwach ri ak'wala'.-

Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' taq nikak'axaj ri tz'ib' ch'
nikib'ojb'a' kiq'a'.-
cha ch'a
cho ch'o
chi ch'i
chu ch'u
che ch'e
13
2.3. Ri ak'wala' niq'ax pa kijolon ri tijon"ik. T. Xseq/1r k'a ak'wala'.
A. XseqlJ.r k'a matyox.-
Wawe' ri ak'wala' yetik"ir nikib'ij, yetik"ir nikib'an ri nub'ij T. Yojch'o'n yan chik ak'wala'
ri tijonel chke.- A. Yojch'o'n yan chik matyox.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik: Ri tijonel niroyoj jun chke ri ak'wala', k'a ri nu b'ij che
chi tub'ana· ri q'ejelonTk.-
Ri tijonel ütz yerutojtob'ej ri ak'wala' chi
kijujunal.-
A 1. Xseq/1r k'a a Lucho.
A2. XseqlJ.r k'a matyox.
A 1. Yojch'o'n yan chi7< a Lucho.

A2. Yojch'o'n yan chik matyox.
K'a ri' ri jun ak'wal nuk'utuj rutzil ruwach jun ch"ik

ak'wal.
A2. Xseq/ir k'a a Chepe.

A3. Xseq/ir k'a matyox.
A2. Yojch'o'n yan chik a Chepe.

A3. Yojch'o'n yan chi"k matyox.
A3. con A4, A4 con A5, etc.
14
NAB'EY TANAJ
RI AK'WAL PA RUTIJOB'AL.
RUKAJ TIJON"iK.
1. Ri na'oj tikiren retamaxik:

1.1. Chupan re jun tijonTk re' najowax chi ri ak'wal niretamaj achke rub'ixik taq nawajo'
nawetamaj achke rub'i' jun winaq.-
1.2. Najowax chuqa chi niq'ax pa rujolon ri ruq'ajarik re tijon"ik re', chuqa chi ütz ta nub'an che
rucholajen ri nik'üt chwach.-
2. Rucholajen ri tijoni"k: Ri ye'ik'atzin chupan ri tijob'al chuqa ri sama¡ yeb'an.

Richin niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ütz niroyoj jun
ak'wal, nutz'uyb'a' chkiwach konojel k'a ri' nutikirisaj ri
2.1. Kikoten tzij:
tijon'ik.-
Wawe k'atzinel chi ri tijonel nab'ay nub'ij ri rub'i' rija',
k'a ri nuk'utuj rub'i' jun ak'wal.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik: T. Yin nub'i' a Lix.

Nab'ey nub'an ri tijonel pa ruyonil ri rub'ixik ri tijon'ik, ka O. Ri ak'wal cMj nirak'axaj.
ri nuk'utuj chi tub'ij ri ak'wal.- T. Yin nub'i' a Lix.
O. Chój nirak'axaj ri ak'wal.
T. Achke ab'i' rat?

Wakamin ri tijonel nich'o'n pa ruk'exel ri tijoxel.
TA. Yin nub'i' a Pakal.
Ke re nub'an jumul, kamul, oxmul, ri tijonel, richin

niq'ax jeb'al chkiwach ri ak'wala'
Wakamin ri tijonel nik'utun . Wakamin ütz ch'ik nich'o'n ri ak'wal.

T. Achke ab'i' rat?
A. Yt'n nub'i' a Pakal.
A. Achke ab'i' rat?

T. y¡·n nub'i' a Lix.
Wakamin ri tijonel niroyoj jun ch'ik ak'wal, richin ni- Taq ketaman chTk ri ak'wala' ri oxi' taq tzij.
kib'an ri tijon'ik chkiwach ri ak'wala'. k'a ri' nuk'utuj :
Nab'ey nuk'ut ri oxi' tzij: T. Achke ab'i' rat?
y'in A. Yin nub'i' a Pakal.
rat T. Achke rub'i' rija?
rija' Ri tijonel nich'o'n pa ruk'exel ri ak'wal.-
TA. Rija' rub'i' a Chepe.
Jun b'ey chTk .

T. Achke ab'i' rat?
A 1. Yin nub'i' a Pakal.
15
T. Achke rub'i' rija'?
A 1. Rija' rub'i' a Chepe.
Rub'ixik ri tz'ib' k'ayew jub'a'. Ri tijonel nuk'üt kib'ixik re jun ka'i' tzij re':
nub'i' nubi
Taq nikak'axaj ri ak'wala' ri tz'ib' b', nikitzeqej ri kiq'a'.- ab'i' abi
rub'i' rubi
Chuqa ri ak'wala' nikib'ij re xtaq tzij re'.-

b'o bo
b'i bi
b'u bu
b'a ba
b'e be
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijonTk. A 1. Achke ab'i' rat?

Wawe ütz nub'ij chke ri ak'wala' pa kaxlan tch'ab'al A2. Yi"n nub'i' a Chepe.
richin nikib'an ri nub'ij chke chuqa niq'ax nib'e ri
k'utunTk chkijujunal.- A2. Achke ab'i' rat?
A3. Yrn nub'i ...
2.4. Rukusaxik ri tijon·ik . A3. Achke ab'i' rat?

Wi ütz xtikib'an ri ak'wala', xketamaj k'a rukusaxik A4. Yi"n nub'i'...
tujonTk ri'. -
16
NAB'EY TANAJ
RI AK'WAL PA RUTIJOB'AL.
RO' TIJON'iK.

1.1. Najowax chi ri tijonTk re', yeb'an ronojel ri k'utun pe ri jun ka'i' oxi' q'ij.
1.2. Najowax chi man xa xe ta yetik"ir nikib'ij ri nik'ut chkiwach ri ak'wala', chuqa k'atzinel chi
niq'ax pa kijolon richin ütz nikikusaj ri ketaman.
1.3. Wi k'a k'o na riman yetik"ir ta nikib'an ri ak'wala', ütz yekamlüx jata'q.
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri k'atzinel yeb'an ri pa tijob'AI chuqa ri ye'ik'atzin che

ri tijonTk.
2.1 . Kikoten tzij: Ri tijonel rik'in ronojel rukikoten nuk'üt ri jun n"im
wachib'AI chkiwAch ri ak'wala', richin nikib'ij ri ak'wala'
Wawe k'atzinel chi ri tijonel nuk'üt chkiwa ri ak'wala'
achke k'o chw~ch ri wuj. -
jun nTm wuj ri ruchaj'in ri tijon"ik e k'utun chTk.
Ri tijonel nub'ij.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik: T. Achke rub'i' rija'?
Rik'in ri wuj k'o chwach ri xan, ri tijonel nuk'utuj A. Rija' rub'i' a Lix.
chke ri ak'awala' ruq'ajarik ri wachb'al je'.- T. Achke rub'i' rija'?
Jun wuj ruwachb'al ri tijonel, ri jun chTk ruwachb'al A. Rija' rub'i' a Pakal.
ria Pakal.-
T. Kixtz'uye' ak'wala'
Chuqa ütz nuk'utuj chke ri ak'wala' pa kaxlan tzij . T. Qué dice el profesor cuando llega en la clase
usando el kaqchikel?
Ütz nikib'ij ri ak'wala' chi kinojel pa taq tzob'aj chuqa pa A. Xseqar k'a ak'wala'.
taq kiyonil. T. Qué contestan ustedes?
A. Xseqar k'a matyox.
T. ¿Qué dice el profesor cuando se despide de sus

alumnos?
A. Yojch'o'n yan chi1< ak'wala'.
T. ¿Qué dicen ustedes?
A. Yojch'o'n yan chi1< matyox.
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijonTk. T. Xseqar k'a ak'wala'.

Nab'ey rat tijonel, tab'ana' achke nab'an taq yatapon A. Xseqar k'a matyox.
pa tijob'al. T. Achke ab'i' rat.
A 1. Yin nub'i' a Pakal.
T. Achke ab'i' rat.
17
K'a ri' jun ch'ik ak'wal nub'an ronojel ri xab'an rat. A2.Yin nub'i' a Chepe.
K'a ri niq'ax ch'ik jun ak'wal richin niketamaj ri tinon"ik. T. Achke rub'i' rija'?
A2.Rija' rub'i' a Pakal.
T. Yojch'o'n yan chi1< ak'wala'.
2.4 Rukusaxik ri tijon"ik. Wakamin ütz niq'ax jun ak'wal richin nub'an achke
Ronojel b'ey taq niq'ax apo jun ak'wal chub'anik ri xub'an ri tijonel.
tijon'ik, ri rachb'il nikib'ojb'a' kiq'a'.-
Ke re niq'ax jun ch'ik, jun chi'k; k'a jeb'al na xtiketamaj
ri tijon'ik.
18
RUKA'N TANAJ
RI SAMAJIB'AL PA TIJOB'AL
NAB'EY TIJONTK.

1.1. Chupan re tijon"ik najowax chi ri ak'wal niretamaj kib'i' ri jun ka'i' oxi' samajib'al
ye'ukusax ri pa tijob'al.
1.2. K'atzinel chuqa chi ri ak'wal ütz rub'ixik nub'an chke ri k'ak'a' taq tzij.
1.3. Chuqa najowax chi ri ak'wal niq'ax pa rujolon ri achke nub'ij ri tijonel chi re'.
1.4. Nirayb'ax chuqa chi ütz yerukusaj ri tijonH< retaman ch"ik, achi'el pa ruwi' ri q'ejelon"ik.
2. Rucholajen ri tijon"ik. Ri ye'k'atzin chupan ri tijob'al chuqa ri samaj yeb'an.
Ri tijonel yeruq'ejela' ri ak'wala' rik'in ri tzij ketaman

2.1. Kikoten tzij:
chTk.
Richin man nikimestaj ri ak'wala' ri ketaman chTk, ri
Chuqa ütz yeroyoj e ka'i' ak'wala' richin nikiq'ejela'
tijonel nutikirsaj ri tijonTk rik'in ri q'ejelon"ik.
ki' chi kiwach ri kachb'il.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Ri tijonel nukanuj jun chkikojOI ri q'ataj ak'wala', rija'
Ri tijonel yerub'an pa taq q'ataj ri ak'wala' richin nib'anun ri q'ejelon·ik.
nikanüx jun chke ri ak'wala' nub'an ri q'ejelonTk chke A. Xseqar k'a ak'wala '.
ri q'ataj chTk. Ri tzob'aj ak'wala' nikib'ij:
A. Xseqlir k'a matyox.
Ke ri ütz noyOx jun chTk chkikojOI ri ch'aq~ chik
tzob'aj, richin nub'ij achke xub'an ri nab'ey ak'wal.
Ká ri' ri tijonel niq'ax apo rik'in jun ak'wal nuk'utuj
che ri rub'i'. T. Achke ab'i' rat?
A 1. Yin nub'i' ...
Xq'ax apo rik'in jun ch"ik.
T. Achke ab'i' rat?
A2. Yi"n nub'i'...
K'a ri' ri tijonel xuchOp qajun tz'ib'ab'al, richin T. Achke rub'i' re'?
nuk'utuj chke ri ak'wala'. o. Ri ak'wala' choj nikak'axaj.
Achke rub'i' re'. T. Achke rub'i' re'?

Re' rub'i' ... Wakamin ja ri tijonel nub'ij ri rub'i'.
T. Re' rub'i' tz'ib'ab'lil.
Ri tijonel nub'ij kamul oxmul pa ruyonil.
Wakamin k'a ri nuk'utuj che jun ak'wal. T. Achke rub'i' re'?

Ri tijonel nutz'at achke tz'ib' ri k'ayew rub'ixik, ri tz'.- A 1. Re' rub'i' tzib'ab'el.
T. Achke rub'i' re'?

A2. Re' rub'i' tzib'ab'el.
19
Ütz ch'ik nik'üt ri ch'aqa ch'ik tzij chkwach ri ak'wala'. ch'akat silla
wuj cuaderno, libro
ch'atal mesa
yojb'al borrador
tz'ib'ab'at lápiz, lapicero.
Ri tijonel nuk'üt rub'ixik ri jujun tzij.

ch'a-k~U
ch'a-tal
yoj -b'al
tz'i -b'a-b'al
wuj
Chuqa ri ak'wala' niketamaj rub'ixik ri tz'. T. Tiwak'axaj ak'wala'.
Ri ak'wala' nikamluj, nikiroxmluj rub'ixik ri tz'. tza man junan ta rik'in tz'a
Taq nikak'axaj ri tz'ib' tz' ri jutzob'aj yepa'e' el, ri tzo man junan ta rik'in tz'o
jutzob'aj ch"ik nikitzeqej kiq'a'.- tzu man junan ta rik'in tz'u
tze man junan ta rik'in tz'e
tzi man junan ta rik'in tz'i
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik. T. Achke rub'i' re'?

Wawe ütz yetojtob'ax ri ak'wala' chi konojel, chi A 1. Re' rub'i' wuj
tzob'aj chuqa pa taq kiyonil.
A2. Re' rub'i' ch'akat.

A3. Re' rub'i' tz'ib'ab'lil.
T. Achke a b'i' rat?

A4. Yin nub'i'...
2.4. Rukusax"ik ri tijon·ik Ütz yeq'ax jun, ka'i', oxi' ak'wala' richin nikib'lln ri
tijonik.
20
RUKA'N TANAJ
RUKA'N TIJON'iK.

1.1. Najowax chi chupan re tijon"ik re' ri ak'wal jeb'al niretamaj kan kib'i' ri samajib'al.
1.2. Chuqa k'atzinel chi ri ak'wala' niketamaj ri tzij re', la'.-
2. Rucholajen ri tijoni"k Ri yeb'an chupan ri tijob'al chuqa ri ye'ik'atzin rictlin

ri tijonTk.
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel yeruk'utuj chke ri ak'wala' kib'i' ri
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' wi nikina' ri tijonTk
samajib'al pa tijob'at.
richin iwir.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Achke rub'i' re'?

Ri tijonel nub'ij chke chi ütz rub'ixik nikib'an che ri A 1. Re' rub'i' ch'akat.
samajib'al xtuk'utuj rub'i' chke .- T. Achke rub'i' re'?
A2. Re' rub'i' Ch'akat.
Taq nuk'üt ri tzij la', ütz nab'ey nuq'alajirisaj pa Ri tijonel nub'an kik'in jun ka'i' ak'wala', k'a ri nuk'üt
kaxlan tzij achke ruq'ajarik. rukusaxik ri tzij la'.-
- re' k'o chunaqaj ri nich'o'n. T. Achke rub'i' la' (nuk'ut apo)

- la' chój nutzu' apo ri nich'o'n. Ri tijonel nub'ij rukusaxik ri tzij, la'.-
T. La' rub'i' ch'att:11 (nuk'üt apo ri ch'aUU).
Ke re nub'ij jun ka'i' mul, richin nikitz'At ri ak'wala'
achke nub'an ri tijonel.-
Ru b'ixik ri k'ayew jub'a'.
Ti tijonel nuk'üt kib'ixik ri k'ulaj taq tzij.
Taq nub'ij ri tijonel ri tzij la', re', ri', ri ak'wala'
nikib'ojb'a' ka'i' b'ey ri kiq'a' . la man junan ta rik'in la'
re man junan ta rik'in re'
ri man junan ta rik'in ri'
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik ri Tiwak'axaj ak'wala'.

nub'ij ri tijonel. T. Xseqar k'a ak'wala'.
A. Xseqar k'a 'matyox.

A 1. Rija' rub'i' a Chepe.

A2. Rija' rub'i' a Pakal.

A 1. Re' rub'i' ch'akllt.
T. Achke rub'i' la' ( nuk'üt apo).

A2. La' rub'i' yojb'a/(nuk'üt apo).
21
T. Yojch'o'n yan chik ak'wala'.
A. Yojch'o'n yan chi1c matyox.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ri ak'wal nitik"ir nub'~n ri nub'ij ri tijonel chi re.-
Ütz yeq'asax apo jun ka'i' ak'wala' richin nikib'i3n
ronojel ri tijonik. T. Achke rub'i' la'?
A t. La' rub'i' tz'ib'ab'al.
Xa tiq'ax nib'e ri k'utun"ik chkiwi3ch ri
ak'wala'.- T. Achke rub'i' la'?
A2. La' rub'i' yojb'lil.
A 1. Achke rub'i' la'?

A2. La' rub'i' wuj.
A2. Achke rub'i' la'?

A3. La' rub'i' ch'aklit.
22
RUKA'N TANAJ
ROX TIJON'iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj rukusaxik ri tzij "ajaw".
1.2. K'atzinel chi ütz rub'ixik nub'an che re k'ak'a' tzij.-
1.3. Ri ak'wala' nikib'ij ri tzij yerub'ij ti tijonel.
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri samajib'a.l ye'ik'atzin chuqa ri samaj yeb'an pa

tijob'a.l.
2.1. Kikoten tzij. Ri tijonel k'atzinel chi yerukanuj wachb'a.l rikik'wa·n
Ri tijonel k'atzinel chi nuq'alajirisaj rukayewal ri tz'ib' k'ayew rub'ixik.
rub'ixik ri jun tz'ib' W k'o chupan ri tzij ajaw.
Re q'alajirisanTk re' ütz nub'an pa kaxlan tzij.
2.2. Rub'ixik ri tijonTk. Ri tijonel nub'ij chi kiwach ri ak'wala' rub'ixik re tzij
Ri pa kaqchikel ch'ab'al k'o tz'ib' ri jun wi b'a' kib'ixik re'.
taq nuk'isib'ej ri tzij.- Ri pa kaxlan man ke ta re' .- Ajaw Dios, duel'lo
ulew tierra
k'ayew difícil
plow frijol rojo y grande
moyew niebla de verano.
Achke rajaw re' wuj re'? T. Achke rajaw re wuj re'?

Re wuj re' wichin yTn. O. Ri ak'wala' re wuj re'?
T. Achke rajaw re wuj re'?
O. Ri tijonel nub'ij ri tzij.
T. Re wuj re· wichin yin.
Nub'ij kamul oxmul re tzij re'.

Ri tijonel nuk'üt rukusaxik ri tzij lchln.-
wichin yTn
awichin rat
ric~in rija'
K'a ri' yeroyoj e ka'i' ak'wala' richin nuk'üt ri tzij T. Wichin (ncha' qa rija')
wichin, awichin, richin. T. Awichin (ncha' che ri jun ak'wal).
T. Richin (ncha' che ri jun chTk) .
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikichapa' ri kiwuj,
chuqa ri kitz'iba'b'al. T. Achke rajaw re wuj re'?
T. Re wuj re· wichin yin.
- re wuj re' .. .
- la wuj la' .. . T. Achke rajaw la wuj la'?
- re tz'ib'ab'tU re' .. . Nuk'üt apo, ri ak'wal nub'ij pe.
- la tzib'ab'a.l la' .. . A 1. Re wuj re' wichin yin.
23
T. Achke rajaw la wuj la'?
A2. Re wuj re' wichin yin.
T. Achke rajaw la wuj la'?

Ri tijonel nuk'üt apo jun chik ak'wal.
A3. La wuj la' richin rija'.
Ri ak'wala' ütz rub'ixik nikib'an che taq ri achke

2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik.
nik'utux k'o kik'in rije', chuqa taq chOj nikitzu' apo.
K'atzinel chi jun ak'wal nub'an achi'el nub'an ri
tijonel.-
Wi ütz nikib'an rub'ixik ri tijon"ik ri ak'wala' yetik"ir k'a

nikikusaj ri'.-
24
RUKA'N TANAJ
RI SAMAJIB'AL PA TIJOB'AL.
RUKAJ TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj achke rub'ixik taq nakanuj jun samajib'al.-
1.2. Chuqa najowax chi niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri ka'k'a' tzij, chuqa ütz ta rub'ixik
nikib'an che.
2. Rucholajen rl tijon'ik. Ri samajib'al ye'ik'atzin chuqa ri samaj yeb'an

chupan ri tijob'al.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel k'o nukanuj, nib'e ke la', nib'e ke la'.-
Ri tijonel nub'an achi'el ri k'o ta xusach, richin
nukanuj.
Ri tzij ja ri:
Akuchi' k'o ri ...
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. T. Akuchi' k'o ri nuwuj, akuchi' k'o ri nuwuj.

Ri k'ak'a' taq tzij. A. Ri ak'wala' choj nikitzu'.
- nuwuj -wawe' k'a ri xb'erila' pe nub'ij:
- awuj - chi la'. T. Wawe' k'o ri nuwuj.
- ruwuj
Ri tijonel yeroyoj e ka'i' ak'wala', richin ri ruk'utik ri T. Kixan pe e k'a'i' ak'wala', nik'an peri iwuj K'a ri
k'ak'a' taq tzij.- nub'ij ri tijonel.
nuwuj (nicha' qa rija')

awuj (nicha' che ri choq che
nitzijon wi).
ruwuj (nicha' che ri chój
nikitzu' apo).
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' achke nikib'ij taq rija' T. Akuchi' k'o ri nuwuj?
nub'ij: A 1. wawe' k'o ri awuj.
Akuchi' k'o ri nuwuj? T. Akuchi' k'o ri nuwuj?
Ri ak'awala' k'o chi nikib'ij: A2. Chi la' k'o ri awuj.
wawe' k'o ri awuj. T. Matyox chawe.
Ri ak'wala' k'o chi niketamaj kiq'ajarik ri tzij: T. Ri ch'akat k'o wawe'.

Wawe, chi la', T. Ri wuj k'o chi la'.
Wawe' juna ruq'ajarik rik'ij chi re' ... Konojel ri ak'wala' yech'o'n.
T. Akuchi' k'o ri meseb'al?
A 1. Ri meseb'al k'o wawe'.
T. Akuchi' k'o ri ch'atal?

A2. Ri ch'atal k'o wawe'.
25
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik. Ri ak'wala' nikib'ij ri nub'ij ri tijonel chke.
T. Achke rajaw re wuj re'.
A 1. Re wuj re' wichin yin.
T. Achke rajaw re tz'ib'ab'/11 re'?

A2. La tz'ib'ab'al /'a richin a Chepe.-
2.4. Rukusaxik ri tijon'ik. T. Akuchi' k'o ri meseb'/11?

A3. Ri meseb'lil k'o chi la'.
,·;( ·:
.·a1~~LU.L,l
¡·: -'.:/::·;: ·~ ~~~
26
RUKA'N TANAJ
RO' TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' yetik"ir ta nikib'ij ri tijon'ik xk'ut chikiwach ri jun kaji' q'ij.-
1.2. Najowax ta chi yetik"ir nikikusaj ri xk'ut pe chkiwach.
1.3. Wi k'atzinel ütz yekamlüx jun ka'i' oxi' tzij ri man kan ta xq'ax ri ruq'ajarik' chuqa ri
k'ayew jub'a' kib'ixik.-
2. Rucholajen ri tijon"ik. Ri samajib':il ye'ik'atzin chuqa ri samaj yeb'an ri pa

tijob':il.
Wakamin man k'atzinel ta ri wachib':il je'. Ri tijonel
2.1. Kikoten tzij: nucMp rub'ixik ri q'ejelon'ik ketaman ch'ik.
K'atzinel chi ri ak'wala' niketamaj jeb'al rub'ixik ri
tijon'ik kitz'eton pe.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Xseqllr k'a ak'wala'.

Ri rub'ixik re tijon'ik re' ütz nib'an chi konojel, chi A. Xseqllr k'a matyox.
tzob'aj chuqa ütz chi kijujunal.
Ri tzij ütz yek'utüx chupan re tijon'ik re'.
Achke ab'i' rat?

Achke rub'i' re'?
Achke rub'i' la'?
Achke rajaw re'?
Achke rajaw la'?
nuwuj wichin y'in

awuj awichin rat
ruwuj richin rija'.
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak' wala' ri tijon"ik. T. Achke ab'i' rat?

A 1. Yin nub'i' a Chepe.
T. Achke rub'i' re'?.

A2. La' rub'i' tz'ib'ab':il.
T. Achke rajaw re wuj re'?

A3. Re wuj re' richin a Xwan.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. T. Akuchi' k'o ri meseb'lll?
Wi k'o jub'a' ramaj k'atzinel chi ri ak'wala' yetikir A4. Ri meseb':il k'o chi la'.-
nikib'ij pa tzijon'ik ri ketaman pe jun ka'i' oxi' q'ij.
T. Ak'uchi' k'o ri yojb'lll?

A5. Ri yojb'lil k'o chi la'.

A 1. Yojch'o'n yan chik matyox.
27
ROXTANAJ
RI PAN UXLANEN
NAB'EY TIJON"iK.

1.1. Nirayb'ax chi ri ak'wal nitik"ir nub'ij ri kokoj taq q'ejelon"ik.
1.2. Nirayb'ax chuqa chi ri ak'wal niretamaj nuya' rutzil ruwach jun winaq.
1.3. K'atzinel chi ri ak'wal niq'ax pa rujolon ri nub'ij ri tijonel che.
2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri tijonel k'atzinel chi yerukanuj ri ye'ik'atzin che ri

2.1. Kikoten tzij: tijon"ik chuqa ri samaj nub'an.-
Ri tijonel nukamluj jub'a' ri q'ejelon"ik ketaman ch"ik ri
Ri tijonel nuk'utuj achke ak'wal retaman ch"ik b'a ri
ak'wala'.
kaqchikel, chuqa ütz ri tijonel nukanuj jun ak'wal ri
Xseqar k'a, achke ab'i',
retaman ch"ik jub'a' ri kaqchikel, rik'in rija' nitikTr wi el
achke rub'i' rija', ke taq ri'.
ri tijon"ik.
T. Xseqar k'a a Chepe.

2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. A 1. Xseq/ir k'a matyox.
Wakamin ri ak'wal niretamaj ri ya'oj rutzil ruwach jun Ri k'ak'a' tzij:
winaq. T. La ütz awach a Chepe.
O. Ri ak'wal chOj nirak'axaj.
-Xseqark'a T. La ütz awach a Chepe.
-la ütz awach? Wakamin ja ri tijonel nich'o'n pa ruk'exel
-ütz nuwach matyox. ri tijoxel.
T. ütz nuwach matyox.
Ke re nub'an jun b'ey, kamul ri tijonel.-
K'atzinel chi ye'oyOx ka'i' ak'wala' richin retamaxik ri Chkiwach konojel e k'o chi e oxi' ri tijonel kik'in ch"ik ri
tzij : ka'i' ak'wala'.
nuwach Ri tijonel nuk'üt ri tzij:
awach nuwach
ruwiich. awach
ruwach
Ri tijonel ütz nub'ij jun ka'i' oxi' b'ey, chuqa' ke ri' ri
ak'wala'.-
r. Xseqar k'a a Chepe

Wakamin ütz ch'ik nich'o'n ri tijoxel. A 1. Xseqar k'a matyox.
T. La ütz awach a Chepe?

A 1. ütz nuw/ich matyox,
la ütz k'a aw/ich rat.
T. ütz matyox.
Wakamin ja ri ak'wal nuya' rutzil ruwach ri tijonel. A 1. Xseqar k'a a Lix
T. Xseqar k'a matyox.
A 1. La ütz k'a aw/ich rat.
28
T. ütz nuwach matyox,
la ütz k'a awlich rat.
A 1. Ütz matyox.
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ro tijon"ik. Wi ri tijon"ik ütz xub'an rik'in re jun ak'wal, re ak'wal re'
ütz nuk'utuj rutzil ruwach jun rachb'il. Ke ri k'a xke'k'o
na jun ka'i' oxi'.
2.4. Ri ak'wal nitik"ir nukusaj kik'in ch"ik Taq nik'is ri tijon'ik k'atzinel nab'ij:
ch'aqa winaqi'.-
A. Yojch'o'n yan chik matyox.-
29
ROXTANAJ
RI PAN UXLANEN
RUKA'N TIJONTK.

1.1. Nirayb'ax chi ri ak'wal nunataj ri ruya"ik rutzil ruwach jun winaq.
1.2. Najowax chuqa chi ri ak'wal yeretamaj tzij ri kichajin tz'ib' "q' ".-
1.3. K'atzinel chi ütz ta rub'ixik nub'an che ri k'ak'a' taq tzij.
2. Rucholajen ri tijon"ik. Ri ye'ik'atzin che ri tijon"ik. chuqa ri samaj yeb'an pa

2.1. Kikoten tzij: tijob'al.-
Ri tijonel nuk'utuj chke konojel chi tikiya' kixk'in Ri tijonel niroyoj ri ak'wal retaman ch"ik b'a ri q'ejelon'ik,
rik'in re q'ejelon"ik. richin nikak'axaj ri ch'aqa ch"ik. ·
2.2. Rub'ixik ri q'ejelon"ik. T. Xseqar k'a a Chepe.

Re q'ejelon"ik re' k'atzinel chi nikib'an chi kijujunal ri A 1. Xseqar k'a matyox.
ak'wala'.- T. La ütz awach Chepe.
A 1. Ütz nuwach matyox,
la ütz k'a awach rat.
T. ütz nuwach matyox.
A 1. Matyox k'a ri'. -
T. Qué es lo que toman en el descanzo?

2.3. Rusamajixik ri k'ak'a' tz'ib'.-
A 1. Atol profesor.
T. Muy bién, pues la palabra atol en kaqchi-
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala', achke ri nikiqüm pan
kel se dice: "q'or"
uxlanen?
T. Ak'wala' tib'ij iwonojel ri tzij q'or.
Wakamin ri tijonel nub'ij chke chi konojel tikib'ij ri tzij
O. k'o yeb'in kor.-
q'or.
T. Man ke rita, "q'or "ke ri'.
K'a ri pa taq tzob'aj, k'a ri chi kijujunal.
Ke re nikib'an ri ak'wala', k'o ri yetik'ir nikib'ij, k'o k'a ri
manaq.
T. Wakamin rrx tib'ij "q'or "
Ri ak'wala' k'o chi nikikamluj ri tzij q'or.
A. q'or, q'or.
T. Ja' ke ri'. Ri tijonel nub'ojb'a' ruq'a'.
Ri tijonel chuqa ruchajin jun ka'i' wachb'al ri k'o ri tz'ib'
T. Re' rub'i':
re rik'in.
q'aq' fuego
aq' lengua (ütz nuk'üt ri raq' rija')
manq'uq' quetzal (el ave)
q'ij sol, día.
q·or atole.
Chuqa ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' ri xtaq paj tzij.-
T. Ak'wala' tib'ij re paj taq tzij:
q'a aq'
Ri tijonel nuk'üt chkiwa ri ak'wala' akuchi' ntel wi
q'o oq'
rub'ixik re jun tz'ib' re' .-
q'u uq'
q'e eq'
Pa jun wo'o' waqi' q'ij ri ak'wala' eqal niketamaj .-
q'i iq'
30
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijonTk. Wi yetik'ir nikib'ij, nikib'an ri ak'wala', xq'ax k'a pa
kijolon ri'.
Wakarnin ri tijonel nukusaj ri tzij q'or chupan jun ka'i'

ox'i taq tzij. T. Yi"n ütz ninna' q'or.
Ak'wala' tib'ij iwonojel:
Yi"n ütz ninna' ri q'or.
pa taq tzob'aj nikib'ij:
Yi"n ütz ninna' ri q'or.
Ri tijonel niroyoj jun ak'wal richin nub'ij ri xretamej.
T. La ütz nana' ri q'or?
A 1. Yin ütz ninna' ri q'or.
T. La üzt nana' ri q'or?

A2. Yin ütz ninna' ri q'or.
A 1. La ütz nana' ri q'or?

A3. y¡·n ütz ninna' ri q'or.
2.4. Chuqa ri ak'wal nitikTr nukusaj ri xtireta-

maj kik'in ch'aqa chTk winaqi'.
Rat tijonel k'atzinel nab'ij:

Yojch'o'n yan ch"ik ak'wala'.-
31
ROXTANAJ
RI PAN UXLANEN
ROX TIJON'iK.
1. Ri na'oj tlkiren retamaxik.

1.1. K'atzinel chi ri ak'wala' niketamaj rub'ixik ri tzij kik'wa'n "q' ".-
1.2. Najowax chuqa rukamluxik ri k'utun utzil wach.
1.3. Chuqa nirayb'ax niketamaj ch'ik jun ka'i' k'ak'a taq tzij.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri samaj yeb'an ri pa tijob'al, chuqa ri ye'ik'atzin che ri

2.1. Kikoten tzij: tijon'ik.
Ri tijonel nunataj jun ch'iti ramaj ri tzij:
Ri tijonel k'atzinel nunataj chke ri ak'wala' ri k'ak'a' taq
La ütz awach, ütz nuwach matyox.
tzij xketamaj kan iwir.
La ütz nana' ri q'or.
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. T. Xseqar k'a ak'wala'.
Ri tijonel yeroyoj e wo'o' ak'wala', k'a ri nub'an ka'i' A. Xseqlir k'a matyox.
cholaj chke, jun chke ri cholaj nik'uje' wi rija'. T. La ütz iwach.
Ri tijonel nuq'alajirisaj rukusaxik ri tzij: O. Ri ak'wala' choj nikak'axaj.
K'a ri' ri tijonel nich'o'n pa kik'exel ri jucholaj ch'ik
- nuwach -qawach ak'wala'.-
- awach - iwach A. Ütz qawlich matyox.
- ruwach - kiwach. Ke re nub'ij jun b'ay, kamul, oxmul.
K'a ri:
A 1. Ja', ütz ninna' ri q'or.
T. La ütz nana' rí q'or?
T2. Ja', ütz nínna· rí q'or.
Ke re' k'ula' nib'e chi kiwach ri ak'wala'.-
Ri tijonel nunataj kib'ixik ri tzij kichajin ri tz'ib' q'.- T. Achke rub'íxík kíb'í' re wachb'al re':
q'aq' fuego
q'or atole
manq'uq' quetzal
q'ij sol, día
Ka'k'a' rucholajen tzij.-
T. Yi'n ütz nínna' rí aws q'or.
pa chaj q'or atol blanco Wakamin konojel ri ak'wala' nikib'ij:
aws q'or ato/de haba Yin ütz nínna' rí aws q'or.
ajq'or atol de elote ke ri nikib'ij kamul oxmul.
k'a ri' ri tijonel nub'ij:
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon'ik. T. Achke ütz nana' rat?

A 1. Yin ütz nínna' ri aws q'or.
Ri ak'wala' k'atzinel chi niketamaj ri oxi' ruwach T. Achke ütz nana' rat?
q'or. A2. Yin ütz nínna' rí lij q'or.
T. Achke ütz nan·a rat?
Xk'is ri tijon'ik. A3. Yin ütz nínna' rí pa chaj q'or.-
T. Yojch'o'n yan ch'ik ak'wala'.
A. Yojch'o'n yan ch'ik matyox.
32
ROXTANAJ
RI PAN UXLANEN
RUKAJ TIJON'iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' niketamaj ri q'eljelon·ik taq noqa el ri q'ij, chuqa taq nipe ri q'equ'n.-
1.2. Najowax chuqa chi ri ak'wal jeb'al niretamaj rub'ixik ri tz'ib'" q' ".-
2. Rucholajen ri tijoni"k. K'atzinel chi ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin pa tijob'al

chuqa ri samaj yeb'an.-
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nuya' ri q'ejelonik, xseqar k'a la ütz awách.
Ri tijonel nutzijoj chke ri ak'wala' chi ketaman chTk
yeq'ejelo'n nimaq'a', ja k'a ri tiqaq'ij chuqa ri toq'a' man
ketaman ta. ·
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Ri tijonel nuk'üt ri jujun wachib'ál.-

Taq noqa el ri q'ij.
Ri tijonel nub'an oxi' wachib'al: T. Xseqar ka.
Jun richin xseqar, T. Xseqar k'a.
jun richin xqaq'ij, Re ketaman chTk ri ak'wala'.-
jun richin xoq'a'.-
Taq nixule' ri q'ij.
T. Xqaq'ij k'a .. .
T. Xqaq'ij k'a .. .
Wakamin ri ak'wala' nikib'ij chi konojel, chi tzob'aj T. Xqaq'ij k'a ak'wala'.
chuqa chi kijujunal.- Ri ak'wala' nikib'ij:
A. Xqaq'ij k'a matyox.
Taq yech'o'n ri jutzob'aj, ri jutzob'aj chTk nikib'ojb'a' K'atzinel chi tikib'ij kamul roxmul re tzij re'.-
kiq'a'. K'a ri nuk'üt ri wachib'ál richin taq nipe ri q'equ'n.-
r. Xoq'a k'a ak'wala'.-
Ri ak'wala' nikib'ij:
A. Xoq'a' k'a matyox.
K'atzinel chi tikib'ij kamul roxmul re tzij re'.
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak' wala' ri tijon"ik. T. Xqaq'ij k'a ak'wala'.

Ri ak'wala' nikib'ij.
A. Xaq'ij k'a matyox.
T. La ütz iwach?
A. ütz qawach matyox.
T. Matyox k'a ri'.-
33
T. Xoq·a· k'a ak'wala'.
T. La ütz iw/J.ch?
A. Ütz qaw/J.ch matyox.
T. Matyox k'a ri'. -

A. Yahch'on yan chik matyox.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ri tijonel nuk'owsaj apo jun ak'wal richin nukusaj ri
tijon"ik xk'ut chi ruwach.
A 1. Xqaq'ij k'a ak'wala'.

Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij:
Ke re nub'an ri tijonel kik'in ri ch'aqa ch"ik ak'wala'
34
ROXTANAJ
RI PAN UXLANEN
RO' TIJON"iK.

1.1. Najowax chupan re tijon"ik chi ri ak'wal nunataj ch"ik jun b'ay ri tijon"ik k'utun pe chwach.
1.2. Chuqa najowax chi tiretamaj jeb'al rub'ixik ri jun ka'i' taq tzij ri k'ayew.-
2. Rucholajen rl tijoni"k. Ri tijonel yerukanuj rub'eyal ri samaj nib'an che re

tijonTk chuqa ri ye'ik'atzin.
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel ütz yerukusaj ri wachib'al ri xerukusaj ri jun Ri tijonel yerukusaj ri wachb'al richin: Xseqar,xqaq'ij,
ka'i' tijonTk ruya'on pe, richin nunataj rub'eyal ronojel xoq'a' chuqa yerunataj ri ch'aqa chTk.-
re tijonTk re'. -
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik: Ri tijonel nuya' chwaxan ri wachb'al richin XSEQ' AR.
Ri tijonel ütz nuq'alajirisaj chke pa kaxlan tzij chi: T. Tiwak'axaj iwonoje/:
O. Ri ak'wala' konojel nikiya' kixki"n.-
- Nab'ey ri q'ejelonTk xseqar ... Konojel ri ak'wala' nikib'ij:
- Ruka'n ri q'ejelonTk xqaq'ij .. . T. Xseqllr k'a ak'wala'.
- Rox ri q'ejelonTk xoq'a' ... A. Xseqllr k'a matyox.
T. La ütz k'a iwllch .
A. Otz qawllch matyox...
Ri tijonel nub'ij chke chi tikik'utuj rutzil ruwach rija'.
A. La ütz k'a awllch rat?
T. Otz nuwllch matyox.
A. Matyox k'a ri'.
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik.- Ri tijonel nujalel ri wachib'al, nuya' kan ri richin
XQAQ'IJ.-
T. Tiwak'axaj iwonojel.
O. Ri ak'wala' nikiya' kixki"n.
T. Xqaq'ij k'a ak'wala'.

Konojel ri ak'wala' nikib'ij:
A. Xqaq?J k'a matyox.
T. La ütz iwllch ak'wala'.
A. Otz qawllch matyox...
Ri tijonel nub'an apo ruq'a' chke chi tikik'utuj rutzil K'a ri' ri tijonel nuk'utuj rutzil kiwach pa taq tzob'aj.-
ruwach rija'.- A. La ütz k'a awllch rat.?
T. Otz nuwllch matuyox.
A. Matyox k'a ri'. -
Ri tijonel nujal el ri wachib'al, nuya' kan ri richin

XOQ'A'.
A. Ri ak'wala' nikiya· kixkin.
35
T. Xoq'a' k'a ak'wala'.
T. La ütz iwach ak'wala'.

A. ütz qawach matyox...
Ri tijonel nub'an apo ruq'a' chke, richin nikik'utuj rutzil

ruwach rija'.-
A. La ütz k'a awach rat.

T. Ütz nuwach matyox.
A. Matyox k'a ri'.
Ri tijonel nub'an re tijonTk re' chkijujunal ri ak'wala'.- Ri tijonel niq'ax apo rik'in jun ak'wal.
T. Xqaq'ij k'a ak'wal.
T. La ütz awach rat.

A. Ütz nuwach matyox,
A. la ütz k'a awach rat.

T. Ütz nuwach matyox
A. Matyox k'a ri'.
Taq xtik'is ri q'ejelonTk rik'in ri ak'wal konojel nikib'ojb'a'

kiq'a'.-
Wakamin niq'ax apo jun chTk ak'wal nub'an ri q'ejelonTk

kik'in ri rachb'il.-
A 1. Xqaq'ij k'a ak'wala'.

A 1. La ütz iwach ak'wala'.

A. ütz qawach matyox...
A. La üzt ka' awach rat.

A 1. Ütz nuwach matyox.
Taq xuk"is qa ri q'ejelonTk ri ak'wal konojel xkib'ojb'a' kiq'a'.-
Taq xtib'ek'is re jutanaj tijonTk re' nirayb'ax chi ri ak'wal nitikTx chTk nuya' rutzil ruwach jun winaq .-
36
RUKAJ TANAJ
RI ETZ'ANIN PA TIJOB'AL
NAB'EY TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal nitik'ir nub'ij ri tz'ib' "q' " chupan ri chaqa ch'ik tzij.
1.2. Chuqa nojowax chi ri ak'wal niretamaj taq man nikajo' ta jun tzij (man ... ta).
2. Ruchoilajen ri tijonil<. Ri tijonel k'atzinel chi yerukanuj ri ye'ik'atzin chuqa ri

samaj yeb'an ri pa tijob'al. -
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nunataj chke ri ak'wala' achke niya' chke taq Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala'
nitik'ir ri uxlanen.
TI Achke niqum pan uxlanen?
Jun ak'wal xub'ij pe.
A 11 Q'or, q'or...
2.2. Rub'ix'ik ri tijon'ik. Ri tijonel nuk'üt kiwachb'al re tzij re', k'a ri nub'ij:
Ri tijonel nub'ij pa kaxlan ch'ab'al chi tikib'ij jun ka'i' tzij
rik'in ri tz'i'b' " q' ".
TI Achke rub'i' re'?
q'or atol
q'ij sol
q'ab'aj q'a-b'aj mano
q'aq' fuego
moq' puflo
Wakamin ri ak'wala' nikib'ij pa jun tzij ri ch'ab'al q'or.
TI Tib'ij kamul oxmul re tzij re':
Yin ütz ninna' ri q'or.

Rat ütz nana' ri q'or.
Rija' ütz nuna' ri q'or.
Ri ak'wala' niketamaj taq man nikajo' ta jun tzij.-
TI Ak'wala' tiwak'axaj, tiwak'axaj.
Ri tijonel chuqa nuk'üt rik'in ruq'a' taq man nirajo' ta jun
Ri ak'wala' nikiya' kixk'in.-
tzij.
TI Yi'n ütz ninna' ri q'or.
man .. . ta ... TI y¡·n man ütz ta ninna' ri q'or.
TI lwonojel tib'ij:
Yin man ütz ta ninna' ri q'or.

K'a ri pa taq tzob'aj, k'a ri chi kijujunal.
37
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak' wala' ri tijon"ik. Nab'ay nuk'utj che jun ak'wal wi ütz nuna' ri q'or, ri
ak'wal nub'ij, ja'.-
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ij chi konojel,
chi q'ataj chuqa chi kijujunal.- T. La ütz nana' ri q'or.
Ri tijonel nib'e ch"ik apo rik'in jun ak'wal.

T. La ütz nana' ri q'or.-
A2. Ja' ütz ninna' ri q'or.
Wakamin ri ak'wal nub'ij manaq.

A 1. Manaq, man ütz ta ninna' ri q'or.
Ri tijonel nib'e ch"ik apo rik'in ri jun ak'wal.

A2. Manaq, man ütz ta ninna' ri q'or.-
38
RUKAJ TANAJ
RUKA'N TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' niketamaj rub'i' jun etz'anin.-
1.2. Najowax chuqa chi ri ak'wala' ütz rub'ixik nikib'ij ri etz'anin.
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri e k'atzinel che ri tijonTk chuqa ri samaj yeb'an

chupan.
2.1. Kikoten tzij:
T. Achke chkop nito'on ri achin pajuyu'?
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' wi nikajo' niketamaj
rub'i' jun etz'anin.
Ri ak'wala' yekib'ij pe jun ka'i' kib'i' ri chikopi'.
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' pa kaxlan tzij achke
chikopi' yeto'on richin ri achin pa juyu'.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Wakamin yojch'o'n pa ruwi' ri kej, pa kaxlan rub'i'

caballo.
Nab'ey niketamaj ri ak'wala' ri tzij kej. T. lwonojel tib'ij kej.
A. Kej, kej.-
K'a ri nub'ij chi k'o jun etz'anin rub'i' "k'utun kej ".- T. Wakamin tib'ij iwonojel:
tz'i', wakx, karne'I
T. Ri etz'anin rub'i' "k'utun kej".

T. lwonojel tib'ij:
K'utun kej
A. K'utun kej, k'utun kej.
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik. Taq xketamaj yan konojel ri tzij k'utun kej, k'a ri
nuk'utuj pa taq tzob'aj, chuqa chi kijujunal.-
T. Achke rub'i' ri etz'anin?

Ri tijonel nub'ij chke chi tikib'ij:
A. K'utun kej, k'utun kej.

A 1. K'utun kej.
Ri tijonel niq'ax chTk apo rik'in jun ak'wal.

A2. K'utun kej.
Jun chTk ak'wal.

A3. K'utun kej. -
39
RUKAJ TANAJ
ROX TIJONTK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal richin rukikotemal niretamaj jun xti etz'anin.-
1.2. Najowax chuqa nukusaj ri tzij man .. .ta ... , chuqa ri tzij "ja' ".-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri k'atzinel je', richin ri tijonTk chuqa ri samaj ütz yeb'an
ri pa tijob'al.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel yeruk'wa'j ri ak'wala' chwa jay.-
Ri tijonel nutzijoj chkiwach ri ak'wala' achke ruq'ij ri
etz'anin. Yalan nikikot, nitzijon kik'in ri ak'wala' ri rejqalen ri
etz'anin.
-Richin nuyTk ak'u'x.
-Richin ruk'iyik ri ach'akul.
-Chuqa richin nuk'uje' ana'oj.
2.2. Rub'anikil ri etz'anin. Ri tijonel nuq'alajirisaj chi ri etz'anin xtikib'an rub'i'

Ri etz'anin ke re rub'anikil.- k'utun kej.
- Yekanüx e ka'i' ak'wala'. Jun nok rajaw ri kej, ja k'a
ri jun chTk ak'wal ja ri' ri yerukanuj ri rukej xerusach. Ri ak'wal xerusach rukej napon rik'in ri ak'wal e k'o
jucholaj rukej.
Ri tijonel yeruchol ri ak'wala', nuk'üt chkiwach achke
nikib'ij ri e ka'i' ak'wala'. A. Xseqar k'a táta.
B. Xseqar k'a matyox.
Wi yalan k'ayew nikib'ij pa qach'ab'al ütz nikib'ij pa
kaxlan tzij. A. La ütz k'a awach rat?
B. ütz nuwach matyox, la ütz k'a awach rat.
2.3. Taq ütz xtikib'an ri ak'wala', xq'ax k'a pa
kijolon ri etz'anin ri'. A. ütz nuwach matyox.
B. Matyox k'a ri'.-
A. Takuyu ' numak, la man jun k'a jun nukej ri xoqa

ta awik'in.
B. Man jun akej ta xoqa wik'in.
A. La manaq k'a naya' q'ij ninkanuj chkikojol la akej?

B. Ütz k'a takanuj.
Ri ak'wal nib'e chkikojol nukanuj ri rukej, taq xtitzolin

pe nub'ij:
A. K'o ri nukej, ja la k'o pa ruk'isib'al.
B. Tachapa ' k'a, q'alaj ri' awichin?
Ke ri' ri achin nuchop kichapik ri kej e k'o
pa ruk'isib'al, k'a xkeruk'an na el kriy rukej
ri jun ak'wal, nik'is ri etz'anin.
40
RUKAJ TANAJ
RUKAJ TIJONTK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal nitik"ir nub'ij rub'i' ri etz'anin pa qach'ab'al, chuqa nub'ij wi ütz nutz'at
re etz'anin re'.
1.2. Chuqa najowax chi ri ak'wal niq'ax pa rujolon, nitik"ir ütz nub'ij re tijon"ik re'.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel yerukanuj ri ye'ok chupan ri tijonTk, chuqa ri

sama¡ k'atzinel yeb'an.
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nab'ay nub'ij:
Ri tijonel wakamin nuk'utuj chke ri ak'wala' achk~ Xseqar k'a, la ütz iwach, achke ab'i' rat' k'a ri' nutiki-
rub'i' ri etz'anin, la ütz nikina' re etz'anin re', chuqa risaj ri tijonTk.
ch'aqa chTk tzij nuk'utuj chke.
2.2. Rub'ixik ri tijon·ik T. Ri etz'anin rub'i' k'utun kej.

Ri ak'wala' ütz nikib'ij chi konojel, chi tzob'aj chuqa chi T. Tib'ij iwonojel:
kijujunal. Ri etz'anin rub'i' k'utun kej.
Achke rub'i' ri.. ... A. Ri etz'anin rub'i' k'utun kej.
La ütz nitz'at... .. Ri tijonel nub'ij kamul oxmul re tzij re'.-
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik. T. Achke rub'i' ri etz'anin?

A 1. Ri etz'anin rub'i' k'utun kej.
Ri tijonel niq'ax ch"ik apo rik'in jun ak'wal.

A2. Ri etz'anin rub'i' k'utun kej.
Jun ch'ik ak'wal.
Ta. Achke rub'i' ri etz'anin?
A3. Ri etz'anin rub'i' k'utun kej.
Wakamin ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' wi ütz ni- T. La ütz nitz'at la etz'anin la'?
kitz'at re etz'anin re'.- Ri tijonel nub'ij chke jucholaj ak'wala'chi tikib'ij:
Ja', ütz niqatz'at la etz'anin la'.-
La ütz nitz'at ri ..... Konojel ri ak'wala' yech'o'n nikib'ij:
Ja', ütz niqatz·at ri ..... T. La ütz nitz'at la etz'anin la'.
A. Ja', ütz niqatz'at la etz'anin la'.
Wakamin ruyon jun ak'wal nich'o'n.

La ütz natzat ri .... . T. La ütz natz'ilt la etz'anin la'?
Ja', ütz nintz'at ri .... . A 1. Ja ', ütz nintz'at la etz'anin la'.
T. La ütz natz'llt la etz'anin la'.
A2. Ja', ütz nintz'at la etz'anin la'.
41
RUKAJ TANAJ
RO' TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' nikinataj ri jun ka'i' oxi' tzij xketamaj pe ri jun ka'i' oxi' q'ij.-
1.2. Najowax chi ütz ta rub'ixik, niq'ax pa rujolon ri nub'ij ri tijonel.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ti tijonel nukanuj ri ye'ik'atzin chuqa ri samaj k'atzinel

yeb'an.
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nub'ij: Xseqar k'a, xqaqa'ij k'a, la ütz awach,
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' achke j'e tzij xketa- la ütz nana' ri q'or, chuqa ri etz'anin.-
maj ri jun ka'i' oxi' q'ij.-
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Xseqtir k'a ak'wala'.

A. Xseqtir k'a matyox.
La ütz k'a iwach?
La ütz k'a awach? T. Xqaq'ij k'a ak'wala.
Achke nuqüm ri ak'wal?
Achke naqüm rat?
Achke rub'i' ri etz'anin?

La ütz nitz'at ri etz'anin?
La ütz natz'at ri etz'anin?
-ninqüm -nintz'at
-naqüm -natz'at
-nuqüm -nutz'at
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon·ik. T. La ütz k'a iwtich.

A. Ütz qawtich matyox.
A. La ütz k'a awach rat?
T. Ütz matyox.
A. Matyox k'a ri'.
Ri tijonel nuk'üt jun wachib'al ri ak'uchi' ri ak'wal

nuqüm ruq'or. K'o jun wachb'al chwa xan, ri nuq'üm ruq'or jun
ak'wal.
T. Achke nuqüm ri ak'wal?
Ri tijonel nuk'üt apo ri wachb'al.
A 1. Ri ak'wal nuqüm ruq'or.
Ri tijonel nuk'üt apo ri jun wachb'al rik'in ri etz'anin. T. Achke naqüm rat?
A 1. Yi"n ninqüm nuq'or.
42
T. La ütz nana' rat ri q'or?
Ri tijonel ütz nuk'utuj che jun ch"ik ak'wal.

T. Achke rub'i' re etz'anin re'?
A 1 La etz'anin la' rub'i', k'utun kej.

T. Achke rub'i' re etz'anin re'?
A2. La etz'anin la' rub'i', k'utuj kej.
Ri tijonel nuk'utuj che jun ch"ik ak'wal.-

T. La ütz natz'iU re' etz'anin re'?
A3. Ja', ütz nintz'tit re etz'anin re'.
K'a ri jun ch"ik ak'wal.

T. La ütz natz'tit la etz'tinin la'?
A4. Ja', ütz nintz'tit la etz'anin la. -
K'a ri taq nik'is ri tijon"ik nibe', nub'ij kan:

T. Yojch'o'n yan chi1< ak'wala'?
43
RO' TANAJ
RI TE'EJ TATA'AJ
NAB'EY TIJON"iK.
1. RI na'oj tiklren retamaxlk.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj kib'ixik ri tzij te'ej tata'aj.-
-
1.2. Chuqa najowax chi ri ak'wala' niketamaj nikikusaj ri tzij janipe', chuqa ri rub'ixik ri rutzolixik
rub'ixik.
1.3. Niretamaj chuqa ri ak'wal ri ajlan"ik nikifir el rik'in jun k'a pa lajuj.
2. Rucholajen ri tijoni"k. K'atzinel kekanüx ri ye'ik'atzin che re tijon"ik re', chuqa

achke je' samaj ütz yeb'an.-
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' achke k'o chi ruwach
Ri tijonel nuk'üt apo chkiwttch ri ak'wala' jun wachib'ttl
ri wachib'ttl.
ri ruchajin ri ach'alal rnl.
Nuq'alajirisaj chi chupan jun ach'alal rnl k'o jun tata'aj
K'o ak'wala' xtikib'ij pe pa qach'ab'al chuqa e k'o
jun te'ej chuqa e k'o jun ka'i' oxi' ak'wala'.
xtikib'ij pepa kaxlan ch'ab'ttl.-
2.2. Rub'ixik ri tijon·ik. r. Rija' ri te'ej, rija' ri tata'aj.-

K'atzinel chi ri tijonel ütz rub'ixik nub'ttn che ri tijonTk, T. Achke rija'?
chuqa eqal jub'a nub'ij.- Ri ak'wala' chOj nikak'axaj.
T. Achke rija?
Man ichinan ta. T. Rija' ri te'ej, rija' ri tata'aj.
- te'ej. T. Wakamin iwonojel tib'ij:
- tata'aj. Rija' ri te'ej, rija' ri tata'aj.-
A. Rija' ri te'ej, rija' ri tata'aj.-
Ri tijonel nuk'üt chi kiwttch ri ak'wala' pa kiyonil ri tzij Ri tijonel nuk'üt apo rik'in ri wachib'ttl.-
te'ej chuqa ri tata'aj.-
r. Achke rija'?
A. Rija' ri te'ej.
T. Achke rija'?
A. Rija' ri tata'aj.
Wakamin ri tijonel nuk'üt ri tzij: Ri tijonel nuk'üt ri ajlab'ttl.
Ajlab'at Julay chi"k tzij: T. Ak'wala' tib'ij:

jun janipe' jun. ka'i', oxi', kaji', wo'o' .. .
ka'i' alk'wa'I TA. jun, ka'i', oxi', kaji', wo'o'.. .
oxi' ach'alal
kaji'
wo'o' Wakamin ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala'.
waqi'
wuqu' T. Janipe' kalk'wa'I re ach'alal re'.-
waqxaqi' Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ij:
b'eleje' A. Re ach'alal re' k'o ka'i' kalk'wa'I.-
lajuj Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.-
44
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijonTk. T. Wakamin ak'wala' niqanataj ronojel ri xqetamaj qa.
T. Achke rija"?
Re nik'atzin richin nikinataj ri ak'wala', ri k'a ri' tiketa- A. Rija' ri te'ej
maj qa, ütz nik'utüx chke chi tzob'aj chuqa pa taq T. Achke rija'?
kiyonil. A. Rija' ri tata'aj.
T. Achke rije'. (nuk'üt chi konojel)

A. Rije' e te'ej tata'aj.-
T. Janipe' kalk'wa'I re ach'alal re'.
Wi yetikrr nikib'ij, chuqa niq'ax pa kijolon; yetik"ir k'a Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi
nikikusaj re tzij re' ri'. tikib'ij.
A. Re ach'alal re' k'o ka'i' kalk'wa'I.-
Ri ak'wala' ütz nikib'ij kamul oxmul.
Ri tijonel nuk'üt achke rub'anikil taq nirichinaj

Ri tijonel nuk'üt ri tzij: -alk'wa'I re tzij alk'wal.
Ri tijonel k'atzinel chi nuk'üt jeb'el ri ruq'ajarik ri jujun T. Ak'wala' iwononel niwetamaj re tzij:
tzij.- walk'wa'I qallk'wa'I
awalk'wa'I iwalk'wa'I
ralk'wa'I kalk'wa'I
Ri ak'wala' k'atzinel chi niketamaj rub'ixik re tzij,chuqa

ri ruq'ajarik.-
Chuqa ri ak'wala' niketamaj rukusaxikchuqa ruq'ajarik

ri tzij: ach'alal
wach'alal qach'alal
awach'alal iwach'alal
rach'alal kach'alal.
~
o • • • ••• ••••
1 2 3 4
5
• • • • ••• ••••
6 1 8 9
• • • • •• •••• I
10 11 12 13 14
• • • ••• ••••
15 16 17 18 19
45
RO' TANAJ
RI TE'EJ TATA'AJ
RUKA'N TIJON'iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' niketamaj rukusaxik ri tzij te'ej tata'aj taq richinan jun winaq.-
1.2. Najowax chi ri ak'wal nitik"ir nukusaj ri tzij nata', atata', rutata', nute', ate', rute'; chuqa
ch'aqa chi"ik xtaq tzij.-
1.3. Ri ak'wal niretamaj rub'ixik ri tz'ib' t' rik'in ri tzij t'oj.
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin chuqa ri samaj

yeb'an ri pa tijonTk .
. Ri k'atzinel taq samaj, chuqa ri ye'ik'atzin chupan re
2.1. Kikoten tzij: tijonTk re'.
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' achke xketamaj che T. Achke xqatz·at ri pa tijonTk iwir. lwir xqetamaj ri
ri tijonTk iwir.- te'ej tata'aj, xqetamaj jub'a ri ajlanTk chuqa ri
Xa jun xtiramaj ok nunataj ri tijonTk richin kalk'wa'I ri te'ej tata'aj.-
iwir.-
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Ri tijonel nik'uje' pa ruk'exel ri xti ala'.

Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi jun wi rub'ixik taq
nawichinaj ri tzij: te'ej, tata'aj. T. Rija' ri nata', (nuk'üt ri tata'aj)
Chuqa nukusaj chTk jun b'ey ri wachib'al richin ri te'ej T. Rija' ri nute'. (nuk'üt ri te'ej)
tata'aj. Ri ak'wala' chOj nikitzu' chuqa choj
lchinan taq tzij: nikak'axaj.-
- nata' -nute'
- atata' -ate' K'a ri' ri tijonel niroyoj jun xti xtan chuqa nub'ij.-
- rutata' -rute' A 1. Rija' ri nata'. (nuk'üt ri tata'aj)
A 1. Rija' ri nute'. (nuk'üt ri te'ej)
K'a ri niroyoj chTk jun xti ala' chuqa nub'ij.-

A2. Rija' ri nata'.
A2. Rija' ri nute'.
Ri tijonel nuk'üt rub'ixik ri tz'ib' t' rik'in ti tzij t'oj.- Wakamin ri tijonel nub'an jun xti etz'anin achke
nub'an jun winaq taq man nirak'axaj ta.
Ri tijonel chuqa ütz nuq'alajirisaj pa kaxlan tzij ruq'ajarik K'a ri nub'ij aachke nib'il che jun winaq ri man
ri tzij t'oj. nirak'axaj ta; k'o yeb'in t'oj chuqa k'o yeb'in tokOn
che.
Ri ch'ab':11 niqakusaj ja ri t'oj.
Wakamin ri tijjonel nub'an ri k'utunTk. T. Ri nata' yin t'oj.

Ri tijonel nutz'at chi k'ayew jub'a rub'ixik nub'an jun A. Ri nata' yin t'oj.-
ka'i' xtaq samaj.- T. Achke rub'anun ri atata' rat?
A. Ri nata' yin t'oj.
46
Wakamin ri ak'wala' nikib'ij re tzij re':
t'o man junan ta rik'in to
t'a man ¡unan ta rik'in ta
t'i man junan ta rik'in ti
t'u man junan ta rik'in tu
t'e man junan ta rik'in te.
2.3. Ri tijon·ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. Ri tijonel k'atzinel chi nuk'üt achke nub'an che ri raq'
taq nub'ij ri tz'ib' t'.-
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala'.

T. Achke rub'anun ri nata' yi"n?
A. Ri atata' rat t'oj.-
Jun b'ay ch"ik.

T. Achke rub'anun ri nata' yin?
A. Ri atata' rat t'oj.
Wakamin ja ri tijonel nuk'utuj che jun ri ak'wal.

T. Ahcke rub'anun ri atata' rat?
Ri ak'wal k'o chi nub'ij:
A 1. Ri nata' yrn t'oj.
Ri tiijonel niq'ax ch"ik apo rik'in jun ak'wal, nuk'utuj

che.
T. Achke rub'anun ri atata' rat?
A2. Ri nata' yin t'oj.
T. Achke rub'anun ri rutata' rija'?

A2. Ri rutata' rija' t'oj.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ri tijonel wakamin niroyoj jun ak'wal, ja rija' ri

nib'anun ri k'utun"ik.
A 1. Achke rub'anun ri atata' rat?

A2. Ri nata' yin t'oj.-
A2. Achke rub'anun ri atata' rat?

A3. Ri nata' yrn t'oj.
A3. Achke rub'anun ri rutata' rija'?

A4. Ri rutata' rija' t'oj.
47
RO'TANAJ
RI TE'EJ TATA'J
ROX TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj ruq'ajarik jun samaj, ri samaj pa juyu', ri samaj pa jay.-
1.2. Najowax chi ri ak'wala' niketamaj rub'ixik jun ka'i', oxi' ruwach samaj.-
1.3. K'atzinel ütz rub'ixik nib'an pa ruwi' re tijon"ik re'.-
2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri tijonel yerub'an jun ka'i' wachb'al ri nuq'alajirisaj

kiwach ri samaj je'.-
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' : jun winaq nisamaj k'o
Ri tijonel nuq'alajirisaj chkiwach ri ak'wala' chi junan rixin, rukinaq', k'o chuqa rupwaq.-
kiq'ij ri sama¡. Ri sama¡ pajay junan ruq'ij rik'in ri samaj
pa juyu'.-
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Ri tijonel nuq'olij chwa xan chi jujun re kiwachb'al re
Ri tijonel nuk'üt apo kiwachb'al ri jalajoj taq samaj. jalajoj taq samaj.-
Ri tijonel nub'ij:
ajtiko'n
ajyüq' T. Rija' ajtiko'n
ajtz'iso'n T Rija' ajyüq'
ajkem T. Rija' ajtz'iso'n
ajtz'ib' T. Rija' ajkem
T. Rija' ajtz'ib'.
Ütz nik'utüx chi konojel, chi tzob'aj, chuqa chi kijujunal K'a ri' ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala', achke kisamaj
ri ak'wala'. - ri kite' kitata'.-
Ri tijonel nub'ij:
T. Ri nata' yin ajtiko'n.
Tib'ij iwonojel ak'wala' :
A. Ri nata' yin ajtiko'n.
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik taq T. Achke rusamaj ri atata' rat?
nub'an ri tojtob'en"ik ri tijonel, k'o chi nuk'üt A 1. Ri nata' yrn ajtiko'n
apo ri wachb'al.-
T. Achke rusamaj ri atata' rat?
A2. Ri nata' yin ajyüq'.

A3. Ri nata' yi"n ajtz'iso'n.

A4. Ri nata' yi"n ajkem.-

A5. Ri nata' yrn ajtz'ib'. -
48
Ke re ruk'utuxik nib'an che rusamaj ri te'ej.-
r. A~hke rusamaj ri ate' rat?

A 1. R1 nute' yrn ajtz'ib'.
2:4. Rukusaxik ri tijon"ik. K'a ri' niq'ax apo Jun

rachb'il. · ak'wal, richin nuk'utuj che jun
Nirayb'ax chi ri ak'wal chu · .
tzij chke ri ruwinaq. qa niretamaJ ruk'utuxik jun
A 1· A~hke rusamaj ri ate' rat?
A2. R1 nute' ajkem. -
A2. Achke ..... ?

A3. Ri nute' .... .
rl 1
~ ~~
2 3 4
! 5
i ~ ~ [@ ·1 10
8 9
6 7
14 15
12 13
11
i ~ ·~
18
9 19
~CERO
16 17
~~ CERO CERO
~
1
49
RO' TANAJ
RI TE'EJ TATA'AJ
RUKAJ TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' niketamaj ruq'ajarik ri tzij nimalaxel, chaq'laxel.-
1.2. Nirayb'ax chuqa' chi ri ak'wal nunataj ri tijon"ik xk'ut chwach nab'ey.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel yerukanuj ri achke ye'ik'atzin pa tijob'AI

chuqa ri samaj yeb'an pa ruwi' ri tijonik.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala', e janipe e k'o pa

Ri tijonel nuq'alajirisaj chie k'o ach'alal ri k'o ka'i', ·kachoch.
oxi', kaji' kalk'wa'I. Ke ri nuk'utuj chke ri ak'wala' e
janipe' rije' pa kachoch.
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. Wakamin ri tijonel nuya' jun wachib'al chwa xan ri e
ruchajin oxi' ak'wala'.
Ri tijonel nukanuj jun wachib'al ri ak'uchi' e k'o oxi' Ri tijonel nub'ij:
akwala', ütz xtaq xtani' chuqa ütz xtaq alab'o'.-
T. Rija' ri nimalaxel. (nuk'üt ri ni"m raqtin)
nimalaxel T. Rija' ri chaq'faxel. (nuk'üt rí ko'ol raqtin)
chaq'laxel.
Wakamin tib'ij iwonojel:
T. Rija' ri nimataxel.
A. Rija' ri nimalaxel.
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' chi tikib'ij pa taq Wakamin (ix tib'ij:
tzob'aj.
T. Rija' ri chaq'laxel.
A. Rija' ri chaq'laxel.
Wakamin ri tijonel nuk'üt chi kiwach ri ak'wala' Ri tijonel nuya' kib'i' ri xtaq ak'wala' e k'o chwa wuj.
rukusaxik ri tzij: Ri nim rub'i' a Lucho.
Ri loman (pa nik'aj) rub'i' a Lix.
nunimal nuchaq' Ri ko'OI rub'i' a Chepe.-
animal achaq'
runimal ruchaq'. Ri k'o pa nik'aj ja ri' rub'i' ri tijonel, k'a ri nub'ij.
T. Ri nunimal rub'i' a Lucho.
(nuk'üt apo ri n"im raqan)
T. Ri nuchaq' rub'i' a Chepe.
Ke ri' niketamaj achke ri runimal chuqa ri
ruchaq'; nikib'ij kamul oxmul.
50
2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik. T. Achke rub'i' ri nunimal?
A 1. Ri animal rub'i' a Lucho.
T. Achke rub'i' ri nunimal?

A2. Ri animal rub'i' a Lucho.
T. Achke rub'i' ri nuchaq'?

A 1. Ri achaq' rub'i' a Chepe.
T. Achke rub'i' ri nuchaq'?

A2. Ri aohaq' rub'i' a Chepe.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ri jun ak'wal nuk'utuj che ri jun chik ak'wal.-
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' wi k'o kinimal kichaq' A 1. Achke rub'i' ri animal?
nikib'ij pe ri rub'i'. A2. Ri nunimal rub'i'.....
A2. Achke rub'i' ri animal?

A3. Ri nunimal rub'i' .....
Wakamin ri ak'wal nuk'utuj ri tzij achaq'.
A3. Achke rub'i' ri achaq'?
A4. Ri nuchaq' rub'i' .....
A4. Achke rub'i' ri achaq'?

A5. Ri nuchaq' rub'i' .....
51
RO' TANAJ
RI TE'EJ TATA'AJ
RO' TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' nikib'an kiwachb'al ri kite' kitata' chwa kiwuj, wi e k'o kinimal,
kichaq' chuqa yekib'an chuqa'.-
1.2. Najowax chuqa' chi niketamaj nikik'üt ri kite' kitata', ri kinimal chuqa ri kichaq' ri chwa
wuj.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel nukanuj ri ye'ik'atzin, chuqa ri samaj

yeb'an ri pa tijob'al.-
2.1. Kikoten tzij: Nik'atzin jun tz'ib'ab'al, wuj, b'onil tz'ib'ab'lil.

Ri ak'wala' nik'atzin chi nikichop jun ruxaq wuj richin
nikib'an ri kach'alal chwach.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Rokik ri ak'wala'nikinb'lin ri wachb'al ütz nik'o kik'in

pa taq kiyonil; nuk'utuj chke:
Nab'ey nikib'an kiwachb'al ri kite' kitata'.
T. Achke ri atata'?
K'a ri yekib'an ri kinimal chuqa ri kichaq, wi e k'o. T. Achke ri ate'?
T. Achke ri animal?
T. Achke ri achaq'?
T. Achke rub'i' ri animal, ri achaq'?. -
T. Achke rusamaj ri atata·. ate', animal,
achaq'.-
Ri tijonel nunataj ri tzij t'oj.-
in t'oj Ri tijonel pa ja la' nub'an achi'el ri man nirak'axaj ta.
at t'oj ja ja ja nicha'.-
t'oj
k'a ri' nub'ij:
T. Yin in t'oj, yin in t'oj.
Wakamin nuk'utuj chke ri ak'wala'.

T. Achke nub'anun yln?
A. Rat at t'oj.
Jun b'ey ch"ik.

T. Achke nub'anun yin?
A. Rat at t'oj.
K'a ri nuk'utuj ri rutata'.
T. Achke rub'anun ri nata' yln?

52
Jun b'ey ch'ik
T. Achke rub'anun ri nata' yi'n?
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke ri atata'?

A 1. Ri nata' ja re'.
Stape' man ronojel ta re tzijon'ik re' nib'an rik'in jun
ak'wal. T. Achke ri ate'?
A 1. Ri nute' ja re'.
K'atzinel chi nik'o ri tijonel kik'in e k·iy ak'wala' richin
nuk'utuj re jun ka'i' oxi' tzij re'. T. Achke ri animal?
A 1. Ri nunimal ja re'.
T. Achke ri achaq'?
A 1. Ri nuchaq' ja re'.
T. Achke rusamaj ri atata'?

A 1. Ri nata' ajtiko'n.
T. Achke rusamaj ri ate'?

A 1. Ri nute' ajtz'iso'n.
T. Achke rub'i' ri atata'?

A 1. Ri nata' rub'i' .....
T. Achke nub'i' ri ate'?

At. Ri nute' rub'i' .....
T. Achke rub'anun ri nata'?

A 1. Ri ata ta' rat t'oj. -
53
RUWAQ TANAJ.
RUK'OJLEN RI QACHOCH
NAB'EY TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj ruq'ajarik ri jay, achke roma yalan k'atzinel jun jay.-
1.2. Najowax chuqa akuchi' nukusax wi ri tzij jay, chuqa ri -achoch.-
2. Rucholajen ri tijon"ik. Ri tijonel k'atzinel chi yerukanuj wachib':11 ri nub'ij ri

tew, ri q'ij, ri job' chuqa ri kaq'::iq'.-
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nukusaj rukoton chuqa nub'::in chi nuna'
Ri tijonel nuq'alajirisaj ruq'ij ri jun jay. yalan tew.-
Ri tijonel ütz nujunumaj ruq'ij ri jay rik'in ri jun te'ej. Jun
te'ej nutzüq, nuküch, numetzej, nuto' chwa tew, chwa Wi k'o yalan q'ij ütz yeruk'waj ri ak'wala' chwa jay, k'a
job' ri ral; ke ri' nub'::in ri jay chqe roj. ri nuk'utuj chke wi nikikOch' yaloj yek'uje' chwa q'ij.
Nab'::iy nub'::in achi'el nuna' tew' k'a ri' nub'::in taq
nuna' q'ij.
Wi manaq qachoch yojyawaj; re ütz nub'ij pa kaxlan
tzij.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Ri tijonel nub'ij chi ri jay yalan yojruto' chw::ich ri tew .
Ri tijonel nuya' chwa xan jun wachb'::11 ri nuk'üt chi Nub'ij chke ri ak'wla' chi tikib'ij:
yalan tew.
T. Ri jay yojruto' chwtich ri tew.
tew T. Rí jay yojruto' chwllch rí q'ij.
q'ij T. Rí jay yojruto' chwllch rí job'.
job' T. Ri jay yojruto' chwllch rí kaq'llq'.
kaq'::iq'
K'atzinel chi ri tijonel nuk'üt apo ri wachb'::11 taq nub'ij
Achke rusamaj ri jay . jujun cholaj tzij.-
Ri jay yojruto' chwach ... T. Tíwak'axaj ak'wala':
T. Achke rusamaj ri jay?
Ri ak'wala' k'o nikib'ij:

A. Rí jay yojruto' chwllch rí tew.
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. Ri tijonel nuk'utuj chke jutzob'aj:

T. Achke rusamaj rí jay?
Wakamin ütz nikib'ij pa taq tzob'aj, chuqa chi kijujunal. K'a ri nuk'üt apo ri wachb'::11, nuq'alajirisaj
job'.
A. Rí jay yojruto' chwllch rí job'.
54
K'atzinel chi konojel niketamaj ri tzij: Jun chTk tzob'aj:
tew, q'ij, job', kaq'aq'.- T. Achke rusamaj ri jay?
Nuk'üt apo ri ruwachb'al richin q'ij.
A. Ri jay yojruto' chwach ri q'ij.
Jun chTk tzob'aj:

Nuk'üt apo ruwachb'al ri tew.
A. Ri jay yojruto' chwach ri tew.
Jun chTk tzob'aj:

T. Achke rusamaj ri jay.
Nuk'üt apo ruwachb'lU ri kaq'aq'.
A. Ri jay yojruto' chwach ri kaq'aq'.
Wakamin ütz niq'ax apo jun ak'wal, richin rija' nuk'utuj
chke ri rachb'il.
A 1. Achke rusamaj ri jay?
Nuk'üt richin ri q'ij.
A2. Ri jay yojruto' chwach ri q'ij.
A 1. Achke rusamaj ri jay?

Nuk'üt richin ri job'.
A3. Ri jay yojruto' chwach ri job'.
Ke re' nikib'an jun ka'i' oxi' ak'wala' richin niketamaj

kan ri tijonTk.
55
RUWAQ TANAJ.
RUK'OJLEN RI QACHOCH.
Ruka'n tijon'ik.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' niketamaj kib'i' ri ruchajin jun jay.
1.2. Chuqa k'atzinel chi ri ak'wala' niketamaj jun ka'i' tzij akuchi' ri ak'wala' nikib'an jun samaj.-
.2. Rucholajen rl tijon'ik. Ri tijonel k'atzinel nukanuj ri ye'ik'atzin che re tijon'ik .
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nuq'olij ruwachb'al jun jay chwa xan.
Ri tijonel nuk'üt apo jun jay chwa xan; k'a ri nub'ij chke Ri tijonel ütz nik'utuj chke ri ak'wala' achke ab'i' rat?
ri ak'wala' chi konojel tikib'ana' jun jay chwach ri ·achke rub'i' achaq'?, achke rub'i' animal?.
kiwuj.-
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. T. Re' rub'i' ruchi' jay.
Ri tijonel nuk'üt apo achke kib'i' ri ruchajin jun jay.- Wakamin tib'ij iwonojel.
A. Re' rub'i' ruchi' jay.
ruchi jay
ruwi jay T. Re' rub'i' ruwi' jay.
rupan jay Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij.
ruxkTn jay A. Re rub'i' ruwi'jay.
ruxe· jay
ruqül jay T. Re' rub'i' ruxe' jay.
Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij.
Achke rub'i' re' ..... A. Re' rub'i' ruxe' jay.
La rub'i' .....
T. Re' rub'i' ruxkin jay.
A. Re' rub'i' ruxki'n jay.
T. Re' rub'i' ruqül jay.

A. Re' rub'i' ruqül jay.
Ri ak'wala' ütz nikib'ij kamul oxmul rub'i' ri ruhajin jay.-
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke ab'i' rat?

A 1. Yin nub'i' a Chepe.
Taq nuk'utuj ri tijonel k'atzinel chi nuk'üt ri wachb'al k'o T. Achke rub'i' re'?
kik'in ri ak'wala'. A 1. Re' rub'i' ruchi jay.
56
T. Achke ab'i' rat?
A2. Yin nub'i' a Lucho.

A2. Re' rub'i' ruwi' jay.
T. Achke ab'i' rat?

A3. Yin nub'i' a Xwan.

A3. Re' rub'i' rupan jay.

A4. Re' rub'i' ruxkin jay.
2.4. Rukusaxik ri tijonTk. A 1. Achke rub'i' re'?

Ri ak'wal nub't3.n achi'al nub'f3.n ri tijonel,
nuk'utuj chke ri rachb'il. A2. Achke rub'i' re'?
A3. Re' rub'i' ruchi' jay.
57
RUWAQTANAJ
Rox tijon"ik.

1.1. Chupan re tijon"ik re' k'atzinel chi ri ak'wal niretamaj jun ka'i' oxi' ruwach ri b'onil e k'o.-
1.2. Najowax chuqa chi ninatax ri tijon"ik ketaman ch"ik.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. K'atzinel chi ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin che ri

tijon"ik chuqa ri samaj yeb'an.-
Wakamin ri tijonel nub'an jun wachb'al chwach ri
2.1. Kikoten tzij:
akuchi' nitz'ib'an wi chwa xan.
Ri tijonel yerub'an el setesaq taq wuj ri kaq, Nub'an jun jay, jun che' chuqa nub'an ri q'ij.-
saq, q'an, rax, k'aqo'j kib'onil.- . K'atzinel ri b'onil taq tz'ib'ab'al.-
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Tib'ana' jun utzil ak'wala' nib'an re wachib'al

Nab'ay: Ri ak'wala' nikib'an ri wachb'al xub'an ri re' chwach ri iwuj.
tijonel chwa xan. Ri tijonel k'atzinel yerunik'oj ri ak'wala' wi konojel
Ruka'n: Taq xkib'an ri akwala' ri jay, ri che' chuqa ri q'ij, xkib'an ri wachb'al, chuqa nutz·at wi xkib'an ri jay, ri
nikib'onij ri wachib'al. che' chuqa ri q'ij.-
Wi k'atzinel ütz nib.ix pa kaxlan tzij chke ri ak'wala' ri
sama¡ nikib'an.-
Wakamin nuk'üt apo chkiwach ri ak'wala' ri jalajój taq T. Re b'onil re' Mq.
b'onil. Tib'ij iwonojel kaq.
A. Kaq
Kaq T. Jun b'ay chik.
rax A. Kaq, kaq.
q·an
saq T. Re' b'onil re' rax.
K'aqo'j Tib'ij iwonojel rax.
A. Rax
Ri tijonel nuk'üt chkiwach ri ak'wala' rub'ixik ri jujun ütz nikib'ij kamul oxmul rub'i' ri b'onil.
ruwach b'onil. T. Re' b'onil re' q'an.
Tib'ij iwonojel q·an.
A. q'an, q'an, q'an, q'an.-
T. Re' b'onil re' saq.

Tib'ij iwonojel saq.
A. saq, saq, saq, saq.-
Ri tijonel eqal nuq'alajirisaj rub'ixik re b'onil re'.

saq man junan ta rik'in saq
q'an man junan ta rik'in kan
T. Re b'onil re' k'aqo'i,

Tib'ij iwonojel k'aqo'j.
A. K'aqo 1, k 'aqo 1, k'aqo'i.
58
K'atzinel ruk'utik rib'ixik ri tz'ib' a.
man kaq ta, kaq ke ri'
man rax ta, rax ke ri'
man q'an ta, q'an ke ri'
man saq ta, saq ke ri'
Wakamin ri tzij k'aqo'j.

k'a-qo'j k'a-qo'j
T. Wakamin iwonojel nib'onij ri q'ij rik'in ri q'an.

Ri tijonel chuqa nub'onij ri achb'al k'o chwa xan.-
Nunik'oj wi konojel xkib'onij ri q'ij rik'in ri q'an.
Ri che' nikib'onij chi rax.

Ri raqan ri che' nikib'onij chi k'aqo'j.
Taq xtikib'onij konojel, nikib'ojb'a' kiq'a' richin retal Ri ruwi' ri jay nikib'onij chi kaq.
kikoten. Ri ruxe' ri jay nikib'onij chi saq.
Wi saq ri kiwuj man nikib'onij ta ruxe' ri jay.
2.3. Ri tijon·ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. - T. Achke b'onil re'?

Ri tijonel nuk'üt qa ri che' .
Wakamin ri tijonel nik'o kikin ri ak'wala', richin nuk'utuj A 1. Rax. -
chke ri jalajoj taq b'onil. T. Achke b'onil re'?
Ri tijonel nuk'üt ri q'ij .
A2. O'an.-
T. Achke b 'onil re'?
Ri tijonel nuk'üt ruwi' ri jay.
A3. Kaq
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. A 1. Achke b 'onif re'?

Nuk'üt ri tz'ib'ab'lil kliq .-
Ri ak'wala' nikik'utuj che ri kachb'il ri b'onil e k'o naqaj. A2. Kaq.-
A2. Achke b'onil re'?
Nuk'üt rukamxa' ri jun ak'wal q'an.
A3. q'an.-
59
RUWAQTANAJ
Rukaj tijon'ik.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' niketamaj achke ye'ok ri jay taq yeb'an.-
1.2. Najowax chuqa chi nikinataj ri tijon·ik xk'ut yan chkiwach.-
2. Rucholajen ri tijonik: Ri tijonel k'atzinel nukanuj ri ye'ok, chuqa ri samaj

yeb'an pa ruwi' re tijonik re'.-
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel yerelesaj pe ri ak'wala' chwa jay' chuqa pa
Wakamin ri tijonel ütz yerelesaj pe jun xti ramaj ri b'ay, richin nikitz'at choq che e b'anun wi ri jay.-
ak'wala', richin nikitz'at achke ukunaq ri jay.
Ri ak'wala' nikib'ij pa kaxlan ch'ab'al.
Rí ak'wala' níkib'ij: ladrillo, blok, piedras, adobe, etc.
Ja k'a kíb'í' re' niqetamaj wakamin.-
r. Tiwak'axaj achke kib'ixik pa qach'ab'al ri kaxlan taq

2.2. Rub'ixik ri tijon·ik. tzij:
Wakamin ri tijonel nuq'alajirisaj achke kib'ixik pa ladrillo poron xan
kaqchikel ri xb'ekitz'eta' kan pa b'ay.- adobe xan
piedra ab'aj.
Ri tijonel nub'an oxi' jay, jun ri b'anun chi xan, jun chi blok ab'aj
poron xan, jun chi patz'an. tapial ch'ayon xan
cal'la de milpa patz·an.
Ri tijonel nuk'üt ri jujun jay e k'o chwa xan. T. Re jay re' xan ukunaq.
Ri ak'wala' nikikamluj ri xub'íj ri tijonel.-
A. Re jay re' xan ukunaq.
T. Re jay re' poron xan ukunaq .

Tib'ij ak'wala':
A. Re jay re' poron xan ukunaq.
T. Re jay re' patz'an ukunaq.

A. Re jay re' patz'an ukunaq.
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke ukunaq re jay re'?

lwonojel tib'ij:
T. Re jay re' xan ukunaq.
A. Re jay re' xan ukunaq.
Nab'ey yech'o'n chi konojel.
T. Achke ukuna.q re jay re'.
Nuk'üt apo ri jay patz'an ruxe'.
A. Re jay re' patz'a.n ukuna.q.
60
Pa ruka'n : yech'o'n chi tzob'aj. T. Achke ukunaq re jay re'.
Nuk'üt ri b'anun chi poron xan.
Pa rox: chi kijujunal. A. Re jay re' poron xan ukunaq.
T. Achke rub'onil re jay re'?

A. Re jay re' saq rub'onil.

A. Re jay re' q'an rub'onil.

A. Re jay re' rax rub'onil.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ri tijonel niroyoj jun ak'wal richin nub'an ri tijon"ik.
Wakamin ja ri ak'wal nib'anun ri k'utun"ik.-
A 1. Achke ukunaq re jay re'?
A2. Re jay re' xan ukunaq.
A2. Achke rub'onil re' jay re'?

A3. Re jay re' rax rub'onil.
A3. Achke ukunllq re jay re'?

A4. Re jay re' poron xan ukunaq.
A4. Achke rub'onil ri ruchi' jay?

AS. Re ruchi' jay k'aqoJ rub'onil.
61
RUWAQTANAJ
Ro' tijon"ik.
1. Ri na'oj tiklren retamaxik.

1.1. K'atzinel chi ri ak'wala' niketamaj rukusaxik ri tzij jay chuqa ri -achoch.-
1.2. Najowax chi ri ak'wal noqa pa rujolon ri ch'aqa ch'ik tijon'ik retaman.
2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri tijonel yerukusaj ri wachib'i:11 xe'ik'atzin che ri jun

kaji' q'íj.
Rí wachíb'al nuk'üt tew, q'íj, jOb', kaq·aq·.
2.1. Kikoten tzij: Kib'i' ri ruchajín ri jay, ruchí' jay, ruwi' jay, ruqül jay ...
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' achke xketamaj Rí jalajoj taq b'oníl.
chupan ri jun kaji' q'ij. ·Rí ukunaq rí jay, xan, poron xan, patz·an.-
T. Ninwajo' chi ütz nib'ij pe chwe ri xtink'utuj apo

2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. chiwe.
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' chi konojel, chi T. Achke rusamaj ri jay?
tzob'aj chuqa chi kijujunal.- Nuk'üt apo ri jay nuk'üt ri tew.
A. Ri jay yojruto' chwtlch ri tew.
Taq nich'o'n pa ruwi' ri jay k'atzinel nuk'üt achke jay ri T. Achke rusamaj ri jay?
nich'o'n chi rij.- Nuk'üt apo ri jay níqa jOb' chi rij.-
A. Ri jay yojruto' chwtlch ri job'.
T. Achke rub'onil re xan re'?

A. Re xan re', q'an rub'onil.
T. Achke ukuntlq re jay re'?

A. Re jay re' poron xan ukuntlq.

Nuk'üt apo ri jay, nuk'üt ri kaq'aq·.
A. Ri jay yojruto' chwtlch ri kaq'tlq'.-
Ri tijonel nuq'alajirisaj chi ri tzij jay xa xe nukusax taq Rí tijonel nuya' ka'í' ruwachb'i:11 jay chwa xan.
man ichinan ta.
Nub'íj chke rí ak'wala' chi ti kíb'ij.-
Taq nawichinaj re tzij re' nib'ix -achoch.-
T. Re wachoch yin
jay casa. T. La' awachoch rat.
wachoch mi casa T. La' rachoch rija'.-
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. Rí tíjonel nuk'üt ríchínaxik ri tzíj jay.
Wachoch wachoch y'in
Awachoch awachoch rat
rachoch rachoch rija'
62
T. Re wachoch yin xan ukuntiq.
T. La awachoch rat poron xan ukuntiq.
T. La rachoch rija' ab'lij ukuntiq.
T. Achke ukunaq ri awachoch rat?

A 1. Ri wachoch yin xan ukuntiq.
T. Achke rub'onil ri awachoch rat?

A2. Ri wachoch yi"n kliq rub'onil.
T. Achke rub'onil ruwi' ri awachoch rat?

A3. Ri wachoch yin ,ax
rub'onil.

A4. Re rub'i' ruchi' jay.
T. Achke rub'onil ri ruchi' awachoch rat?

A5. Ri ruchi' wachoch yin q·an rub'onil.

Nuk'üt ri ruwi' jay.
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi k'atzinel niketamaj
re jun xti tzij re'
A. Yojch'o'n yan chik matyox.
Rajowab'al ri jay.
Ri jay yojrajo'
Ri jay yojruto'
Ri jay yojruküch
Ri jay yojrumaq·.
63
RUWUQ TANAJ.
RI WA'IN PA QACHOCH
NAB'EY TIJONTK.

1.1. Nirayb'ax chi ri ak'wal niretamaj kib'i' ri yetij pa taq jay.-
1.2. Chuqa najowax chi ri ak'wal niretamaj jeb'al rub'ixik ri tz'ib', k, k', tz'.
2. Rucholajen ri tijoni'k. K'atzinel chi ri tijonel k'o chi yerub'an jun ka'i'
wachib'al ri e k'o chwach ri yetij pa jay.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ij rub'i' ri
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ij kib'i' ri achke nikitz'at chwach ri wuj.-
nikitz'at, wi man ketaman ta rub'ixik pa kaqchikel ütz
nikib'ij pa kaxlan chab'al.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Wawe' k'o jun ik'oy.

Wawe' k'o jun xkoya'.
Ütz nik'utüx chke ri ak'wala' chi konojel, pa taq tzob'aj, Wawe' k'o jun ik.
chuqa pa taq kiyonil. Wawe' k'o jun paj ti"ij
Ri tzij je': Wawe' k'o jun paj kinaq'.
jun ik'oy
jun xkoya' Ri tzij k'ayew jub'a rub'ixik.
jun ik.
jun paj tnj k'oy xko ya'
jun paj kinaq· ti r¡¡ saq mo lo'
jun paj atz'an kin aq· a tz'an
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke rub'i' re'. (nuk'üt ri ik'oy)
Konojel nikib'ij "ik'oy".
Ri ak'wal niretamaj rukusaxik ri tzij la', chuqa ri tzij re'. A. La' rub'i' ik'oy.
T. Achke rub'i' re'? (nuk'üt ri xkoyaJ
A. La' rub'i' xkoya'. -
T. Achke rub'i' re'? (nuk'üt ri kinaqJ
A. La' rub'i' kinaq'.
Wakamin rukusaxik ri tzij : wawe', chi la', chuqa ri tzij T. Achke k'o wawe'?
jun. Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij:
A. Chi la' k'o jun ik'oy.
Ri tzij wawe' nukusaj ri nich'o'n, ri tzij chl la'
nukusaj ri nuk'ulb'a' pe ri nich'o'n. T. Achke k'o wawe'?
A. Chi la' k'o jun ik.
Wakamin ri rukusaxik .
T. Achke k'o wawe'?
jun paj kiMq'. A. Chi la' k'o jun xkoya'.-
jun paj ti"ij.
T. Achke k'o wawe'?
A. Chi la' k'o jun paj kinaq'.
64
T. Achke k'o wawe'?
A. Chi la k'o jun paj ti'JJ.
T. Achke k'o wawe'?

A. Chi la' k'o jun paj atz'an.
Wakamin ri tijonel taq nub'an ri k'utun"ik xa

chój nuk'üt apo.-
T. Achke rub'i' la'?
Ri tijonel nuk'üt ri ik'oy.
A. La rub'i' ik'o}I
T. Achke rub'i' la'?

Ri tijonel nuk'üt ri ik.
A. La' rub'i' ik.
2.4. Rukusaxik ri tijon'ik. T. Achke rub'i' la'?

Wakamin niq'ax jun ak'wal chwach ri akuchi' yetz'ib'an Ri tijonel nuk'üt atz'an.
chwa xan, richin nuk'utuj chke ri rachb'il.- A. La' rub'i' atz'an.
A 1. Achke rub'i' re'?

A2. La' rub'i' xkoya'.
A2. Achke rub'i' re'?

A3. La' rub'i' ik'oy.
Ke re' nub'an ri ak'wal niq'ax nib'e chwach ri tijon"ik.
Konojel ri ak'wala' taq yech'o'n; ri kachb'il nikib'ojb'a' kiq'a' chi rij, richin jun xti kikoten.
65
RUWUQTANAJ
RI WA'IN PA QACHOCH.
Ruka'n tijon"ik.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj kib'i' jun ka'i' oxi' ruwach q'utu'n.-
1.2. K'atzinel chuqa chi ri ak'wal ütz ta rub'ixik nub'an che re jun ka'i' oxi' tzij re'.-
1.3. Najowax chuqa ri ak'wal nukusaj ri tzij "chuqa' ".
2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri tijonel yerukanuj ri k'atzinel che re tijon"ik chuqa ri

samaj yeb'an ri pa tijob'31.
2.1. Kikoten tzij: Ri ak'wala' nikib'ij pa kaxlan ch'ab'al ri xkitaj pe, k'a ri
Chupan jun xti ramaj ri tijonel ütz nuk'utuj chke ri
nub'ij chke chi tikib'ij pa qach'ab'al kaqchikel.-
ak'wala' pa kaxlan ch'ab'a.l ri xkitTj pe nimaq'a'.-
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Yin xíntij pe kíntiq', xíntij pe saqmolo',

•
Nab'ey ja ri tijonel nub'ij achke xufij pe rija'. xinfij pe way chuqa xinqüm pe nukape.
Ütz nukusaj ri wachib'a.l akuchi' e k'o wi ri ütz yetij pa
jay. Tiwak'axaj ak'wala'.
Ri xti tzij: T. Yrn xíntaj pe kíntiq'.
Xinfij pe: kinaq·, saqmolo', way.- T. Chuqa xinqüm pe nukape.
Xinqüm pe: kape, nuq'or, numeq·an ya'. Nub'an ruwachib'al taq nuqüm rukape
chuqa taq nutaj rukinaq'.-
T. lwonojel tíb'ij:
T. Yi'n xintij pe kinaq'.
A. Yi"n xintij pe kinaq'.
K'atzinel chi nikib'ij re tzij re' rik'in ch'aqa Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul re tzij re'.-
chTk tzij, ri saqmolo', ri ti"ij, ri xkoya'.
T. Wakamin tib'ij iwonojel.
T. Yrn xinqüm pe nukape.
A. Yrn xinqüm pe nukape.
Wakamin ri ak'wal niretamaj rukusaxik ri tzij "Chuqa' Ri ak'wala' nikib'ij kamul, oxmul.-
"
T. Wakamin tiwak'axaj chuqa tíq'ax pan ijolon.
K'atzinel chi ri tijonel nuk'üt chkiwach ri
ak'wala' chi ri tzij chuqa' ja ri nitunun richin ri ka'i' xtaq T. Yi'n xintij pe nuway chuqa xinqüm pe nuq'or.
tzij. Tib'ij iwonojel:
A. Yi"n xintij pe nukínaq' chuqa' xinqüm pe nuq'or.-
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke xatiJ pe rat?

A 1. Yin xintij pe saqmolo' chuqa xinqün pe
nuq'or.
66
T. Achke xatrj pe rat?
A2. Yi"n xinti] pe ti?] chuqa xinqün pe nukape.
T. Achke xati] pe rat?
A3. Yi"n xintiJ pe ti?] chuqa xinqün pe nukape.
Rukusaxik ri tzij: T. Yin man xinqüm ta pe numeq'lln ya'.

man ..... ta. Konojel ri ak'wala' nikib'ij.
A. Yin, man xinqüm ta pe numeq'iln ya'.
T. La xaqüm pe aq'or rat?
A. Yin man xinqüm ta pe nuq'or. -
T. La xati] pe away rat?

A. Yin man xinti] ta pe nuway.
T. La xati] pe kinilq' rat?

Ri ak'wal nub'ij.
A. y¡·n man xinti] ta pe kinilq'.
T. La xati] pe saqmolo' rat?

Ri ak'wal nub'ij.
A. Yin man xinti] ta pe saqmolo'.
2.4. Rukusaxik ri tijonTk. A 1. Achke xatij pe rat?

Wakamin ri ak'wal niq'ax apo chkiw~ch ri rachb'il richin A2. Yin xinti] pe kinilq'.
nub'~n ri k'utun"ik.
A2. Achke xaqüm pe rat?
A3. Yin xinqüm pe nukape.
A3. Achke xati] pe rat?

A4. Yin xinti] pe saqmolo'.
A4. Achke xaqüm pe rat?

A5. Yin xinqüm pe meq'lln ya'.
67
RUWUQ TANAJ.
Rox tijon"ik.

1.1. K'atzinel chi ri ak'wal niretamaj jeb'al kib'i' ri jalajoj taq q'utu'n, chuqa ri tzij: ütz ninna',
chuqa ri man ütz ta ninna'.-
1.2. Chuqa ri ak'wal niretamaj ch"ik jun ka'i' k'ak'a taq tzij.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri ye'ik'atzin pa tijob'al chuqa ri sarnaj yeb'an pa

tijob'l\1.-
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nuk'wa'j b'a xti atz'an, richin nuya' pa kichi' ri
r. Wakamin niqatz'apej runaq' ruwa jun
ak'wal, k'a ri niqab'ij che chi tujaqa' ri pa
ak'wala'.
ruchi', k'a ri nuya' b'a ti atz'an pa ruchi',
K'o xkeb'in ri ütz nikina', k'o k'a xkeb'in riman ütz ta
k'a ri' ri tijonel, nukutuj che wi ütz xuna'.
nikina'.
T. Ri tijonel niroyoj jun chi'k chuqa nutz'apej
runaq' ruwa, ja rija' nuya' jun kab' pa ruchi'
k'a ri' nuk'utuj che wi ütz xuna'.
T. La ütz nana' ri kab'?

2.2. Rub'ixik ri tijonTk. T. Wakamin tab'ij:
Nab'ey niroyoj ri xuya' kab' pa ruchi'.- A. Ja', ütz ninna' ri kab'.
Jun b'ey chTk.

T. La ütz nana' ri kab'.
A 1. Ja', ütz ninna' ri kab'.
Wakamin niroyoj ri xuya· atz'an pa ruchi'. T. La ütz nana' ri atz'an?

Ri tijonel nutz·at chi, nirajo' nub'ij manaq.
Wakamin tab'ij:
T. Manliq, man ütz ta ninna' ri atz'an.
A. Manliq, man ütz ta ninna' ri atz'an.
K'atzinel chi ri ak'wal nub'ij kamul oxmul re tzij re'
2.3. Ri tijonTk niq'ax pa kijolon ri ak'wala' . T. La ütz nana' ri kab'?

Ri tijonel ütz yerukusaj ch'aqa chTk tzij ri ketaman chTk A 1. Ja', ütz ninna' ri kab'.
ri ak'wala'.
T. La ütz nana' ri kinliq'?
A2. Ja', ütz ninna' ri kinliq'.
T. La ütz nana' ri saqmolo'?

A3. Ja', ütz ninna' saqmolo'.
68
Wakamin ri ak'wala' nikib'ij manaq. T. La ütz nana' ri atz'an?
A 1. Manliq, man ütz ta ninna' ri atz'an.
T. La ütz nana' ri xkoya'?

A2. Manliq, man ütz ta ninna' ri xkoya'.
T. La ütz nana' ri ti'i]?

A3. Manaq, man ütz ta ninna' ri ti'i].-
2.4. Rukusaxik ri tijon'ik. A 1. La ütz nana' ri kab'?

A2. Ja', ütz ninna' ri kab'.
Wakamin ja ri ak'wala' nikib'an ri tojtob'enTk.
A2. La ütz nana' ri atz'an?
A3. Manliq, man ütz ta ninna· ri atz'an.
A3. La ütz nana' ri saqmolo'?

A4. Manliq, man ütz ta ninna' ri saqmolo'.
69
RUWUQTANAJ
RI WA'IN PA QACHOCH
Rukaj tijonTk.

1.1 Najowax chi ri ak'wal niretamaj chTk jun ka'i' kiwach ri q'utu'n, chuqa nunataj ri tzij
nimaq'a', paq'ij, tiqaq'ij.
1.2. Najowax chuqa chi ri ak'wal niretamaj rukusaxik ri tzij rlk'in.
1.3. Ri ak'wal niretamaj rub'ixik ri l. (ri I jun wi b'a rub'ixik taq nuk'ixib'ej ri tzij).-
2. Rucholajen ri tijon"ik. Ritijonel nukanuj, chuqa nub'an kiwachib'al riye'ik'atzin

che ri pa tijon'ik.
2.1. Kikoten tzij: T. Rata Chepe, achke xatlij pe wakamin?

Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' achke xkitTj pe ri A 1. Yin xintlij pe kinliq'.
nimaq'a'.- T. Rata Pakal, achke xaqün pe wakamin.
A2. Yin xinqün pe nuq'or.
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. Ri tijonel nukanuj ri wachib'al richin ri nimaq'a'.

Nab'ey: Ri ak'wala' nikinataj ri tzij: T. Re' nimaq'a'.-
nlmaq'a' A. Re' nimaq'a'.-
paq'lj Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.-
tlqaq'lj
K'a ri' ri ruwachib'al ri paq'ij.
Pa ruka'n: Ri ak'wala' nikukusaj ri tzij rlk'ln. T. Re' paq'ij.
A. Re' paq'ij.
Nib"ix chuqa' kamul oxmul.
K'a ri' ri ruwachib'al ri tiqaq'ij.

Ri tzij yeqetamaj: T. Re' tiqaq'ij
A. Re' tiqaq'ij.
Chilmol jok'o'n {ch'ereb'an) K'atzinel chuqa chi ri ak'wala' nikib'ij
sakil ichaj kamul oxmul.-
Chuqa yeqanataj ri tzij:
Kinaq•
saqmolo'
q'or.
ik
Ri tijonel nuq'alajirisaj chi ri tz'ib' 1jun wi rub'ixik taq K'atzinel nuk'üt rub'ixik ri tijonel ti tz'ib'
nuk'isib'ej ri tzij.
chilmol chil mol
Ri tijonel nub'ij tzij rik'in ri tz'ib' 1, taq nikak'axaj ri jun wi ak'wal ak' wal
rub'ixik, ri ak'wala' nikib'ijij kiq'a'. sakil sa kil
mulul mu lul
saq'ul. sa q'ul
70
Wakamin ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala'. T. Yin xintiJ pe, chilmol rik'in sakil.
Ri ak'wala' nikib'ij chi konojel.
Taq nikik'ulb'ej pe ri ak'wala', k'atzinel chi nikikusaj A. Yin xintij pe chilmol rik'in sakil.
ka'i' rub'i q'utu'n. K'atzinel chi nikib'ij kamul oxmul.
T Yin xintiJ pe, kinaq' rik'in saqmolo'.-

Konojel ri ak'wala' nikib'ij.
A. Yin nintiJ pe, kinaq' rik'in saqmolo'.-
Chuqa k'atzinel chi tikib'ij kamul oxmul.-
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T y¡·n nimaq'a' xintiJ pe chilmol rik'in saqmolo'.
k'a ri nuk'utuj chke ri ak'wala'.-
T. Achke xatiJ pe rat nimaq'a'?

Ri ak'wala' nikib'ij pe.
A. Yi"n nimaq'a' xintiJ pe chilmol rik'in sakil.-
K'a ri niq'ax apo rik'in jun ak'wal ri tijonel nuk'utuj che.

T. Achke xatij pe rat nimaq'a'?
A 1. Yin nimaq'a' xintiJ pe saqmolo' rik'in kinliq'.-
T. Achke xatij pe rat nimaq'a'?

A2. Yin nimaq'a' xintiJ pe ichaj rik'in jok'o'n.-
T. Achke natiJ rat paq'ij.

Wakamin ri tijonel nujal ri ramaj, nukusaj paq'ij.- A 1. Yin paq'ij nintij kinaq, rik'in m¡. -
T. Achke natiJ rat paq'ij.
A2. Yin paq'ij nintiJ ichaj rik'in ik.-
Ke re' nub'an ri tijonel yerujalala' ri ramaj, richin nikib'ij

pe achke nikifij nimaq'a', paq'ij, tiqaq'ij.-
A 1. Achke xatiJ pe rat nimaq'a'?

2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. A2. Yrn xintij pe sakil rik'in chilmol.-
Wakamin jun ak'wal ja ri' ri nik'utuj.
A2. Achke xatij pe rat nimaq'a'?
A3. y¡·n xintij pe ichaj rik'in saqmolo'.
A3. Achke natiJ rat paq'ij?

A4. Yi"n nintij kinaq' rik'in saqmolo'.-
A4. Achke natiJ rat paq'ij?

AS. Yi"n nintij chilmol rik'in saqmolo'.
71
RUWUQTANAJ
Ro' tijon"ik.

1.1. Cbupan re tijon"ik najowax chi ri ak'wal nunataj ri k'utun pe .chwach ri oxi' kaji' q'ij.
1.2. Nik'atzin chi ri ak'wal niretamaj rub'ixik ri jun ka'i' oxi' tzij rucholajen ri ramaj (nimaq'a',
paq'ij, tiqaq'ij).
2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri tijonel k'atzinel chi yerucholajij ri wachib'al rukusan

pe ri jun ka'i' oxi' q'ij.
2.1. Kikoten tzij: Nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ij pe achke nikitz'at
Ri tijonel nuk'üt apo chkiwach ri ak'wala' jun nima wuj chwach ri wuj.
ri e k'o chwach ri yetij pa taq qachoch.
T. Achke kib'i' ri e k'o chwlich re wuj re'.-
Ri ak'wala' nikib'ij apo.
T. Achke rub'i' ri k'o wawe'?

2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Ri ak'wala' nikib'ij pe ri nuk'üt apo ri tijonel.
K'atzinel chi ri tijonel nuq'alajirisaj chi kiwach ri ak;wala'
A. lk'oy, xkoya', ik, kinliq', saqmolo', ichaj, sakil,
rukusaxik ri tzij re', la'.-
atz'an.
Re', taq k'o rik'in ri nich'o'n.
La', taq choj nutzu' apo ri nich'o'n .-
2.3. Ri tijonTk niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke rub'i' ri k'o wawe'?

Ri tijonel nunataj rukusaxik ri tzij wawe', chi la'. A 1. Chi la' k'o jun ik'oy.
T. Achke rub'i' ri k'o wawe'?

A2. Chi la' k'o jun ik.
Ri tijonel nuk'utuj chke jun ka'i' oxi' ak'wala'.
Wakamin ri tijonel nunataj rukusaxik ri tzij akuchi'. Ri tijonel nuya' kan juchuy kinaq· rik'in jun ak'wal, k'a
ri nuk'utuj .
T. Akuchi' k'o wi ri kinliq'?
Ri ak'wal nub'ij.
A 1. Ri kinliq' k'o wawe'.
Nuya' kan ri atz'an rik'in jun ch"ik ak'wal, k'a ri nuk'utuj
T. Akuchi' k'o wi ri atz'an?

Ri ak'wal nub'ij.
A2. Ri atz'an k'o wawe'.
T. Akuchi' k'o w/ ri ik'oy?

Ri ak'wal nub'ij.
A3. Ri ik'oy k'o wawe'.
·72
Wakamin rukusaxik ri tzij: chuqa'. T. Achke xati] pe rat nimaq'a'?
A 1. Yin ri nimaq'a' xinti] pe kintiq' chuqa saqmolo'.
T. Achke xati] pe rat nimaq'a'?

A2. Yin xinti] pe kintiq' chuqa ti1J.-
Wakamin rukusaxik ri tzij: rik'in: T. Yin paq'ij ninti] kintiq' rik'in saqmolo'.-
T. Achke natí] rat paq'ij?
A 1. Yin ninti] kintiq' rik'in saqmolo'. -
T. Achke nati] rat paq'ij?

A2. Yin ninti] ichaj rik'in ik'oy.
Wi ütz nikib'An ri ak'wala' taq nuk'utuj ri tiijonel, yetik"ir Ri tijonel ütz nuk'utuj ri achke nikitTj tiqaq'ij.
k'a nikikusaj rije' pa taq kachoch ri'.-
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ri tijonel nuya' el jun kisamaj ri ak'wala'.

Ri samaj ja ri ak'wala' nikikutuj pe chke ri kite' achke
nikitTj ri tiqaq'ij.-
73
RUWAQXAQ TANAJ
RI QACH'AKUL
NAB'EY TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal wakamin niretamaj kib'i' ri ruchajin ri qach'akul.-
1.2. K'atzinel chuqa chi niketamaj rub'ixik ri tz'ib' e k'ayew jata'q.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. K'atzinel chi ri tijonel nukanuj ri ye'ok che re tijonTk,

chuqa yeruch'ob' achke samaj yerub'an.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nub'an ruwachb'al jun winaq chwa wuj riman
Ri tijonel k'atzinel chi nutzijoj chke ri ak'wala' jun ruq'a' ta; jun chik riman jun raqan ta.-
ri nimalaj ruq'ij jun winaq ri tz'aqat ruq'a' raqan.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Ri tijonel nuchop ok ri rujolon.

Ri tijonel nab'ay nuk'üt ri tzij jolomaj. T. Re' rub'i' jolomaj.
Chuqa nuq'alajirisaj chi ronojel b'a rub'i' ri ch'akulaj Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.
nuk'isib'ej rik'in -aj.
A. jo lo maj jo lo maj.
Chuqa nuq'alajirisaj chij jun wi b'a rub'ixik pa K'a ri' nuk'üt ri tzij pamaj.
qach'ab'al. T. Re' rub'i' pamaj.
Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.
Tiwak'axaj ak'wala' chi man junan ta:

Taq nib'ix ri "j" kan nuqar b'a ri aqül; ütz nujunumaj ojo oj
rub'ixik rik'in ri "j "pa kaxlan ch'ab'al.- ajo aj
hijo ij
Ri tzij pa qach'ab'al. caja kaj
wi'aj (jolomaj) paja paj
pamaj
ch'ekaj Taq nub'ij ri tijonel ri pa qach'ab'al ri tz'ib' j ri ak'wala'
qulaj nikib'ojb'a' kiq'a'.
q'ab'aj.
T. Re' rub'i' jolomaj
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. Ri ak'wala' nikib'ij:
Wawe' ri tzij man ichinan ta. A. Re' rub'i' jolomaj.
T. Achke rub'i' re'? (nuk'üt pamaj)

A 1. Re' rub'i' pamaj.

A3. Re' rub'i' ch'ekaj

I
A4. Re' rub'i' qulaj

AS. Re' rub'i' q'ab'aj.
74
Ri ak'wal niretamaj rub'ixik taq nawichinaj ri ru chajij T. Re' nujolon.
ri ach'akul. Achke re'? -ncha'
Che jun ak'wal, chuqa nucMp Ok ri rujolon.
A 1. Re' nujolon.
Wakamin ri tijonel nuk'üt rub'ix'ik taq ruch'akul qa jun
win~q. chuqa ütz nuq'alajirisaj chi ch'uti'n b'a rub'ixik. T. Achke re'?
A2. Re' nupan.
nujolon
nupan T. Achke re'?
nuch'ek A3. Re' nuch'ek
nuqül'
nuq'a'. T. Achke re'?
A4. Re' nuqül.
T. Achke re'?
A5. Re' nuq'a'.
2.4. Rukusaxik ri tijonTk.

Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ij
Ri ak'wal nitikTr niretamaj rub'ixik taq ri chin rija', chuqa
taq xachOj nusik'ij. man icbioao ta, icbioan,
jolomaj nujolon
pamaj nupan
ch'ekaj nuch'ek
qulaj nuqül
q'ab'aj nuq'a'.
Yojch'o'n yan ch'ik ak'wala'.

Yojch'o'n yan ch'ik matyox.
75
RUWAQXAQ TANAJ
RI QACH'AKUL.
Ruka'n tijon"ik.

1.1. K'atzinel chi ri ak'wal niretamaj chi ri ichinab'al nukusax chwach jun k'uxatz'ib' jun ch"ik wi
rub'ixik.
1.2. Chuqa najowax chi nunataj taq xa chój nub'ij ri rub'i' ri ch'akulal, chuqa taq nich'o'n chi rij
ri ruch'akul rija'.-
2. Rucholajen ri tijon'ik. Ri tijonel nutob'ej rii kik'in ri wachb'al e k'o rik'in, chuqa
ütz nukusaj ri ruch'akul rija'.
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' rub'i' ri ch'akulal
A. Jolomaj.
ketaman ch"ik.
A. Pamaj.
2.2. Runb'ixik ri tijon"ik. T. lwonojel tib'ana' utzil tib'ij:

Wakamin ri tijonel nukanuj ri tzij yetik"ir el rik'in
k'uxatz'ib'. - T. aqanaj (nuk'üt qa ri raq/in)
Chuqa nuq'aljirisaj chi ka'i' ruwach ri ichinab'al. T. aq'aj (aq1 nuk'üt ri raq'.
aqanaj pie
aq'aj (aq') lengua T. ixk'/iq (nuk'üt ri rixk'tiq.)
ixk'aq u ria.
Richin niketamaj rub'ixik, ütz nikib'ij pa taq paj tzij.-

Wakamin ri ak'wala' nikib'ij taq yech'o'n chTj ri a qa naj
kich'akul qa rije'. a q'aj (aq')
ix k'aq.
T. Wakamin iwonojel tib'ij:

Waq' (nuk'üt ri raq')
Waqan (nuk'üt ri raqan)
Wixk'aq (nuk'üt ri rixk'aq)
K'atzinel nub'ij ri ak'wal re jupaj taq tzij re':

aq' aq
q'a qa
q'an qan
k'aq kaq
76
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke rub'i' re'?
A 1. Re' rub'i' aqanaj.

A2. Re' rub'i' aq'aj (aq7.

A3. Re' rub'i' ixk'liq.
Wakamin ri ak'wal nich'o'n qa chi rij ri ruch'akul. T. Achke re?'

A 1. Re' waqlin.
T. Achke re?
A2. Re'waq'.
T. Achke re?
A3. Re' wixk'aq.
77
RUWAQXAQ TANAJ
RI QACH'AKUL
Rox tijon"ik.
1. Ri na'oj tikiren retamaxi'k.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj jun ka'i' oxi' tzij ri nik'atzin chuya'ik rub'i' ri qach'akul.
1.2. Nik'atzin chi ri ak'wal niretamaj ri tzij taq ichinan chuqa taq man ichinan ta.
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin che richin ri rutijonTk.-
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikisiloj, chuqa ütz

2.1. Kikoten tzij: tikitzeqej ri achke xtusik'ij.
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi nikinataj ri jun ka'i'
oxi' tzij ketaman chTk. T. lwonojel titzeqej ri iq'a'.
Konojel nikitzeqej ri kiq'a'.
T. Titzeqej ri iwaqan.
Konojel nikitzeqej ri kaq~n.
T. Tisiloj ri iwi' (ijolon).

2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Tichapa' ri ipan.
Nab'ey: man ichinan ta.
T. Re rub'i':
ruqül q'ab'aj
ruwi' q'ab'aj
ruwi' telemaj
Ruka'n: taq ichinan. rutz'ik q'ab'aj
ruwa k'uxaj
Wakamin wichin yTn:

ruqül nuq'a'
ruwi' nuq'a'
ruwi' nutele'n
rutz'ik nuq'a'
ruwa nuk'u'x.
Ri tijonel nuk'üt rib'ixik re ka'i' tzij re'.

len man junan ta le'n
Ion man junan ta lo'n
lun man junan ta lu'n
lin man junan ta li'n
lan man junan ta la'n
kux man junan ta k'u'x

kox man junan ta k'o'x
kax man junan ta k'a'x
kex man junan ta k'e'x
kix man junan ta k'i'x
78
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. Ri taq man ichinan ta.
Ri tijonel nuq'alajirisaj chi nab'ay nikib'ij riman ichinan T. Achke rub'i' re'?
ta. Nuk'üt apo ruqül q'ab'aj.
A. Ruqül q'ab'aj

Nuk'üt apo ruwi' q'ab'aj.
A. Ruwi' q'ab'aj

Nuk'üt apo ri ruwi' telemaj.
A. Ruwi' telemaj.
Ke re' nub'an ri tijonel nuk'utuj kib'i' ri
k'ak'a taq tzij.-
Wakamin taq ichinan.

T. Achke rub'i' re '?
Nuk'üt apo ruqül ruq'a' ri ak'wal.
A. Ruqül nuq'a'.-

Nuk'üt apo ruwi' rutele'n ri ak'wal.
A. Ruwi' nutele'n

Nuk'üt apo rutz'ik ruq'a' ri ak'wal.
A. Rutz'ik nuq'a'
T. Achke rub'i' re'.

Nuk'üt apo ruwa ruk'u'x ri ak'wal.
A. Ruwa nuk'u'x.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Wakamin jun ak'wal nuk'utuj che ri rachb'il.

Taq nuk'utuj ri ak'wal k'atzinel chi nuchOp apo ri
ruch'akul ri rachb'il. A 1. Achke rub'i' re'?
A2. Ruwi' nutele'n.

A3. Rutz'ik nuq'a'.

A4. Ruwa nuk'u'x.
79
RUWAQXAQ TANAJ
RI QACH'AKUL
Rukaj tijon"ik.

1.1. Ri ak'wal najowax chi niretamaj jun ka'i' oxi' kib'i' ruyab'il ri ch'akulaj.-
1.2. K'atzinel chuqa chi niretamaj ri ak'wal achke nub'ij taq k'o niq'axon chi re.
2. Rucholajen ri tijon'ik. Ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin chi re richin ri tijon"ik.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nub'ij:

Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' pa kaxlan ch'ab'al T. Achke ak'wal man xpe ta iwir?
achke roma taq man yepe ta pa tijob'fü. A 1. Ri a Lucho man xpe ta iwir.
Niroyoj ri a Lucho.
T. Achke jun chi'k riman xpe ta iwir?
A2. Ri a Xwan man xpe ta iwir.
Chuqa niroyoj apo ri a Xwan.
K'a ri' nuk'utuj chke, achke roma man xepe

ta ri iwir.
Ri a Lucho xub'ij roma niq'axon rupan, ri a

Xwan xub'ij roma niq'axon rujolon.-
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. K'a ri' xeb'etz'uye'.-
Ri tijonel nub'ij chke :

tib'ij iwonojel.
T. Niq'axon nupan.
niq'axon nujolon.
niq'axon nuqül.
niq'axon ruwi' nutele'n.
niq'axon ruqül nuq'a'.
niq'axon ruqül waqan.
K'atzinel chi ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul ri jujun

cholaj tzij.
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke niq'axon chawe rat?

Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala', taq xtuk'utuj chke ri A 1. Yin niq'axon nupan.
tijonTk, tikib'ij pe rub'i' jun yab'il ri ketaman ch"ik. Ri tijonel nuk'üt chkiwach ri ak'wala' rub'ixik
ri tzij:
80
T. Achke niq'axon chawe rat?
A2. Yin niq'axon nujolon.

A3. Yin niq'axon nuqül.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ke re' nub'an ri tijonel, k'atzinel chi nuk'utuj chke jun
Wakamin ri ak'wal nitik"ir nuk'utuj che jun rachb'il.- oxi' kaji' ak'wala'.
A 1. Achke niq'axon chawe rat?

A2. Yin niq'axon ruwi nutele'n.
A2. Achke niq'axon chawe rat?

A3. Yin niq'axon ruqül waqiin.
A3. Achke niq'axon chawe rat?

A4. y¡·n niq'axon nupan.
A3. Achke niq'axon che rija'?

A4. Rija' niq'axon rujolon.-
81
RUWAQXAQ TANAJ
RI QACH'AKUL
Ro' tijon'ik.

1.1. K'atzinel chi ri ak'wal nunataj retamaxik ri tzij xeretamaj ri oxi' kaji' q'ij.-
1.2. Najowax chuqa niretamaj ri tzij: xipe chuqa runataxik ri tzij: man .....ta.-
2. Rucholajen rl tijoni'k. K'atzinel chi ri tijonel nukanuj ri ye'ik'atzin che re

tijon"ik.
2.1. Kikoten tzij: T. Achke rub'i' re'?

Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' achke ri xketamaj ri Nuk'üt ok ri rujolon .
jun ka'i' oxi' q'ij.- A. Jolomaj
T. Achke ru,b'i' re'?

Nuk'üt ok ri rupan.
A. Pamaj.
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. Tib'ij iwonojel:

Ri tijonel k'atzinel chi nuq'alajirisaj ri tzij: Xlpe. T. Yi'n xipe iwir.
Rat xape iwir.
Rija' xpe iwir.
Ri ak'wala' ketaman ruq'ajarik ri nikib'ij.
Wakamin nuk'üt rukusaxik ri tzij man .....ta, chuqa
nub'ij ri nib'eqa wi pa kaxlan ch'ab'al.
T. Yi'n man xipe ta iwir.
Rat man xape ta iwir.
Ri tijonel nuk'üt rukusaxik ri tzij achke roma. Rija' man xpe ta iwir.
Ri tijonel nub'ij:
T. Yi'n man xipe ta iwir.
Nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ij:
A. Achke roma man xape ta iwir.
Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.-
Ri tijonel nuk'üt rukusaxik ri "r" taq nuk'isib'ej jun Pa kaqchikel ri "r" nib"ix achi'fü ri "rr" pa kaxlan
ch'ab'al. ch'ab'al.
Tiwak'axaj ak'wala'.-
perro gorra Rosa
carro zorra Roma
Pa kaqchikel.
iwir kar
kab'ijir lar
oxjir xar
junab'ir tzor
82
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke rub'i' re'?
man ichinan ta.
Achke rub'i' re? A1. Jolomaj.
Achke niq'axon chawe?
Achke roma man xape ta. T. Achke rub'i' re'?
Taq ichinan.
A 1. Nujolon.
Ke re' nub'an kik'in ka'i' oxi' ak'wala'.-
r. Achke niq'axon chawe rat?

A2. Yin niq'axon nupan.

A3. Yin niq'axon nuq'a'.
T. Achke roma man xape ta iwir?

A4. Yin man xipe ta roma niq'axon nujolon.

A5. Yin man xipe ta roma niq'axon nuqül.

A6. Yin man xipe ta roma niq'axon ruwi nutele'n.
2.4. Rukusaxik ri tijon'ik. Wakamin ri ak'wal nitik'ir nuk'utuj chi re jun rachb'il.
Ri tijoxel nukusaj ri tzij richin rox winaq.-
A 1. Achke niq'axon che rija'?
A2. Rija' niq'axon rupan.
A2. Achke niq'axon che rija'?

A3. Rija' niq'axon rujolon.
A3. Achke niq'axo n che rija'?

A4. Rija' niq'axon ruq'a'.-
83
RUB'ELEJ TANAJ
RI QATZYAQB'AL PA QATINAMIT.
NAB'EY TIJON'iK.

1.1. K'atzinel chi ri ak'wala' niketamaj ri jalajoj taq rub'onil, jalajoj taq retz'ab'al kitzyaqb'al ri
ixoqi'.
1.2. Najowax chuqa' niketamaj ruq'ij ri qatzyaqb'al, chi jun sipan"ik kiyo'on kan ri qati't
qamama'.-
1.3. Chuqa najowax nikinataj ri b'onil je'.-
2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri tijonel k'atzinel chi yerukanuj jun ka'i' wachib'al ri

akuchi' e k'o ixoqi' ri jujun wi ri kitzyaqb'al.
Ri tijonel nub'ij:
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nuk'üt apo chkiwach ri ak'wala'n kipo't jun T. Achke tinamrt ye'ukusan re po't re'.
ka'i' tinamTt. Ri ak'wala' nikib'ij pe wi ketaman.-
Ri ak'wala' ütz nikib'ij pe pa kaxlan ch'ab'al.
Ri tzyaqb'al k'atzinel richin jun tinam'it ri ketaman Ri tijonel nuq'alajirisaj chi ri qatzyaqb'al jun nimalaj
jeb'al ri ak'wala'. sipanTk kiyo'on kan ri qati't qamama'.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik.

Nab'ey: Nuk'üt rutzyaq ri ixoq. T. Re' po't rub'i'.
po't Ri ak'wala' nikib'ij jun b'ay kamul, oxmul.-
uq
pas T. Re uq rub'i'.
Chuqa ri ak'wala' nikib'ij kamul, oxmul.-
Ri tijonel nuk'üt jeb'el ri rub'ixik ri tzij po't.
Tib'ij re k'ulaj taq tzij re':

pot wakamin po't
pat wakamin pa't
ot wakamin o't
at wakamin a't
o wakamin o'
a wakamin a'
Wakamin ri tijonel nuk'üt rub'i' rutzyaq ri achin. Ri tijonel nuya' jun ruwachb'al ri achin chwa xan.
wex T. Re' rub'i' wex.
kamxa' lwonojel tib'ij : wex,wex, ...
koton T. Re' rub'i' kamxa'.
xinb'al lwonojel tib'ij:
A. Kamxa', kamxa', kamxa'.
T. Re rub'i' koton.
lwonojel tib'ij:
A. Koton, koton, koton.
84
T. Re xinb'al rub'i'.
Tib'ij:
A. xinb'al, xinb'al, xinb'al.
T. Achke rub'i' re'? (nuk'üt apo ri po't).

A1. Po't.
T. Achke rub'i' re'? (nuk'üt apo ri uq).

A2. Uq.·
T. Achke rub'i' re'? (nuk'üt apo ri pas).

A3. Pas.
2.3. Ri tijonTk niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke rub'i' re'? (nuk'üt apo ri kamxa1.
A4. Kamxa'.
Ri tijonel ütz nukusaj ri wachb'al chwa xan, chuqa ütz
nukusaj ri xtaq kitzyaq ri ak'wala'.
T. Achke rub'i' re'? (nuk'üt apo ri wex).
A5. Wex.
T. Achke rub'i' re'? (nuk'üt apo ri koton).

A6. koton.
T. Achke rub'onil re po't?

A. Kaq rub'onil.
T. Achke rub'onil re wex?

Runataxik ri b'onil je'.
A. Saq rub'onil.
kaq
T. Achke rub'onil re uq?
saq
rax A. Rax rub'onil.
q'an
T. Achke rub'onil re kamxa'?
A. Q'an rub'onil.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Wi k'a k'o jub'a ramaj, ri ak'wala' ütz nikik'utuj chi
kiwach rije'.
85
RUB'ELEJ TANAJ
RI QATZVAQB'AL PA QATINAMIT.
Ruka'n tijon'ik.

1.1. Najowax chi ri ak'wala' niketamaj achke yeb'anun ri kitzyaq, achke yeloq'on chke.-
1.2. K'atzinel chuqa chi niketamaj ruq'ij jun tzyaq kemon.
2. Rucholajen ri tijon'ik. K'atzinel chi ri tijonel nukanuj jun tzyaq rik'in b'o'j
2.1. Kikoten tzij: chuqa jun tzyaq ri yalan xax ri e petenaq juk'an ya'.-
Ri tijonel nuq'alajirisaj ruq'ij jun tzyaq ri b'anun chi
b'o'j. Ri tijonel nub'ij:
Chuqa nuq'alajirisaj ri tijonel chi taq rub'anun kan ri Jun tzyaq b'o'j, jeb'al pin, b'uyül, ütz richin tew chuqa
ixoqi' nikikam kitzyaq ri achi'a'.- ütz richin q'ij.-
Ri yalan e xax, yalan e tew taq k'o tew, chuqa yalan

nik'aton taq yalan q'ij.-
2.2. Rub'ixik ri tijon·ik.
Achke nub'an la ixoq? Ri tijonel nub'an jun wachb'al ri akuchi' nikemon jun
La ixoq nikemon. ixoq.
T. La ixoq nikemon.
Achke nikemon ri a ..... Tib'ij iwonojel.
Ri nu ..... nute' nikemon. A. La ixoq nikemon.
Ri ak'wala' nikib'ij kamul, oxmul.-
ixoq
xtan T. La xtan nikemon.
xti xtan Tib'ij iwonojel.
A. La xUln nikemon.
yikemon K'atzinel chi ri ak'wala' nikib'ij kamul,
yakemon oxmul.-
nikemon
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke nub'an la ixoq?

A. La ixoq nikemon.-
Nab'ay: nik'utux chke chi konojel. T. Achke nub'an la xtan?
A. La xtan nikemon.
Pa ru kamul: chi q'ataj k'a ri' chi kijujunal.
T. Achke nikemon ri apo't?
A. Ri nupo't nute' nikemon.
T. Achke nikemon ri awex?

Ri xti xtaan k'o chi nub'ij:
A. Ri nuwex nute' nikemon.
T. Achke nikemon ri akamxa'?

Ri xti xtan nub'iji:
A. Ri nukamxa' ri xtan nikemon.
86
Runataxik ri loq'onTk. T. Achke niloq'on ri awuq?
Ri xti xtan k'o chi nub'ij:
A. Ri wuq nutata' niloq'on.
T. Achke niloq'on ri apas?
Ri xti xti:in nub'ij:
A. Ri nupas nute' niloq'on.
T. Achke niloq'on ri awex?

Ri xti ala' nub'ij:
A. Ri nuwex nutata' niloq'on.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Wakamin jun ak'wal nub'án ri k'utunTk.

A 1. Achke nub'iln la ixoq?
A2. La ixoq nikemon.
A2. Achke nikemon ri awex?

A3. Ri wex nute' nikemon.
A3. Achke niloq'on ri koton?

A4. Ri nukoton nutata' niloq'on.
87
RUB'ELEJ TANAJ
Rox tijon'ik.
1. Ri na'oj tikiren retamaxik. ..

1.1. Najowax chi ri ak'wala' niketamaj jun ka'i' kib'i' ri tinamlt.
1.2. K'atzinel chi ri ak'wala' niretamaj akuchi' yeloq' wi ri kitzyaq.-
2. Rucholajen ri tijon'ik. K'atzinel chi ri tijonel nukanuj achke ye'ik'atzin che ri

tijon"ik.
Ri tijonel nub'ij:
2.1. Kikoten tzij: Re jun cholaj re' kib'i' Panq'an.
Ri tijonel nub'an jun etz'anin ri nuya' kib'i' tinam'it chke
Re jun cholaj re' kib'i' B'oko'.
ri jujun cholaj ak'wala'.
Re jun cholaj re' kib'i' Armita.
Re jun cholaj re' kib'i' Chiwi Meq'enya'.
Ri tijonel nutzijoj jun tzij chkiwach ri ak'wala', taq
Re jun cholaj re' kib'i' lximche'.
nusik'ij pe rub'i' jun tinamn yepa'e' el, ri
kib'i' ri tinam'it, tinam'it xusik'ij ri tijonel.
lwir xib'e Panq'an xinloq' jun nukamxa', (yepa'e' ri
Panq'an kib'i') k'a ri xib'e B'oko' xinlOq' jun nukoton
(yepa'e' ri B'oko' kib'i') .....
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik.

Tib'ij iwonojel ak'wala'.
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' chi tikib'ij kib'i' ri
T. Ri uq nik'ayi"x Chwi Meq'enya'.
tinam"it xketamaj yan.
A. Ri uq nik'ayix Chwi Meq'enya'.
Akuchi' naloq' wi ri a ..... ?
Ri nu ..... ninloq' .....
T. Ri po't nik'ayix B'oko'.
Akuchi' nik'ay'ix wi ri a ..... ?
A. Ri po't nik'ayix B'oko'.
Ri nu ..... nik'ay"ix pa .... . Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.
T. La ütz natz'iit ri awex?

La ütz natz'at ri ..... ?
Yin yalan ütz nintz'at ri... ..
A. Ja ', yalan ütz nintz'iit ri nuwex.
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Akuchi' nik'ayix wi ri uq?

A 1. Ri uq nik'ayix Chwi Meq'enya'.
Chwi Meq'enya' Totonicapán
B'oko' Chimaltenango T. Akuchi' nik'ayix wi ri po't?
Panq'an Antigua A2. Ri po't nik'ayix B'oko'.
Armita Guatemala
lximche' lximche' T. Akuchi' nik'ayix wi ri wex?
A3. Ri wex nik'ayix Panq'iin.
88
Ri tijonel nuk'üt ri tzij loq'on"ik. T. Akuchi' naloq' ri apo't?
ninlóq' A1. Ri nupo't ninloq' Armita.
naloq'
nuloq' T. Akuchi' naloq' ri akamxa'?
A2. Ri nukamxa' ninloq' Panq'an.
T. Akuchi' naloq' ri akoton?

A3. Ri nukoton. ninloq' pan /ximche'.
T. Akuchi' naloq' ri awuq?

A4. Ri wuq ninloq' Chwi Meq'enya'.
La ütz natz'~t ria ..... T. La ütz natz'at ri apoY?

A. Ja', ütz nintz'at ri nupo't.
T. La ütz natz'at ri awex?

A. Ja', ütz nintz'at ri nuwex.
T. La ütz natz'at ri apas?

A. Ja', ütz nintz'at ri nupas.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ri ak'wal nitik"ir nuk'utuj re tijon"ik re' rik'in jun ch"ik
rachb'il, xa ke k'a ri xtub'M ch"ik kik'in ch'aqa ch"ik
winaqi'.-
89
RUB'ELEJ TANAJ
Rukaj tijon'ik.
1. RI na'oj tikiren retamaxik.

1.1. K'atzinel chi ri ak'wal niretamaj chi ri k'ayij, k'o ri jotol k'o k'a ri qajnaq ok rajal.
1.2. Najowax chuqa chi ri ak'wal niretamaj rukusaxik jun ka'i' ri ajlab'al.
2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri tijonel nik'atzin chi yerukanuj ri xtukusaj che ri

tijonTk.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nukanuj jun etab'al richin nuk'üt ri jotol chuqa
Ri tijonel k'atzinel chi nitzijon jun xtiramaj kik'in ri ri qajnaq.
ak'wala', richin nub'ij chke chi ri k'aslen yalan k'ayew
jub'a', roma yalan xejote rajal ojer kan ri' yalan wi Ri tzeqal yalan nib"ix jotol chi re.
qajnaq kajal ri ye'ik'atzin pa qak'aslen.- Ri etab'al k'o pa xulan nib"ix qajnaq chi re .
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. Ri tijonel nub'ij:

Ri tzij nuk'üt ri tijonel ja re': T. Re' qajnaq raja/. ( nuk'üt jun kamxa' ).
Janipe' rajal? T. Re' joto/ raja/ (nuk'üt jun koton).
jotol rajal
qajnaq raja! Tib'ij iwonojel.
T. Re kamxa' qajnaq raja/.
T. Re koton joto/ raja/.
Ri ak'wala' k'atzinel chi niq'ax pa kijolon ri

tijonTk
T. Re uq joto/ raja/.
T. Re po't qajnaq raja/.
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke ri qajnaq raja/?

A. Ri qajnaq rajal)a ri kamxa'.
T. Achke ri joto/ raja/?

A. Ri joto! raja/ ja ri koton.
T. Achke ri jota! raja/?

A. Ri joto! raja/ ja ri uq.
T. Achke ri qajnaq raja/?

A. Ri qajnaq raja/ ja ri po't.
Wakamin rukusaxik ri tzij janipe' rajal. T. Janipe' raja/ jun po't?

Juk'aj kajk'al A. Jun po't oxk'al raja/.
kak'al wok'al
oxk'al waqk'al T. Janipe' raja/ jun uq?
A. Jun uq wok'al raja/.
90
r. Janipe' rajlil ri awex?
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. A. Ri nuwex juk'al raja/.
r. Janipe' raja/ ri apo't?

A. Ri nupo't oxk'al raja/.
r. Janipe' raja/ ri apas.

A. Ri nupas lajuj raja/.
91
RUB'ELEJ TANAJ
Ro' tijon'ik.
1. RI na'oj tikiren retamaxik.

1.1. K'atzinel chi ri ak'wal nunataj ri xretamaj pe ri oxi' kaji' q'ij.
1.2. Najowax chi ri ak'wal nik'uje' kan pa ruwi' ri tzij jotol rajal, qajnaq rajal.
1.3. Chuqa k'atzinel chi nunataj ruq'ij ri qatzyaqb'al.
2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri tijonel yerukusaj ri jun ka'i' oxi' achb'iil xerukusaj pe

ri ka'i' oxi' q'ij.
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nuya' chwa xan ri jun ka'i' wachb'iil, richin
Ri tijonel ütz nuk'utuj chke ri ak'wala' la jotol ri k'aslen
k'a chi rij re' tzij re yetzijon wi ri ak'wala'.
wakamin chwach ri junab'ir kan chuqa ütz nuk'utuj
achke rub'i' rutzyaq ri ixoq chuqa rub'i' rutzyaq ri achin.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Achke rub'i' re'?

A. Re' rub'i' po't
A. Re' rub'i' uq.
T. Achke rub'onil ri apo't.

A. Ri nupo't kaq rub'onil.
T. Achke rub'onil ri awex?

A. Rax rub'onil ri nuwex.
T. Achke rub'onil ri akamxa'?

A. O'an rub'onil ri nukamxa'.
T. Achke nub'an la ixoq la'?

A. La ixoq la' nikemon.
T. Achke nub'an la xtan la'?

A. La xtan la' nikemon.
T. Achke niloq'on ri apo't?

2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. A. Ri nupo't nute' niloq'on.
T. Achke niloq'on ri awuq?

A. Ri wuq nutata' niloq'on.
T. Akuchi' niloq' wi ri awuq?

A. Ri wuq niloq' Chi Meq'enya'.
T. Akuchi' niloq' wi akoton?

A. Ri nuk'oton ninloq' B'oko'.
92
RULAJ TANAJ
RI NIMA TAQ JAV PA QATINAMIT

NAB'EY TIJON'iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj achke je' moloj rnl e k'o pa qatinamit.
1.2. Chuqa k'atzinel niretamaj ri ak'wal achke kiq'ajarik ri moloj taq ri'"il pa tinamit.
2. Rucholajen ri tijon"ik. Ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin che richin ütz nel ri

tijon"ik.
Ri tijonel nub'ij chke:
2.1. Kikoten tzij:
Achke nitz'at wawe?
Ri tijonel k'atzinel chi nukanuj jun wachib'al richin jun
Achke kib'i' re jay re'?
tinamTt, richin k'a chi rij re yetzijon wi ri ak'wala' taq
Achke tinamit iwetaman rix?
xtitikirisaj el ri tijon"ik; re tzij re' ütz nikib'an pa kaxlan
Achke kisamaj ri winaqi' wawe'?
ch'ab'al.
K'a ri' nitik"ir el ri tijon"ik.
2.2 Rub'ixik ri tijon"ik. T. Tib'ij iwonojel ak'wala'.

Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala'. T. Re tinamit re' rub'i' Panq'tln.
Achke rub'i' re tinamTt re'? Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.
Achke rub'i' re jay re'? A. Re tinamit re' rub'i' Panq'tln.
T. Re jay re' rub'i' rachoch Ajaw.

A. Re jay re' rub'i' rachoch Ajaw.
Ri tzij netamax: T. Re jay re' rub'i' O'atb'al Tzij.

Panq'an A. Re jay re' rub'i' O'atb'al Tzij.
rachoch Ajaw
O'atb'al Tzij T. Re jay re' rub'i' k'ayb'al.
k'ayb'al A. Re jay re' rub'i' k'ayb'al.
tijob'al.
T. Re jay re' rub'i' tijob'al.
A. Re jay re' rub'i' tijob'tll.
2.3. Ri ak'wala' niq'ax pa kijolon ri tijon"ik. T. Achke rub'i' re tinamit re'?

Ri tijonel nuk'utuj chke chi konojel, chi q'ataj chuqa A. Re tinami"t re' rub'i' Panq·an.
chi kijujunal.
Ri tijonel nuk'üt apo ri rachoch Ajaw.
T. Achke rub'i' re jay re'?
A. Re jay re' rub'i' rachoch Ajaw.
Wakamin ri tijonel nuk'üt apo ri O'atb'al tzij.

A. Re jay re' rub'i' O'atb'al tzij.
93
Wakamin nuk'üt apo ri k'ayb'al.
A. Re jay re' rub'i' k'ayb'al.
Wakamin nuk'üt apo ri tijob'al jay.

A. Re jay re' rub'i' tijob'l:il.
Jun ak'wal nuk'utuj che jun rachb'il.

2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. A 1. Achke rub'i' re jay re'?
Wakamin ri ak'wal nitik'ir nub'ij che ri rachb'il ri xreta- A2. Re jay re' rub'i' tijob'al.
maj kan.
A2. Achke rub'i' re jay re'?
A3. Re jay re' rub'i' rachoch Ajaw.
Ke re eqal nib'e ri tijon'ik.
.
Rat tijonel taq natz'at chi k'o jub'a' k'ayew rub'ixik jun tzij,
nab'an utzil nakamluj ch'ik chi kiwach ri ak'wala'.
.
le •
'
, .
~ ·~·1
. . .
.. .
.
.
,,,. .
·1; '
:
.
~
~~
. . ..
. ·I'*' ~;~; a~
\!!'!}
.
.
~
.
} ~
. u
.. .
Muluc ,0c
.
.
'11] ~ -
.·.. :
,. .,. _r:
. - .·
l·~
qrr,
•-,
.
.
-~
. ·
.
·o··
.
·.
' .
.
.
.
.
. ..
.
Eb Ben be u,n
Cib Etz'nab C4uac
94
RULAJ TANAJ

RUKA'N TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj achke ye'ik'atzin wi ri jay e k'o pa tinam"it.
1.2. Niretamaj chuqa ri ak'wal ni nimalaj ruq'ij ri rachoch ri Ajaw.
2. Rucholajen ri tijoni"k. K'atzinel chi ri tijonel yerukanuj ri xkerukusaj che re

tijonTk re'.
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nub'ij:
Ri tijonel nub'an jun rachoch Ajaw chwa wuj, ja re' ri
Achke rub'i' re jay re'?
xtukusaj ri pa tijonTk.
La yixpe r"ix pa rachoch Ajaw?
Achke nib'an pa rachoch Ajaw?
K'a ri nuk'utuj chke ri ak'wala' achke nib'an chupan ri Janipe' rachoch Ajaw e k'o pa qatinamTt?
rachoch Ajaw.
2.2. Rub'ixik ri tijjon"ik. Ri tijonel nuk'üt apo ri rachoch Ajaw.

Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala'. T. Re rub'i' rachoch Ajaw.
Achke rub'i' re'? Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.
Achke nib'an wawe'? A. Re rub'i' rachoch Ajaw.
Ri tzij netamax: Ri tijonel nub'an jun wachib'al ri akuchi' xukül jun

xukulen ak'wal.
mejlen T. Wawe' nib'an xukulen.
k'awomanTk Konojel nikib'ij kamul oxmul:
ninatax ri Ajaw. A. Wawe' nib'an xukulen.
richin: ri k'aslen
ri qaway
ri rutzil qawach.
Ri tijonel nuq'alajirisaj pa kaxlan ruq'ajarik ri tzij mejlen T. Wawe' nib'an mejlen.

(meditación).- A. Wawe' nib'an mejlen.
T. Wawe' nib'an k'awomanik.

A. Wawe' nib'an k'awomanik.
T. Wawe' ninatax ri Ajaw.

A. Wawe' ninatlix ri Ajaw.
Ri tijonel nuk'üt pa taq paj re tzij re':

ni qa k'a wo maj
ni qa k'a wo cnaj
Ri tijonel nub'an rik'in ruq'a' ri retal ri qaway.-

T. Niqak'awomaj ri qaway.
A. Niqak'awomaj ri qaway.
95
T. Niqak'awomaj ri qak'aslen.
A. niqak'awomaj ri qak'aslen.
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke rub'i' re jay re'?

Ri tijonel ütz nuk'utuj chke ri ak'wala' pa taq tzob'aj, Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij pe.
chuqa' chi kijujunal.- A. Re jay re' rub'i' rachoch Ajaw.
T. Achke nib'an pa rachoch Ajaw?

Ri tijonel nuk'üt ri ak'wal xukül, k'a ri' ri
ak'wala' nikib'ij:
A. Pa rachoch Ajaw nib'an xukulen.

A. Pa rachoch Ajaw nib'an mejlen.
T. Achke ninattix pa rachoch Ajax?

A. Pa rachoch Ajaw ninatax ri Ajaw.
T. Achke niqak'awomaj pa rachoch ri Ajaw?

A. Pa rachoch Ajaw niqak'awomaj ri qaway.
Achke jun ch"ik niqak'awomaj pa ..... T. Achke jun chik niqak'awomaj pa rachoch ri Ajaw.
A. Pa rachoch Ajaw niqak'awomaj ri qak'aslen.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Wakamin ri ak'wal nitik'ir nuk'utuj jun ka'i' re tzij re'
Ri ak'wal xretamaj ruq'ij ri rachoch ri Ajaw, chuqa kik'in ri rachb'il.
xretamaj ruk'awomaxik ri k'aslen.
A 1. Achke nib'an pa rachoch ri Ajaw?
A2. Pa rachoch ri Ajaw nib'an xukulen.
A2 .... A3 ...
96
RULAJ TANAJ
RI NIMA TAQ JAY PA QATINAMIT

ROX TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj achke rusamaj jun k'ayb'al.
1.2. Ri ak'wal chuqa k'atzinel niretamaj niloq'on pa jun k'ayb'a.1.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel nukanuj jun ruwachb'al jun k'ayb'fü.

2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala'.
Achke re nitz'at wawe'?
Ri tijonel nuk'üt apo chkiwach ri ak'wala' jun wuj ri
akuchi' k'o k'ayb'al. Achke re nik'ay"ix wawe'?
K'a ri nuk'utuj chke ri yek'ayTx ri pa k'ayb'al. Janipe' rajal re'?
Ri tijonel nuk'üt apo ruwachb'al jun k'ayb'al.

2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Ja re' jun k'ayb'al.
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikiya' ütz ri kixk"in. Konojel ri ak'wala' nikib'ij:
Ri tijon"ik: A. Ja re' jun k'ayb'al.
Achke nitz'at wawe'?
Achke nik'ayTx wawe'? T. Wawe' nik'ayrx saq'ul, tra's, sa'y, sub'an.
Achke q'ij ri k'ayb'al? Ri ak'wala' nikikamluj chuqa niki roxmluj ri
Janipe' rajal re'? nub'ij ri tijonel.
Ri tzij ye'etamax.
saq'ul xkoya' T. Chuqa wawe' nik'ayíx xkoya', okox,
tra's okox kaxlanway, k'ix.
sa'y kaxlanway Ri ak'wala' nikikamluj jun ka'i' oxi' b'ey kib'i'
sub'an k'ix (ch'ima') re yak'ay"ix pa k'ayb'al.
2.3. Ri tijon·ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. Ri tijonel nuk'üt apo ri saq'ul.

Ri tijonel ütz nuk'utuj chke ri ak'wala' chi T. Achke rub'i' re'?
konojel, chi tzob'aj, chuqa chi kijujunal.- A. Re' rub'i' saq'ul.
Wakamin nuk'üt apo ri tra's.

A. Re rub'i' tra's.
Wakamin nuk'üt apo ri xkoya'.

T. Achke nik'ayíx wawe'?
A. Wawe' nik'ayíx xkoya'.
Wakamin nuk'üt apo ri kaxlanway.

A. Wawe' nik'ayix kaxlanway.
Wakamin nuk'üt apo ri okox.

A. Wawe' nik'ayix okox.
97
Wakamin ri tijonel nukusaj ri tzij janipe rajal. T. Janipe' raja/ jun saq'ul?
Ri ak'wala' chój nikak'axaj.
Ri ajlanTk nukusax. T. Lajuj raja/ jun saq'ul.
wo'o' = 5 K'a ri' ri ak'wala' nikib'ij:
lajuj 10 A. Lajuj raja/ jun saq'ul.
wolajuj = 15
juk'al = 20 T. Janipe' raja/ jun tra's?
A. Wo'o' raja/ jun tra's.
T. Janipe' raja/ jun sub'an?

A. Wo'o' raja/ jun sub'an.
T. Janipe' raja/ jun kaxlanway?

A. Wolajuj raja/ jun kaxlanway.
T. Janipe' raja/ jun k'ix?

A. Juk'al raja/ jun k'ix.
T. Janipe' raja/ jun okox?

A. Lajuj raja/ jun okox.
2.4. Rukusaxik ri tijonYk. A 1. Janipe' raja/ jun kaxlanway?

A2. Lajuj raja/ jun kaxtanway.
Ri ak'wal nirayb'ax chi wakamin nitikTr chTk nuk'utuj
rajal ri yek'ayTx pa k'ayb'al. A2. rik'in A3..... .
98
RULAJ TANAJ
RI NIMA TAQ JAY PA QATINAMIT

RUKAJ TIJON"iK.

1.1. Ri ak'wal k'atzinel chi niretamaj achke rusamaj jun Q'atb'al Tzij pa jun tinam"it.
1.2. Chuqa k'atzinel niretamaj jun ka'i' oxi' tzij nich'o'n chi rij re tzij re'.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel wakamin nuk'üt apo ruwachb'al jun q'atb'al

tzij.
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nub'ij:
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' wi ketaman achke
Achke rub'i' re jay re'?
rusamaj jun q'atb'al tzij. Ri ak'wala' ütz nikib'ij pa Achke rub'i' re achin q'atoy tzij.-
kaxlan ch'ab'al. Chuqa ri tijonel nuk'utuj chke, achke Achke roma yab'e pa Q'atb'al Tzij.-
rub'i' ri q'atoy tzij.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Achke rub'i' re jay re'?

Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala': A. O'atb'at Tzij.
Achke rub'i' ri achin q'atoy tzij? Konojel ri ak'wala' nikib'ij ri tzij Q'atb'al Tzij.
Achke rusamaj ri q'atoy tzij?
T. Achke rub'i' ri achin q'atoy tzij.
Ri tzij netamax: Ri ak'wala' choj nikak'axaj, ri tijonel nub'ij
-nub'an utzil b'ey. pe.
-nub'an ri k'ayb'al. T. Ri achin q'atoy tzij rub'i' a Marta Ajmak.-
-nuya' ya' pa tinamTt. Ri ak'wala' nikib'ij:
-nuya' ri saqil (luz) pa tinamn. A. Ri achin q'atoy tzij rub'i' a Marta Ajmak.-
K'atzinel chi ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul re tzij
re' .-
K'atzinel chi ri tijonel nuk'üt apo ri wachb'al richin ri Wakamin ri tijonel nuk'utuj achke rusamaj ri q'atoy
tinamTt, ak'uchi' k'o jun b'ey, ri ya' chuqa ri saqil.- tzij.-
T. Achke rusamaj ri q'atoy tzij?
Nab'ey nub'ij ri tijonel, k'a ri xtikib'ij ri ak'wala'.-
T. Ri q'atoy tzij nub'an utzil b'ey.

A. Ri q'atoy tzij nub'an utzil b'ey.
Wakamin ri tijonel nuk'üt apo ri jay richin ri k'ayb'al.-

Ri tijonel nub'ij nab'ey ri nuk'utuj chke.
T. Ri q'atoy tzij nub'an ri k'ayb'al.

K'a ri nikib'ij ri ak'wala'.
A. Ri q'atoy tzij nub'an ri k'ayb'at.
99
Ri tijonel nub'an jun uk'yab'al (pila o llenacántaro). Wakamin ri tijonel nuk'üt apo ri wach'b'al richin ri ya'.-
r. Achke rusamaj ri q'atoy tzij.
Ri tijonel nub'ij nab'ey:
T. Ri q'atoy tzij nuya' ri ya' pa tinamrt.
K'a ri' ri' ri ak'wala' nikib'ij:
A. Ri q'atoy tzij nuya' ri ya' pa tinamlt.
K'atzinel jun wachb'al ri ak'uchi' k'o ri saqil (luz Wakamin ri tijonel nuk'üt apo ri saqil (luz eléctrica)
eléctrica). T. Achke rusamaj ri q'atoy tzij?
Richin jeb'el niketamaj ri ak'wala', k'atzinel nikib'ij Ri tijonel nub'ij nab'ey:
kamul, oxmul kajmul re tzij re'. T. Ri q'atoy tzij nuya' ri saqil pa tinami1.
K'a ri' nikib'ij ri ak'wala'.
A. Ri q'atoy tzij nuya' ri saqil pa tinamrt.
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. Ri tijonel k'atzinel nuk'üt apo ri wachb'iil taq nuk'utuj ri
tzij chke ri ak'wala'.
T. Achke n;b'i' re jay re'?
A. Re jay re' rub'i' O'atb'al Tzij.
T. Achke rub'i' ri achin q'atoy tzij.

A. Ri q'atoy tzij rub 'i' a Marto Ajmak.
Ri tijonel nuk'utuj chke jutzobaj ak'wala'.

Nuk'üt apo ri k'ayb'al.
A. Ri q'atoy tzij nub'an ri k'ayb'al.
Nuk'utuj chke jutzob'aj chTk.

T. Achke n;samaj ri q'atoy tzij?
Nuk'üt apo ri ya'.
A. Ri q'atoy tzij nuya' ya' pa tinamrt.
A 1. Achke rub'i' ri q'atoy tzij táta?

2.4. Rukusaxik ri tijon·ik . Ri tata'aj nub'ij:
Ri ak'wal ütz nuk'utuj che ri rutata', achke ch"ik ch'aqa T. Ri q'atoy tzij a Marto Ajmak n;b'i'.-
samaj nub'an ri q'atoy tzij. A 1. Achke rusamaj ri q'atoy tzij?
T. Ri q'atoy tzij nub'an ri jay O'atb'al Tzij.
Taq xtitzolin pe ri ak'wal pa ruka'n q'ij norutzijoj achke

xub'ij pe ri rutata' che , ke ri nitz'aqiit ri tijon"ik.-
100
RULAJ TANAJ

RO' TIJON'iK.

1.1. Chupan re tijon"ik re' najowax chi ri ak'wal nunataj ri achke xretamaj pe ri oxi' kaji' q'ij.
1.2. K'atzinel chi nik'uje' kan pa rujolon ri ruchajin jun tinam"it.
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel yerukusaj ri achke xerukusaj ri oxi' kaji' q'ij pa

tijon'ik.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala':
Ri tijonel nuya' chwa xan ri jun ka'i' wachib'al chi rij ri Achke nitz'at wawe'?
tinam'it, k'a ri nub'ij chke ri ak'wala' chi ketzijon pa Achke rub'i' re tinam'it re'?
ruwi' re wachb'al re'.- Achke rub'i' atinamTt rat?
Achke rub'i' re jay re'? .....
2.2. Rub'ixik ri tijon·ik. Wakamin ri tijonel nuya' kan chwa xan xa xe ri tinam'it,
k'a ri' nuk'utuj chke ri ak'wala'.
T. Achke rub'i' re tinami't re'?
Ri ak'wala' nikib'ij :
A. La tinami't la' rub'i' Panq'an.
K'a ri nuk'utuj chke jun tzob'aj ak'wala'.

A. La tinami't la' rub'i' Panq'an.
K'a ri nuk'utuj che xa jun ak'wal.

Ri ak'wal nub'ij.
A. La tinami"t la' rub'i' Panq'an.
Wi manaq ruwachb'al ri jujun jay, ütz nukusaj ri tijonel Wakamin nuk'utuj kib'i' ri nima taq jay e k'o pa tinam'it.
ri wachb'al richin ri tinam"it, chi ri' e k'o ri jay je' Ri tijonel nuya' chwa xan ri ka'i' oxi' jay.
ye'ik'atzin che re tijon'ik.- T. Achke rub'i' re jay re'?
Ri tijonel nuk'üt apo ri rachoch Ajaw.-
A. LA jay la' rub'i' rachoch Ajaw.
K'a ri nuk'utuj chke jun tzob'aj ak'wala'.

A. La jay la' rub'i' rachoch Ajaw.
K'a ri nuk'utuj che xa xe jun ak'wal.

Ri ak'wal nub'ij :
A. La jay la' rub'i' rachoch Ajaw.-
101
Wakamin ri tijonel nuk'üt apo chwa xan ri ak'wal xukül. Ri tijonel nuk'utuj chi ke konojel ri ak'wala'.
T. Achke nib'an pa rachoch ri Ajaw?
Ri tijonel nuk'üt apo ri ak'wal xukül.-
A. Pa rachoch ri Ajaw nib'an xukulen.
Ri tijonel nuk'utuj chke jutzob'aj ak'wala'.

K'a ri ri nuk'utuj che jun ak'wal.

Ri ak'wal nub'ij.
A. Pa rachoch ri Ajaw nib'an xukulen.
· Wakamin ri tijonel nuk'üt apo chwa xan ri Q'atb'al Tzij. Achke rucholajen rub'anun pe ri tijonel che ri ch'aqa
ch'ik tijon'ik ke ri nub'an che re jun ka'i' ch'ik re'.-
Wakamin nuk'üt apo ri jay Q'atb'al Tzij.
A. La jay la' rub'i' Q'atb'al Tzij.
K'a ri nuk'utuj chke jutzob'aj ak'wala'.
A. La jay la' rub'i' Q'atb'lll Tzij.
Wakamin nuk'utuj chke ri ak'wala', rub'i' ri q'atóy tzij.-

r. Achke rub'i' ri q'atoy tzij?
A. Ri q'atoy tzij rub'i' a Marto Ajmak.
Ke re' nuk'utuj chke jutzob'aj chuqa chi kijujunal ri
ak'wala'.
Wakamin ri tijonel nuk'üt ri k'ayb'al. T. Achke rub'i' re jay re'?
Ri tijonel nuk'üt ri k'ayb'al, ri ak'wala' nikib'ij:
A. La jay la' rub'i' k'ayb'al.
K'a ri' ri nuk'utuj chke jutzob'aj ak'wala'.
A. La jay la' k'ayb'al rub'i'.
Wakamin ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' ri yek'ay'ix T. Achke yek'ayix pa k'ayb'al?

pa k'ayb'al. K'a ri tijonel nuk'üt kiwachb'al ri saq'ul,
kaxlanway, tra's, chuqa ri xkoya'.-
Ri ak'wala' nikib'ij rub'i' ri nuk'üt ri tijonel
chi kiwach.
A. Pa k'ayb'al yek'ayix saq'ul.
T. Achke yek'ayix pa k'ayb'al?

Nuk'üt ri kaxlanway.
A. Pa k'ayb'al yek'ayi'x kaxlanwliy.
Wakamin ritijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' janipe kajal T. Janipe' raja/ jun saq'ul?
ri yek'ay'ix pa k'ayb'al. Ri ak'wala' nikib'ij :
A. Jun saq'ul lajuj raja/.
T. Janipe raja/ jun kaxlanway?

A. Jun kaxlanway lajuj raja/.
102
RUJULAJ TANAJ
RUQ'AJARIK RI NIMA TAQ JAV.

NAB'EY TIJONTK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj ruq'ij ri tijob'al .
1.2. K'atzinel chi niretamaj, chi ri pa tijob'al niretamaj nitz'ib'an chuqa nusik'ij ruwa wuj.
2. Rucholajen ri tijonYk. Ri tijonel nukanuj ri ye'ik'atzin chi re, chuk'utik re

tijonTk re'.-
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi rija' janíla ru-
2.1. Kikoten tzij.
rayb'al, janila nikikot taq xbe' pa tijob'al.
Ri tijonel nunojij jun xti tzij chi kiwach ri ak'wala' chi rija'
K'a ri nuk'utuj chke ri ak'wala'.
taq xbe' pa tijob'al yalan nikikot; k'a ri nuk'utuj chke ri
La xixkikot rTx taq xixpe pa tijob'al?
ak'wala' wi rije' yekikot taq xepe pa tijonTk.
Ri ak'wala' ütz nikib'ij pa kaxlan ch'ab'al.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. Yin yalan yikikot pa tijob'al.

Tib'ij iwonojel ak'wala'.-
yalan yikikot TA. Yrn yalan yikikot pa tijob'al.
ruloman yikikot Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.
majun yikikot ta.
Wakamin ri tijonel nuk'utuj chre jun ak'wal.
T. La yakikot rat pa tijob'al?
Ri ak'wal nub'ij.
A 1. Yin yatan yikikot pa tijob'al
K'a ri nuk'utuj che jun chTk ak'wal.-

A 1. Yin yalan yikikot pa tijob'al.
Ri tijonel nuk'üt pa taq paj re ka'i' oxi' tzij re'.

yi ki kot
ya ki kot
ni ki kot
Wakamin ri tijonel nuk'üt ri tzij ruloman; nuk'üt achke T. Yin ruloman yikikot pa tijob'al.
nub'an che ri ruq'a' taq nub'ij ruloman. Tib'ij iwonojel ak'wala'.
TA. Yrn ruloman yikikot pa tijob'al.
Wakamin ri tijonel nuk'tuj chi re jun ak'wal.
T. La yakikot rat pa tijob'al

Ri ak'wal nub'ij.
A 1. Yin ruloman yikikot pa tijob'al.
103
Ka' ri nuk'utuj che jun ch"ik ak'wal.
A2. Yi"n ruloman yikikot pa tijob'al.
Wakamin ri ak'wal niretamaj rub'ixik taq man nikikot

ta.
A 1. Yin man jun yikikot ta pa tijob'al.
K'a ri nuk'utuj che jun chTk ak'wal.

A. Yi"n man jun yikikot tapa tijob'al.
2.3. Ri tijonTk niq'ax pa kijolon ri ak'wala'.
Ri tijonel nuq'alajirisaj chke ri ak'wala' chi: Wakamin ri tijonel nuk'utuj che jun ak'wal.-
jun nub'ij yalan yikikot. T. La yakikot rat pa tijob'al?
jun nub'ij ruloman yikikot, A 1. Yin yalan yikikot pa tijob'al.
ri jun ch"ik majun yikikot.
Nib'e rik'in jun ch"ik ak'wal.
A2. Yin ruloman yikikot pa tijob'al.
Ninb'e rik'in jun ch'ik ak'wal.

A3. Yin man jun yikikot ta pa tijob'al.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ri ak'wal nitikTr nuk'utuj che jun rachb'il:

Ri tijonel nuk'owsaj ch'ik apo jun ak'wal, richin nub'an A 1. La yakikot rat pa tijob'al?
ri tijon'ik. A2. Yin yatan yikikot pa tijob'al.
A2. La yakikot rat pa tijob'al?

A3. Yi"n ruloman yikikot pa tijob'al.
A3. La yakikot rat pa tijob'al?

A4. Yin man jun yikikot tapa tijob'al.
104
RUJULAJ TANAJ

RUKA'N TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj achke roma nikikot nib'e pa tijob'al.
1.2. Nirayb'ax chuqa chi tikanaj kan pa rujolon ri retaman ch'ik jub'a'.-
2. Rucholajen ri tijoni'k. K'atzinel chi ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin che re

tijon'ik chuqa ri samaj yeb'an.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nub'~n ka'i' tzob'aj chke ri ak'wala', k'a ri
Ri tijonel yerukanuj ri ak'wala' ri yalan yetze'en, chuqa nub'ij chke ri ch'aqa ch'ik chi tikib'ojb'a' jub'a' kiq'a' chkij
ri ruloman yekikot k'a ri nub'an ka'i' cholaj chkichin;
ri yalan yekikot, chuqa chkij ri ruloman yekikot.
jucholaj ri yalan yekikot, jucholaj ri ruloman yekikot.
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. T. Achke roma yalan yakikot wawe'?

Ri tijonel nuk'üt rukusaxik ri tzij : Ri ak'wala' choj nikak'axaj, k'a ri' ri tijonel
nub'ij achke roma.
Achke roma .. .. . T. Roma wawe' ninwetamaj yitz'ib'an.
Roma ninwetamaj:....
-yitz'ib'an Wakamin tib'ij iwonojel.
-yatz'ib'an TA. Roma wawe' ninwetamaj yitz'ib'an.
-nitz'ib'an . Ri ak'wala' k'atzinel chi nikib'ij kamul oxmul.-
Ri tijonel nuk'üt pa taq paj re ka'i' oxi' tzij re'.
nin we ta maj
na we ta maj
ni re ta maj
yi tz'i b'an
ya tz'i b'an
ni tz'i b'an
Ri tijonel nuk'utuj achke roma ri rija' nikikot. Ri tijonel nuk'utuj che jun ch'ik ak'wal.-
T. Achke roma rat yakikot wawe'?
Ri ak'wal nub'ij:
A. Roma wawe' ninwetamaj yitz'ib'an.
Wakamin ri tijonel nuk'utuj che re ak'wal re', achke

roma ri rachb'il nikikot.
T. Achke roma rija' nikikot wawe'?
Ri ak'wal nub'ij:
A. Rija' nikikot roma wawe' niretamaj nitz'ib'an.
Ri tijonel wakamin nukusaj ri tzij "ruloman" Ke re nub'an ri tijonel niq'ax apo rik'in jun ch'ik ak'wal.
T. Achke roma rat ruloman yakikot wawe'?
Ri ak'wal choj nirak'axaj, ri tijonel nub'ij achke
rub'ixik.
105
ruloman T. Ruloman yikikot roma ninwajo' yib'e pa juyu'.-
yib'e pa juyu'. Konojel ri ak'wala' nikib'ij re tzij re' kamul oxmul.-
yab'e pa juyu'. TA. Ruloman yikikot roma ninwajo' yib'e pa juyu'.-
nib'e pa juyu'.
Wakamin ri tijonel niq'ax apo rik'in jun ak'wal nuk'utuj
ninwajo' che.
nawajo' T. Achke roma rat ruloman yakikot.
nirajo'. Ri ak'wal nub'ij:
A. Ruloman yikikot roma ninwajo' yib'e pajuyu'.-
T. Achke roma rija' ruloman nikikot?

Ri ak'wal nub'ij:
A. Rija' ruloman nikikot roma nirajo' nib'e pa juyu'.-
T. Achke roma rat yalan yakikot wawe'?

2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'.
A 1. Roma wawe' ninwetamaj yitz'ib'an.
Wakamin ri tijonel nuk'utuj che jun ch"ik ak'wal.

T. Achke roma rat yalan yakikot wawe'?
A2. Roma wawe' ninwetamaj yitz'ib'an.
2.4. Rukusaxik ri tijon'ik. Wakamin ri tijonel nuk'utuj ri tzij ruloman .

Wi ri ak'wal nitik"ir nub'ij re tzij re', nitikTr k'a nukusaj T. Achke roma rat ruloman yakikot?
kik'in ri rach'alal ri'.- Ri ak'wal nub'ij:
A 1. Ruloman yikikot roma ninwajo' yib'e pa juyu'.-
Taq ütz nub'ij ri jun ak'wal k'atzinel chi ri rachb'il
nikib'ojb'a' kiq'a'. Ri tijonel niq'ax apo rik'in jun ch"ik ak'wal.
T. Achke roma rat ruloman yakikot?
A2. Ruloman yikikot roma ninwajo' yib'e pa juyu' .-
106
RUJULAJ TANAJ

ROX TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj ruq'ajarik ri yatik"ir nasik'ij ruwach wuj.
1.2. Nirayb'ax chuqa' chi ri ak'wal niretamaj chi jun ch"ik wi b'a' rucholajen ri kaqchikel pa
ruwi' re tzij re'.-
2. Rucholajen ri tijonik Ri tijonel k'atzinel yerunojij ri achke samaj yeb'an,

chuqa ri ye'ik'atzin ri pa tijonTk.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel niroyoj jun ak'wal, k'a ri nutz'apej runaq'
Ri tijonel nub'an jun xti etz'anin kik'in ri ak'wala', ri ruwa, taq xutz'apej yan runaq' ruwa nuk'utuj che,
etz'anin rub'i' "RI XTI MOY", nutz'apej runaq' ruwajun achke rub'i' re nuchapon (rija' nuchop jun wuj,
ak'wal, k'a ri nuk'utuj che achke rub'i' ri nuchop ri tz'ib'ab'al, ch'akat) .-
tijonel.
Taq man jun nir"ilta rub'i' ri ruchapon k'a ri nuq'alajirisaj
chi taq jun winaq man retaman ta nusik'ij ruwa wuj, xa
junan rik'in jun winaq ri rnoy pa ruk'aslen.
T. Achke rub'i' re'.

2.2. Rub'ixik ri tijon·1k. Ri ak'wala' nikib'ij.
Ri tijonel nab'ey nuk'üt: A. Wuj.
-Ri wuj, k'a ri' ri
-Ruwach wuj, pa rox ri tzij Jun b'ay chTk.
-Ninsik'ij.- T. Achke rub'i' re'?
Ri ak'wala' nikib'ij konojel.
A. Wuj.
Wakamin nuk'üt ri tzij "RUWACH WUJ".- Ritijonel nuk'üt achoq che nib"ix ruwach wuj.
T. Ja re' rub'i': ruwach wuj.
T. Wakamin tib'ij iwonojel, ruwach wuj.
A. Ruwach wuj.
Jun b'ay chTk.
A. Ruwach wuj.
Eqal jub'a' rub'ixik:

T. Ruwa.ch wuj.
A. Ruwach wuj.
Wakamin nuk'üt ri tzij ninsik'ij, re q'alajarisanTk re' ütz T. Wakamin iwonojel ak'wala' tib'ij ri tzij, ninsik'ij.-
nub'an pa kaxlan ch'ab'al. A. Ninsik'ij, ninsik'ij, ninsik'ij. -
Taq xketamaj yan ri ak'wala' re tzij re', wakamin nikib'ij

pa jun b'ay.
107
T. Ninsik'ij ruwach wuj.
Wakamin qonojel niqab'ij:
TA. Ninsik'ij ruwa.ch wuj.
Jun b'~y ch'ik.

TA. Ninsik'ij ruwach wuj.
TA. Ninsik'ij ruwach wuj.
2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'.- Ri tijonel wakamin nuk'utuj chke ri ak'wala.-
T. Achke nawetamaj wawe' rat?
Ri ak'wal choj nirak'axaj, k'a ri' ri tijonel
nub'ij ri achke rub'ixik. -
T. Ninwetamaj ninsik'ij ruwach wuj.
K'a ri niq'ax ch'ik apo rik'in jun ak'wal.

A 1. Ninwetamaj ninsik'ij ruwa.ch wuj.
Niq'ax rik'in jun ch'ik ak'wal.

A2. Ninwetamaj ninsik'ij ruwach wuj.
2.4. Rukusaxik ri tijon'ik.
Ri ak'wal nitikTr nuk'utuj che jun rachb'il.
A 1. Achke nawetamaj wawe' rat?

A2. Ninwetamaj nisik'ij ruwach wuj,
A2. Achke nawetamaj wawe' rat?

A3. Achke nawetamaj wawe' rat?

108
RUJULAJ TANAJ

RUKAJ TIJON"iK.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj chi ri pa tijob'al jay niretamaj nib'ixan, netz'an.
1.2. Nirayb'ax chuqa rukusaxik ri tzij "ninrayij".-
2. Rucholajen ri tijoni"k.
Ri tijonel k'atzinel chi nukanuj jun b'ix ri ketaman ri
ak'wala', chuqa ri samaj yeb'an ri pa tijon"ik.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' wakamin qonojel
Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala' chi tikib'ixaj jun b'ix ri niqab'ixaj jun b'ix; ri b'ix ja ri ak'wala' yekanun.
ketaman, stape' pa kaxlan ch'ab'al.
Ri tijonel rik'in ri ak'wala' nikib'ixaj jun xti b'ix ko'ol ók,
xa xe ri xti jeb'al ók.-
Ri tzij niketamaj ri ak'wala'. Ri tijonel nuk'üt ri tzij:
ninrayij ninrayij.
T. Ak'wala' iwonojel tib'ij:
narayij
T. Ninrayij.
nurayij
yib'ixan Ri ak'wala' nikib'ij.
A. Ninrayij.
yab'ixan
nib'ixan
Ri tijonel nub'an ruwachb'al chi nitz'ib'an, nub'an

T. Yfn ninrayij yitz'ib'an.
ruwachb'al chi nib'ixan chuqa nub'an ruwachb'al chi
netz'an. Nub'an achi'el nitz'ib'an.
T. Yi"n ninrayij yib'ixan.

Nub'an achi'el nib'ixan.
T. Yin ninrayij yinetz'an .

Nub'an achi'el netz'an.
Konojel ri ak'wala' chuqa nikib'an achi'el yetz'ib'an,
Konojel ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul re tzij re', k'a
achi'el yeb'ixan chuqa achi'el ye'etz'an.-
nik'uje' na kan pa kijolon.
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'.- Taq nuk'utuj ri tijonel, nub'an apo ruwachb'al ri achke
nirajo' rija'nikib'ij pe ri ak'wala'.-
T. Achke narayij nab'an rat?

-ncha' che jun ak'wal.
Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij pe.
A 1. Yin ninrayij yitz'ib'an.
109
-ncha' che jun chTk ak'wal.
Nub'an rachb'al achi'el nib'ixan.
A2. Yin ninrayij yib'ixan.
K'a ri niq'ax apo rik'ín jun ch"ik.

Nub'an ruwachb'al rí etz'anin.
k'a rí níq'ax apo rik'in jun ch"ik.

T. Achke niyaryTj nab'an rat?
Nub'an ruwachb'al ri etz'anin.
A3. Yin ninrayij yinetz'an.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Ri ak wala' yetik'ir nikikusaj re tzíj re' kik'in ri rachb'il.
A 1. Achke narayij nab'an rat?

A2. Yin ninrayij yita'ib'an.
A2. Achke narayij nab'an rat?

A3. Yin nínrayij yib'ixan.
A3. Achke narayij nab'an rat?

A4. Yin ninrayij yinetz'an.
Ke re eqal niq'ax nib'e rí k'utunTk chi kiwach ri ak'wala'.
110
RUJULAJ TANAJ

RO' TIJON"iK.

1.1. Chupan re jun tijonrk re' ri ak'wal nunataj ri retaman pe ri oxi' kaji' q'ij.-
1.2. Chuqa najowax chi ri ak'wal niretamaj jun xti tzij pa ruwi ri rutijob'al.-
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel k'atzinel chi yerukanuj ri ye'ik'atzin, chuqa ri

samaj yeb'an pa tijon"ik. -
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala'.
Wakamin ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' achke
La yekikot ri pa tijob'al?
xketamaj ri oxi' kaji' q'ij tijon"ik kik'ulun pe.
La yalan yekikot ri pa tijob'al?
La ruloman yekikot ri pa tijob'al?
La man jun yekikot ta ri pa tijob'al?
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. T. La yakikot ri pa tijob't:il rat?

Ri tzij ri nuk'utuj ri tijonel ja re'. A 1. Yin yalan yikikot pa tijob't:il.
Achke roma yalan yakikot? T. Rata Lucho:

Achke roma ruloman yakikot? Achke nawetamaj pa tijob'tm
Achke nawetamaj wawe'? A2. Yin ninwetamaj yitz'ib'an.
T. Rat a Chepe.
Achke nawetamaj ri pa tijob'al?
A3. Yin ninwetamaj yib'ixan.
T. Rata Xwan.
Achke nawetamaj ri pa tijob'al?
A4. Yin ninwetamaj yinetz'an.
Ri tijonel xq'ax chTk apo rik'in jun ak'wal, k'a ri nuk'utuj

che.
T. Achke roma rat yalan yakikot re pa tijob't:il?
A5. Roma ninwetamaj ninsik'ij ruwt:ich wuj.
Wakamin ri tijonel nirajo' nuk'üt jun xti mokaj tzij chi Re xti tzij k'atzinel chi niketamaj ri ak'wala'.-
kiwach ri ak'wala'. Ri tijonel nab'ay nuk'üt re mokaj re'.
Ri kikoten Ri kikoten
Yin yalan yikikot. Yin yalan yikikot pa tijob'al.
Pa tijob'at.
Yin yalan yikikot Kamul nikib'ij ri ak'wala'.
Pa tijob'at. Yin yalan yikikot pa tijob'al.
111
Roma: Taq xketamaj yan re' nuk'üt.
Ninwetamaj yitz'ib'an, Roma:
ninwetamaj yib'ixan, Ninwetamaj yitz'ib'an,
ninwetamaj yinetz'an. ninwetamaj yib'ixan,
ninwetamaj yinetz'an.
Chuqa ninwetamaj ninsik'ij ruwach wuj. K'a ri ri ak'wala' niketamaj chuqa ninwetamaj, ninsik'ij
ruwl\ch wuj.
Roma k'a ri':
Yin yalan yikikot, Pa ruk'isib'al ri ak'wala' niketmaj, roma k'a ri'.
Rat yalan yakikot, Yin yalan yikikot.
Rija' yalan nikikot. Rat yalan yakikot.
Rija' yalan nikikot.
Jutzob'aj ak'wala' nikib'ij ri nab'l\y mokaj tzij.-

2.3. Ri tijon'ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'.
Wi xketik'ir xtikib'ij ri ak'wala' re jun xti tzij re', nib'ojb'ax
Ri ruka'n tzob'aj ak'wala' nikib'ij ri ruka'n mokaj tzij.-
q'ab'aj chi kij.-
2.4. Rukusaxik ri tijon'ik. Ri rox tzob'aj ak'wala' nikib'ij ri ka'i' xtaq mokaj ruk'is-
Rik'in ri xti tzij xtiketamaj ri ak'wala' chuqa niq'ax pa ib'al.
kijolon ri nikib'ij. yetik'ir k'a nikikusaj rik'in ri kite'
kitata', chuqa rik'in ri kachb'il. k'atzinel chi ri tijoxela' niketamaj ronojel ri xti tzij.
112
RUKAB'LAJ TANAJ
RUQ'AJARIK RI NIMAQ'IJ JE'

NAB'EY TIJON"iK.
1. Ri na'oj tlkiren retamaxik.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj kib'i' jun ka'i' oxi' nimaq'ij ri pa qatinamit.
1.2. Nirayb'ax chuqa chi ri ak'wal niretamaj achke nimaq'ij taq niloq' rutzyaq.-
2. Rucholajen ri tijon"ik. Ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin che ri tijon"ik chuqa ri

samaj yeb'an .
Ri tijonel ütz nuk'utuj chke ri ak'wala' pa kaxlan
2.1. Kikoten tzij: ch'ab'al kib'i' ri nimaq'ij.-
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' achke kib'i' ri nimaq'ij
yek'owsax ri pa tinam'it, ri ak'wala' yekib'ij k''iy kib'i' pa K'atzinel chi ri tijonel nub'an oxi' wachb'al; jun richin ri
kaxlan ch'ab'al. alaxib'al, jun richin Loq'olaj Q'ij, ri jun ch"ik runimaq'ij
qatinam'it.-
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik .
Ri tijonel nuq'alajirisaj chkiwach ri ak'wala' chi man Ri tijonel nuya' chwa xan ri nimaq'ij Alaxib'al.
ronojel ta ri nimaq'ij k'o rub'ixik pa ch'ab'al kaqchikel.-
T. Re' rub'i' Alaxib'al; tib'ij iwonojel akwala'
Kib'i' jun ka'i' nimaq'ij: Alaxib'al.-
A. Alaxib'al, Alaxib'al.-
Alaxib'al Navidad Jun b'ey ch"ik.
Loq'olaj O'ii Samana Santa A. Alaxib'al.-
Runimaq'ij Oatinamit La fiesta del pueblo. a-la-xi-b'al
alaxib'al
Ri tijonel nuya' chwa xan ri nimaq'ij Loq'olaj Qij.-
T. Re nimaq'ij re' rub'i':

Loq'olaj O'ij.
T. Tib'ij iwonojel: Loq'olaj O'ij.
A. Loq'olaj O'ij, Loq'olaj O'ij.

Eqal rub'ixik re tzij re'.
lo q'o laj q'ij
lo q'o laj q'ij
Wakamin ri tijonel nuya' chwa xan ri Runimaq'ij qati-

namit.
T. Re nimaq'ij re' rub'i':
Runimaq'ij qatinam"it.
T. Tib'ij iwonojel:
runimaq'ij qatinamn.
A. Runimaq'ij qatinami1.
113
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. K'atzinel chi ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul.-
Chuqa ütz nikib'ij eqal 6k, chi paj chi paj.
ru-ni-ma-q'ij qa-ti-na-mit.
nikib'ij kamul oxmul re tzij re'.
T. Achke rub'i' re nimaq'ij re'?

Ri tijonel nuk'üt apo ri wachb't:11 k'o alaxib'al chwach.
Ri ak'wal nub'ij:
A 1. Ataxib'at rub'i'. -
Ri tijonel niq'ax apo rik'in jun chTk ak'wal.

A2. Ataxib'al rub'i'.-

Ri tijonel nuk'üt apo ri nimaq'ij Loq'olaj
Q'ij. Ri ak'wal nub'ij:
A3. Loq'olaj q'ij rub'i'.-

Ri tijonel nuk'üt ri Loq'olaj Q'ij.
A4. Loq'otaj O'ij.-
Wakamin ri tijonel nuk'üt ri runimaq'ij ri tinamTt.
Wakamin ütz niq'ax apo ri ak'wal richin ja rija' nib'anun
T. Achke rub'i' re nimaq'ij re' ?
ri k'utunTk.
A. Runimaq'ij qatinamit.
Jun b'ey chTk.
A 1. Achke rub'i' re nimaq'ij re'?

Konojel nikib'ij:
A. Alaxib'til rub'i'.
Wal<amin niq'ax apo jun chTk ak'wal.

A2. Achke rub'i' re nimaq'ij re'?
A. Loq'olaj O'ij rub'i'.
Niq'ax chTk apo jun ak'wal.

A3. Achke rub'i' re nimaq'ij re'?
Ke re niq'ax nib'e ri k'utunTk.
A4 ...... A5.... .
114
RUKAB'LAJ TANAJ
RUQ'AJARIK RI NIMAQ'IJ JE'.

Ruka'n tijon"ik.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj ruq'ij ri nimaq'ij alaxib'al.-
1.2. Chuqa niretmaj ri ak'wal chi taq noqa re nimaq'ij re' yeb'an sipan"ik.
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin che ri tijonTk chuqa ri

samaj nub'an. -
2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nuk'utuj:
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' achke nisipax che Achke nisipax che ri xti ala'.
jun xti ala' taq noqa ri alaxib'al, chuqa achke nisipax K'a ri nuk'utuj:
che jun xti xtan. Achke nisipax che jun xti xtan.
Re tzij re' ütz nib'an pa kaxlan ch'ab'al.
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Ri tijonel nukanuj el jun ka'i' ruwach ri etz'ab't:11.

Ri tzij ye'etamax: Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala':
Achke rub'i' re'? Ja re' rub'i':
La rub'i' .....
ch'ich' carro ch'ich' (ri ak'wala' nikib'ij kamul
ala's mulíeca oxmul).
kamxa' camisa ala's (Nibrix kamul oxmul).
-wex pantalón kamxa' (Nibrix kamul oxmul).
b'uküt zapato wex (Nibrix kamul oxmul).
po't güipil b'uküt (Nib'ix kamul oxmul).
uq corte po't (Nibrix kamul oxmul).
etz'ab'al juguete uq (Nib'ix kamul oxmul).
etz'ab'al (nib'ix kamul oxmul).
ninloq'
naloq· Wi nutz'at ri tijonel chi k'o jun tzij ri k'ayew b'a
nuloq' rub'ixik, k'atzinel chi eqal jub'a' nub'ij chuqa k'iy mul
nub'ij chke ri ak'wala'.
Achi'el ri tzij:
Ch'ich', ala's, b'uküt, po't, uq, etz'ab'al.
T. Achke rub'i' re etz'ab'al re'?

Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij ri nuk'üt ri tijonel.
A. Re etz'ab'al re rub'i' ch'ich'.
T. Achke rub'i' re etz'ab'al re'?

Ri tijonel nuk'üt ri xti ala's.
A. Re etz'ab'al re' rub'i' ala's.
T. Achke rub'i' re'? (Nuk'üt ri b'uküt)

A. Re rub'i' b'uküt.
115
T. Achke rub'i' re'? (Nuk'üt ri wex).
A. Re rub'i' wex.
Wakamin ri tijonel nuk'üt ri tzij -sipaj.-
Achke nusipaj ri atata' chawe? T. Achke rub'i' re'? (Nukk'üt ri po't)
Ri nata' nusipaj jun .....chwe. A. Re rub'i' po't.
Konojel ri ak'eala' niketamaj ri tzij ninsipaj, nasipaj,

nusipaj.
K'a ri ri niketamaj re tzij re':

Wakamin ri tijonel nuk'utuj chke ri akwala'. Yin nisipaj jun ala's.
Rat nasipaj jun cu'ich'
Rija' nusipaj jun po't.
T. Achke nasipaj rat pan Alaxib'til?

Ri ak'wal k'o chi nub'ij pe:
A 1. Yin nisipaj jun ala 's.
Ri tijonel nuk'utuj che ri jun ch"ik ak'wal.

T. Achke nasipaj rata pan Alaxib'til?
Ri ak'wal nub'ij pe.
A2. Yin ninsipaj jun ch'ich'.
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. Ri tijonel nuk'utuj che jun ch"ik ak'wal.
Wakamin ri tijonel nuk'utuj che ri ak'wal, achke nusipaj T. Achke nasipaj rat pan Alaxib'til?
rija', chuqa achke nusipaj ri rachb'il.- Ri ak'wal nub'ij pe.
A3. Yin ninnsipaj jun po't.

Ai ak'wal nub'ij pe:
A 1. Yin ninsipaj jun ch'ich'.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. Wakamin ri tijonel nuk'utuj achke nusipaj ri rachb'il.

Wakamin ja ri tijonel ja ri nik'utun.- T. Achke nusipaj rija'?
A 1. Rija' nusipaj jun ala's.

A2. Yin ninsipaj jun kamxa'.
K'a ri nuk'utuj che achke nusipaj ri rachb'ij.

T. Achke nusipaj rija'.?
A2. Rija' nusipaj jun etz'ab'til.
A 1. Achke rub'i' re'?

Ri ak'wal nuk'üt ri wex.
A2. La rub'i' wex.
Wakamin ja ri ka'i' rajlab'aj ja ri nik'utun.

A2. Achke rubv'i' re'?
Ri ak'wal nuchop ri nuk'utuj.
A3. Re rub'i' uq.
A3. Achke rub'i' re'? (nuk'üt apo ri b'uküt)

A4. Re' rub'i' b'uküt.
116
A4. Achke nasipaj rat pan Alaxib'al?
A5. Yin ninsipaj jun po't.
Wakamin ri ak'wal nukusaj ri tzij sipanTk. A5. Achke nasipaj rat pan alaxib'lil?
A6. Yin ninsipaj jun ch'ich'.
Wi k'a k'o b'a ri ramaj, eqal nikib'ij chi kijujunal ri

ak'wala'.
117
RUKAB'LAJ TANAJ
RUQ'AJARIK RI NIMAQ'IJ JE'

Rox tijon"ik.

1.1. Najowax chi ri ak'wal niretamaj ruq'ij ri Loq'olaj Q'ij.
1.2. Niretamaj chuqa ri ak'wal ri kinojib'al, kib'anob'al ri winaq chupan ri Loq'olaj O'ij.
2. Rucholajen ri tijon'ik. Ri tijonel nukanuj jun wuj ri akuchi' nitz'et wi ri Loq'olaj

O'ij; k'a ri nuk'utuj chke ri ak'wala'.-
2.1. Kikoten tzij: Achke nitz'at chwach re wuj ak'wala'?
Ri tijonel nuya' chwa xan jun wachib'al ri akuchi' nitz'et Achke nib'an chupan ri Loq'olaj O'ij.-
ri Loq'olaj O'ij; k'a ri' nuk'utuj chke ri ak'wala' achke
yekib'an ri winaq chupan re q'ij re'.-
T. Ri pa Loq'ollij O'ij nitij klir.
2.2. Rub'ixik ri tijon'ik. Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij kamul oxmul re
Ri tijonel wakamin yeruk'üt re jun ka'i' tzij re': tzij nub'ij ri tijonel.
A. Ri pa Loq'ollij O'ij nitij klir.
Achke nitij ri pa Loq'olaj O'ij? T. Jun b'ey ch'ik.
Achke nib'an ri pa Loq'olaj O'ij? A. Ri pa Loq'ollij O'ij nitij kilr.
T. Lo q'o llij O'ij

Ri tijonel nuk'üt rub'ixik rub'i' ri: Loq'olaj O'ij, Lo q'o laj Q'ij
Kar, Lo q'o ra¡ Q'ij
saqmolo',
kaxlanway Ri tijonel nub'an re jun xti sama¡ re':
q'a laj q'aj
q'o loj q'oj
q'i lij q'ij
q'u luj q'uj
q'e lej q'ej
Nujunumaj chuqa re ka'i' taq tzij re':

laj liij lej
kaj kar ker
T. Achke nitij re pa Loq'ollij O'ij?

Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala'. Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij.
A. Ri pa Loq'olaj O'ij nitij Kar.
T. Achke nitij ri pa Loq'olaj O'ij?

Ri tijonel nuk'üt ri saqmolo'.
A. Ri pa Loq'ollij O'ij nitij saqmolo'.
T. Achke nitij ri pa Loq'ollij O'ij?

Ri tijonel nuk'üt kaxlanway.
A. Ri pa Loq'olaj O'ij nitij kaxlanwliy.
118
K'atzinel chi ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul re jun ka'i'
tzij nik'ut chi kiwach.
Ri tijonel nuk'üt ruq'ij ri Loq'olaj O'ij. Taq nuk'üt re tijonel re tzij re' k'o chi nixuke' jub'a'.
Ri tzij: Ri ak'wala' nikib'ij:
xukulen,' T. Ri pa Loq'olaj Q'ij nib'an xukulen.
rachoch Ajaw. K'o chi nikib'ij kamul oxmul.
TA. Ri pa Loq'olaj Q'ij nib'an xukulen.
Achke nib'an pa ..... T. Achke nib'an ri pa Loq'o/lij Q'ij?

Pa ..... nib'an xukulen. Konojel ri ak'wala' nikib'ij:
A. Ri pa Loq'oltij Q'ij nib'an xukulen.
T. Achke nib'an ri pa Loq'olaj Q'ij?

A. Ri pa Loq'olaj Q'ij nib'an xukulen.
Ak'uchi' nib'an ri... .. Wakamin ri tijonel nuk'utuj ak'uchi' nib'an ri xukulen.

R. nib'an pa rachoch Ajaw.
T. Ak'uchi' nib'an ri xukulen?
Konojel ri ak'wala' k'o chi nikib'ij.
A. Ri xukulen nib'an pa rachoch Ajaw.
K'atzinel chi tib.ix kamul oxmul re tzij re'.-
2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke rub'i' re nimaq'ij re'?

Wi ri ak'wal nitikTr nub'an re achke nub'ij ri tijonel che, A. La nimaq'ij la' rub'i', Loq'oltij Q'ij.
nitikTr k'a nukusaj ri tijon'ik kik'in ri winaqi' ri' .
T. Achke nitij ri pa Loq'oltij Q'ij?
(Ri tijonel nuk'üt ri kar).
A. Ri pa Loq'olaj Q'ij nitij kar.
T. Achke nitij ri pa Loq'olaj Q'ij?

(nuk'üt ri saqmolo').
A. Ri pa Loq'olaj Q'ij nitij saqmolo'.
T. Achke nitij ri pa Loq'oltij Q'ij?

(nuk'üt ri kaxlanway).
A. Ri pa Loq'oltij Q'ij nitij kaxlanway.
T. Achke nib'an ri pa Loq'olaj Q'ij?

(ri tijonel nixuke' qa)
A. Ri pa Loq'olaj Q'ij nib'an xukulen.
T. Ak'uchi' nib'an ri xukulen pa Loq'olaj Q'ij?

(ri tijonel nuk'üt ri rachon Ajaw) .
A. Ri xukulen nib'an pa rachoch Ajaw.
Ri tijonel k'o chi nuq'alajirisaj chi ri pa Loq'olaj Q'ij yalan n'im ruq'ij, richin ajowab'al, richin kemelab'al, richin
k'awomab'al ri k'aslen pa ruq'a' ri Ajaw.-
119
RUKAB'LAJ TANAJ

Rukaj tijon'ik.

1.1. Ri ak'wal nitik'ir nutzijoj achke nimaq'ij ta niloq' rutzyaq.
1.2. Ri ak'wal niretamaj ri tzij "jotol" chuqa ri "qajnaq raja!".-
2. Rucholajen ri tijon"ik Ri tijonel nukanuj ri ye'ik'atzin chi re, chuqa ri samaj

yerub'an chupan ri tijonTk.
2.1. Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' janipe taq xloq:
ri kitzyaq, ri ak'wala' nikib'ij pa kaxlan tzij taq xloq' n Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala' kib'i' ri nimaq'ij pa
kitzyaq. tinamTt.
Alaxib'iil
Loq'olaj O'ij
Ri tijonel nuk'utuj chuqa achke niloq'on ri kitzyaq.
Runimaq'ij qatinamit.
Ri tijonel nuk'üt chi kiwach ri ak'wala' ri tzij.
Ri tzij niketamaj ri ak'wala'
T. Rí nutzyaq nuloq' nata'.
Achke niloq'on ri atzyaq?
Konojel ri ak'wala' nikib'ij.
Ri nutzyaq nuloq' .....
A. Ri nutzyaq nuloq' nata'.
Janipe' rajal ri awex?
Ri nuwex raja! .....
Wakamin ri tijonel nuk'utuj.
La jotol raja! ri awex?
T. Achke níloq'on ri atzyaq?
La jotol rajal ri akamxa'?
Achke nimaq'ij taq niloq' ri atzyaq?
A. Ri nutzyaq nuloq' nata'.
Ri tijonel k'atzinel nunataj ri ajlab'al.
Wakamin ri tijonel nuk'utuj .
wo'o' manq'uq' (Q 5.00)
T. Janipe' raj/11 ri awex?
lajuj manq'uq' (Q 10.00)
Ri ak'wal k'o chi nub'ij pe.
wolajuj manq'uq' (O 15.00)
A. Ri nuwex juk'al manq'uq' raj/11.
juk'al manq'uq' (020.00)
Ri ak'wala' nikib'ij kamul oxmul re tzij re·.-
Ri tijonel nuk'üt ri tzij jotol rajal.
r. La joto/ raja/ ri awex?
Ri ak'wal k'o chi nub'ij ja'.
A 1. Ja', joto/ raj/11 ri nuwex.
T. La joto/ raja/ ri awex?

A2. Ja', joto/ raja/ ri nuwex.
120
Wakamin nikikusaj ri tzij qajnaq raja!. T. La jot61 raja/ ri akamxa'?
Ri ak'wal k'o chi nub'ij manaq.
A 1. Manaq, ri nukamxa· qajnaq raja/.
T. La joto/ raja/ ri akamxa'?

A2. Manaq, ri nukamxa' qajnaq raja/.
T. Achke nimaq'ij niloq' atzyaq?

Ri ak'wal k'o chi nub'ij.
A 1. Yin niloq' nutzyaq pa runimaq'ij qatinamit.
Ri tijonel nuk'utuj achke nimaq'ij taq niloq' rutzyaq ri Ri tijonel niq'ax apo rik'in jun ch'ik ak'wal.
ak'wal.- T. Achke nimaq'ij niloq' atzyaq?
A2. Yin niloq' nutzyaq pa runimaq'ij qatinamit.
T. Achke nimaq'ij niloq' atzyaq?

A3. Yin niloq' nutzyaq pa runimaq'ij qatinamit.
T. Achke niloq'on ri atzyaq?

A 1. Ri nutzyaq nu/6q' nata'.
Niq'ax apo rik'in jun ch'ik ak'wal.

2.3. Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke niloq'on ri atzyaq rat?
Ri tijonel wakamin nuk'utuj chke xa b'a chke ak'wal. A2. Ri nutzyaq nuloq' nata'.
T. Janipe' raja/ ri awex?

A3. Ri nuwex juk'al manq'uq' raja/.
T. Janipe' raja/ ri akamxa'?

A4. Ri nukamxa' lajuj manq'uq' raja/.
T. La joto/ raja/ ri awex?

Ri ak'wal k'o chi nub'ij ja'.
A5. Ja', joto/ raja/ ri nuwex.
T. La joto/ raja/ ri akamxa '?

Ri ak'wal k'o chi nub'ij manaq.
A6. Manaq, ri nukamxa' qajnaq rajal.-
T. Achke nimaq'ij niloq' atzyaq rat?

Ri ak'wal k'o chi nub'ij.
A 7. Yin niloq' nutzyaq pa runimaq'ij qatinamit.

AB. Yin niloq' nutzyaq pa runimaq'ij qatinamit
A 1. Achke niloq'on ri atzyaq rat?

A2. Ri nutzyaq nuloq' nata'.
Wakamin ja ri ak'wal niq'ax apo richin nub'an ri
k'utun'ik chke ri rachb'il.-
A2. Achke niloq'on ri awex rat?
A3. Ri nuwex nuloq' nata'.
Ke re nib'an, ütz eqal eqal ri ak'wala' yeq'ax apo richin

nikib'an ri k'utun'ik chke ri kachb'il.
121
RUKAB'LAJ TANAJ

Ro' tijon"ik
1. Ri na'oj tiklren retamaxik.

1.1. Ri ak'wal nunataj ri jun ka'i' oxi' tijon"i'k retaman pe.
1.2. K'atzinel chuqa chi ütz rub'ixik nub'an ri ak'wal chke ri tzij xeretamaj yan.
2. Rucholajen ri tijoni"k. Ri tijonel nukanuj ri ye'ik'atzin chupan re tijonTk re'.
Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala'.

2.1. Kikoten tzij:
Ri tijonel nuya' chwa xan jun ka'i' ri wachb'al richin ri Kib'i' ri nimaq'ij taq nib'an sipanTk, achke nimaq'ij taq
Alaxib'al, Loq'olaj Q'ij chuqa runimaq'ij qatinamlt. nitij kar, achke nimaq'ij taq niloq' kitzyaq, janipe' rajal
Ri ak'wala' nikitzijoj ri nikitz'at apo chwach ri wuj. jun wex, jun kamxa', .. ...
2.2. Rub'ixik ri tijon"ik. Ri tijonel nub'ij chke ri ak'wala'.

Ri tijonel nuk'utuj pa taq tzob'aj ri tzij. T. Achke kib'i' ri nimaq'ij pa qatinamit.
Jutzob'aj nikib'ij pe ri alaxib'al. Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij pe kib'i' ri nimaq'ij.
Jutzob'aj nikib'ij pe ri Loq'olaj Q'ij. A. Alaxib'al, Loq'olaj Q'ij, chuqa ri runimaq'ij qatinamit.
jutzob'aj nikib'ij pe ri runimaq'ij
qatinamTt. T. Achke nitij ri pa Loq'olal Q'ij?
A. Pa Loq'olaj Q'ij nitij kar.
2.3. Ri tijonTk niq'ax pa kijolon ri ak'wala'. T. Achke jun chik nitij pa Loq'olaj Q'ij?
Achke jun chTk ri. .... A. Pa Loq'olaj Q'ij nitij saqmolo'.
Qué otro se .....
T. Achke jun chik nitij ri pa Loq'olaj Q'ij?
A. Pa Loq'olaj Q'ij nitij kaxlanway.
T. Achke nasipaj rat pan Alaxib'al?

Ri ak'wal k'o chi nub'ij pe.
A 1. Yin ninsipaj jun ch'ich'.
Runataxik ri tzij sipanTk.
Ri tijonel nuk'utuj che jun chT ak'wal.
A2. Yin ninsipaj jun po't.
Ri tijonel nuk'utuj che jun chTk ak'wal.

A3. Yin ninsipaj jun et'zab'al.
T. Janipe' raja/ ri akamxa'?

Ri ak'wal nub'ij:
A 1. 'Wo'o' manq'uq' raja!.
Runataxik ri tzij:
Janipe· rajal Niq'ax apo rik'in jun chTk ak'wal.
122
T. Janipe' raja/ ri ab'uküt?
A2. Juk'al manq'uq' raja/.
T. rik'in ri ak'wal A3...

A. Yin niloq' nutzyaq pa runimaq'ij qatinamit.
Runataxik ri tzij:
Achke nimaq'ij niloq' atzyaq rat? Ri jun ch"ik ak'wal nub'ij pan alaxib'al.
A. Yi"n niloq' nutzyaq pan Alaxib'al.
Runataxik ri tzij: T. La joto/ raja! ri awex?

jotol rajal. Ri ak'wal k'o chi nub'ij ja'.
qajnaq rajm. A 1. Ja', joto/ raja/ ri nuwex.
T. La qajnaq raja/ ri akamxa'?

A2. Ja', qajnaq raja/ ri nukamxa'.
T. La joto! raja/ ri ab'uküt?

Ri ak'wal nub'ij manaq.
A3. Manaq, ri nub'uküt qajnaq raja/.
2.4. Rukusaxik ri tijon"ik. A 1. Achke nitij pa Loq'olaj Q'ij?

Wakamin ja ri ak'wala' nikib'an ri k'utun'ik chke ri A2. Pa Loq'olaj Q'ij nitij kar.
kachb'il.
A2. Achke niloq'on ri atzyaq rat?
A3. Ri nutzyaq nuloq' nata'.
A3. Janipe' raja/ ri awex rat?

A4. Juk'al raja/ ri nuwex.
A4. Achke nasipaj rat pan alaxib'al?

AS. Yin ninsipaj jun ala's.
Ke re' eqal yeq'ax apo chi kijujunal ri ak'wala'.
123
NAB'EV TOJTOB'EN"iK
Jumul qetam chi ri niqajo' nixqak'üt ri pa jun juna' che ri ak'wal, ri ala', ri xtan ruchajin oxi'
tanaj, jun pa ruwi' ri tijob'al, jun richin ri ach'alal rnl ja k'a ri jun chTk ri ruchajin ri qatinamit,
xa roma ka' ri' niqajowaj niqab'an oxi' tojtob'enTk pa jun juna'.-
Ri tojtob'en"ik nik'atzin chi qe chi niqetamaj wi ri ak'wal retaman ri janipe' qak'utun pe

chwach; wi jun ka'i' oxi' ak'wala' riman ketaman ta' ri tijonel k'atzinel chi nukanuj rub'anikil
kito'ik ri ak'wala', chuqa qetaman chi ri tijonel e retaman chTk achke ri manaq kik'ayewal ta.
Niqajo' niqaya' apo jun runa'oj ri tijonel pa ruwi' ri tojtob'enTk:
Nab'ey: k'atzinel chi ri tojtob'en"ik nib'an pa ruwi' ri KAJI TANAJ tijonTk.
Ri Ruka'n: Ri tijonel nuya' jun xti retal(+) wi ri ak'wal ütz xub'an che ri tojtob'enTk, wi manaq
nuya' jun retal(-) pa ruwi' ri jujun tanaj.-
Ke re' rub'anikil:
1 2 3 4 total Nota Punteo.
1. Julajuj Ajmak, José. + + + 3/4 0.75 75/100
Re xa choj jun xti na'oj pa ruwi' ri tojtob'en"ik, wi ri tijonel ni rajo' nukusaj. niqaya' el jun ruxaq
wuj ri akuchi' ütz nub'an re tojtob'en"ik niqatzijoj, wi manaq ni rajo' ta nukusaj re', ri tijonel ütz
nub'an ri nirajo' rija'.
2. Ri na'oj k'atzinel chi ri ak'wala' niketamaj.
1. La nuya' ruxk"in ri ak'wal che ri tijon"ik.

2. La nub'an ri ak'wal achke nub'ij ri tijonel che.
3. La nitik"ir ri ak'wal nub'an ri jun ka'i' na'oj chi niretamaj (achi'el ri xtaq q'ejelon"ik).
4. La nitik"ir ütz rub'ixik nub'an che ri jujun tz'ib' ri e k'ayew jata'q.
Ri /q/, /k'/, /ch'/, /b'/, /tz/, /tz'/, /w/, /q'/.
5. La nitikTr ri ak'wal nub'ij ri k'uxatz'ib' rik'in ri (' ), kere': a', o', i', u', e'.
6. La nitikTr nuk'utuj rub'i' jun winaq chuqa nub'ij ri rub'i' rija'.
7. Chuqa nub'ij kib'i' ri wachb'al e k'o chi ruwach ri wuj.
8. Wi k'o ch'aqa' ch"ik, ütz yerukanuj ri tijonel.
RI NAB'EV TOJTOB'EN"iK
1. Ri choq'oma ri tojtob'eni'k.
1.1. K'atzinel chi netamax wi ri tijoxel retaman ri ruk'utun ri tijonel chi ruwach pa ruwi' ri kaji'
tijon'ik.
1.2. Taq xtik'o re jun tojtob'en'ik re', chuqa k'atzinel chi tib'an jun ka'i' oxi' tijon'ik ri akuchi'
nik'ut chi kiwach ri tijoxela' ri man ketaman ta jeb'el.
RUB'ANIK RI TOJTOB'ENi'K.
K'atzinel chi taq nib'an jun jotob'en'ik man nib'ix ta chke ri tijoxela' richin man nikixib'ij ta ki'.
Ri tojtob'en'ik niqajo' niqab'an pa oxi' chi re: Nab'ey, niqak'utuj chke konojel; pa ruka'n,
nik'utüx chke pa taq tzob'aj, ja k'a ri pa rox niqak'utuj chke pa kiyonil.
2. Rucholajen ri tojtob'eni'k. Ri tijonel nukanuj rub'anikil chi k'o ronojel ri niraj

nuk'utuj pa ruwi' re tojtob'enTk.
2.1. Kikoten tzij. Ri tijonel nukusaj chTk jun b'ey ri xe'ok chi re taq xk'üt
K'atzinel chi ri ak'wala' yekikot konojel, chuqa' niqab'ij re tijon"ik re'.
chke chi tikib'ij ronojel ri ketaman pa ruwi' ri
qach'ab'at.
Ri tijonel nub'ij chke konojel .
2.2. Ri tojtob'en'ik kichin konojel. T. Xseqlir k'a ak'wala'.
Wawe niqajo' niqetamaj wi ri ri tijoxela' ketaman ri Ri ak'wala' k'o chi nikib'ij pe.
k'utun pe chi kiwach. Rat tijonel k'atzinel chi natz'ib'aj A. Xseqlir k'a matyox.
pan awuj ri ak'wala' ri k'o jata'q kik'ayewal. T. La ütz iwlich .
A. ütz qawlich matyox, la ütz k'a awlich rat?
T. Ütz matyox.
A. Matyox k'a ri'.
Wakamin rat tijonel nak'utuj chke ri ak'wala' kib'i' ri Ri tijonel nuk'utuj chke ri ak'wala'.
samajib'al ketaman chTk rub'i' ri ak'wala'. T. Achke re'?
Jun: ch'ak'at Nuk'üt apo jun ch'akat.
ch'atat A. Jun ch'aklit.
tz'ib'ab'al T. Achke re'?
wuj. Nuk'üt apo jun wuj.
A. Jun wuj.
2.3. Ri tijonel nub'an ri tojtob'en·ik pa taq Ke re nub'an nuk'utuj rub'i' ri k'utun chTk chi kiwach
tzob'aj. ri ak'wala'.
Nuk'utuj ri tzij kichajin ri tz'ib' e k'ayew jata'q. T. Achke rub'i' re'?
tz'ib'ab'al Nuk'üt apo jun tz'ib'ab'al.
ch'at A. Tzib'ab'lil rub'i.
yojb'al T. Achke rub'i' re'?
q'aq' Nuk'üt apo jun ruwachb'al q'aq'.
aq' A. O'aq' rub'i'.
Nuk'üt apo ri q'or.
A. Q'or rub'i'.
Nuk'üt apo ri ruq'a'
A. Q'ab'aj rub'i'.
Ri tijonel nub'ij chke chi tikikamluj ri tzij nub'ij rija'. Wakamin tib'ij ri tzij.
k'o saq uq
k'a aq 1aq
q'or ch'ichi b'ay

q'aq· ch'ach' b'ey
tzatz tz'o' atz'an

lotz tz'il latz'
2.4. Wakamin ri tijonel nuk'utuj chke chi Konojel nikichol ki' chwa jay, k'a ri' niq'ax jun pa ki-
nik'ajal.
kijujunal.
Ri tijonel nuk'utuj che.
Re tojtob'enTk ütz nib'an chwa jay.
T. Achke ab'i' rat?
A. Yin nub'i'.....

A. Rija' rub'i'.....

A. Ja', ütz ninna' ri q'or.
T. Katz'uye' a.....
A. Matyox chawe.
K'a ri niq'ax chTk apo jun chkiwach.

RUXAQ WUJ RICHIN RI TOJTOB'EN.iK
~' e 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Total Nota Punteo
1.
-·
:)
B.
4.
5.
5.
7
1o.
1.
2.
13.
14.
5.
~6.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
RUKA'N TOJTOB'ENiK
Taq nib'ek'is ch'ik ri kaji' tanaj tijon'ik k'atzinel chi niqetamaj ri janipe' ketaman ri tijoxela',
chuqa niqatz'at akuchi' ri k'ayew jub'a' niketamaj chuqa ri man kayew ta.
Re jun tojtob'en'ik k'o pa nik'aj yalan k'atzinel roma niqatz'at wi ri niqarayb'ej chi
niketamaj ri tijoxela' ütz rub'anun; rik'in re jun tojtob'en'ik re' xik'o yan pa nik'aj ri janipe'
niqajo' niqak'üt chi kiwach, roma ri' yalan k'atzinel chi niqetamaj.
Wi niqatz'at chi xa k'o jun ka'i' oxi' ak'wala' riman kan ta ütz kib'anun, k'atzinel chi ri tijonel
nukanuj rub'anikil richin niketamaj ri kaqchikel ch'ab'al.
Wakamin niqajo' niqak'an ch'ik qana'oj chi rij rub'anikil re tojtob'en·ik re':
-Nab'ey: K'atzinel chi ri tojtob'en'ik nib'an xa xe pa ruwi' ri KAJI' TANAJ tijon'ik.
Pa ruka'n: Wakamin chuqa ri tijonel nuya' jun xti retal(+) taq ri ak'wal ütz xub'an che ri
jujun tanaj tojtob'en·ik, wi manaq nuya' jun retal (-) pa ruwi' ri jujun tanaj. K'a ri' nanimirisaj
pa wok'al ajlab'al.
Ke re' rub'anikil:
1 2 3 4 total Nota Punteo.
1. Julajuj Ajmak, José. + + + + 4/4 0.100 100
Man tiqamestaj ri niqajo' chi niketamaj chke ri ak'wala', ja ri yetzijon pa qach'ab'al. K'o
chi ri tijonel taq nich'o'n chke ri ak'wala' nub'an pa kaqchikel ch'ab'al.
Ri na'oj k'atzinel chi niketamaj ri ak'wala'.

1. Nirayb'ax chi ri ak'wal niq'ax pa rujolon ruq'ajarik ri tijon'ik.
2. K'atzinel chi ri ak'wal nitik.ir nuk'ulb'ej pa jun winaq taq nib,.ix che, achke re'?
3. Ri ak'wal nitik"ir nukusaj jun tzij taq xa choj nich'o'n chi rij, chuqa taq richinan rija'.
Choj yach'o'n chi rij jun tzij Taq nirichinaj ri tzij.

te'ej nute'
tata'aj nutata'
nimalaxel nunimal
chaq'laxel nuchaq'
jay wachoch
4. K'atzinel chi ri ak'wal niretamaj b'a ri ajlan·ik.

5. Ri ak'wal ütz nub'an che rub'ixik ri tz'ib' t', a, chuqa ri j.
6. Ri ak'wal nitik'ir nuk'utuj achke rusamaj jun winaq, chuqa nub'ij ri rusamaj rija'.
7. Chuqa nitik'ir nub'ij taq k'o chunaqaj rija' jun samajib'al, chuqa taq naj b'a k'o chi
re.
8. Chuqa niretamaj rucholajen rub'i' ri rub'eyal ri q'ij (nimaq'a', paq'ij, tiqaq'ij).
RI RUKA'N TOJTOB'EN"iK
1. Ri choq'oma ri tojtob'en'ik.
1.1. K'atzinel chi niqetamaj wi ri tijoxel retaman chTk ri k'utun pe chwach roma ri tijonel pa
ruwi' ri kaji' ch"ik tijon"ik.
1.2. Taq xtik'achoj ri tojtob'enTk yeqatz'at ri ak'wala' man kan ta ütz xe'el; ütz yetijox ch"ik
b'a pa ruwi' ri man ketaman ta.
RUB'ANIK RI TOJTOB'ENIK.
Niqajo' niqanataj chuqa chi taq xtib'an ch"ik re jun tojtob'en"ik re' man nib'"ix ta chke ri ak'wala'.
Chuqa ri tojtob'en"ik oxi' chuqa tanaj ruk'wa'n ri'; chi konojel, pa taq tzob'aj chuqa chi kiju-
junal.
2. Rucholajen ri tojtob'en'ik. Ri tijonel k'atzinel chi nukanuj ri yerukusaj taq xtub'an

ri tojtob'en"ik.
2.1. Kikoten tzij.
K'atzinel chi ri ak'wala' konojel yekikot, k'a ri niqab'ij
chke chi tikib'ij pe ri ch'ab'al ketaman.
2.2. Ri tojtob'enTk kichin konojel. Ri tijonel nub'ij chke konojel .

Ri tijonel yerukanuj ri achke ruk'utun pe chi kiwach pa T. Xseqar k'a ak'wala'.
ruwi' ri kaji' tanaj tijon"ik. (ri ro', ruwaq, ruwuq, ru- Ri tijoxela' nikib'ij pe.
waqxaq tanaj. A. Xseqar k'a matyox.
Ri tijonel nuya' retal ri ütz nikib'an ri tijoxela'.
Ri tijonel nuya' jun wuj chwa xan ri nib'eqa wi tiqaq'ij.
T. Xqaq'ij k'a ak'wala'?
Ri tijoxela' nikib'ij pe.
Ri tijonel nuya' chwa xan ri wachb'al akuchi' e k'o wi T. Laja rija' ri te'ej?
ri te'ej tata'j, rik'in ri kalk'wa'I. Nuk'üt apo ri tata'aj.
A. Manaq, rija' ri tata'aj.
T. Achke ruja'?
Nuk'üt apo ri te'ej.
A. Rija' ri te'ej.
K'a ri yeruk'üt ri ak'wala'. T. Achke ri nimalaxel, laja re'?

Nuk'üt ri chaq'laxel.
A. Manaq, ja la' ri chaq'laxel.
2.3. Tojtob'enTk pa taq tzob'aj. Ri tijonel nuya' jun jay chwa xan.
Ri tijonel nuk'utuj ruq'ajarik ri jay. T. Achke rusamaj jun jay?
A. Jun jay yojruto' chwach ri tew.
Jun ch"ik tzob'aj:

T. Achke jun chik yojruto' ri jay?
A. Yojruto' chwach job'.
Jun ch"ik tzob'aj
T. Achke jun chik yojruto' ri jay?
A. Yojruto' chwttch ri q'ij.
Ri tijonel ütz nuk'utuj julay ch"ik tzij ri ütz nik'utüx.

2.4. Tojtob'en"ik pa taq kiyonil ri tijoxela'.
Ri tijonel nub'An achi'el niq'axon rupan; k'a ri nuk'utuj
T. Achke niq'axon chwe y"in?
A. Rat niq'axon apan.
K'a ri' ri tijonel nub'atz· ruwi' jun ak'wal.

T. Achke niq'axon chi re rija'?
A. Rija' niq'axon rujolon.
K'a ri nub'atz· ruwi' ruq'a'.

T. Achke niq'axon chwe yTn?
Ri ak'wal k'o chi nub'ij pe chwe.
A. Rat niq'axon ruwi' aq'a'.
Ri tijonel nub'ij che ri ak'wal chi ke ru kamluj
ri tzij nub'ij rija'.
T. Rata Chepe tab'ij:
Saqmolo'. saq'ul, paq'ij .... .
A. Saqmolo', saq'ul, paq'ij .. .. .
K'e re' nub'an ri tijonel, yeruk'utuj tzij chke ri tijoxela'

pa taq kiyonil.
RUXAQ WUJ RICHIN RI TOJTOB'EN"iK
~ e 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Total Nota Punteo
1.
'.....
t3.
4.
5.
6.
t7.
B.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
~7.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
g5,
26.
27.
28.
29.
30.
ROX TOJTOB'EN"iK
Re ruk'isib'al tojtob'en"ik nik'atzin chi re jun tijonel wi xretamaj ri

tijoxel janipe' xk'ut chi ruwach; pa ruwi k'a re', ütz nich'ob' rij achke
xto'on chi ri tijoxel jeb'el xretamaj, achke roma ruloman xretamaj ,
chuqa achke roma ri jun ka'i' oxi' man kan ta xketamaj; wi nach'ob' rij
k'o jun ka'i' oxi' ri achke roma man kan ta ütz xel ri samaj richin jun juna';
maroma la ri wuj k'utb'al, maroma la ri tijonel, pa rox maroma la ri
tijoxel; ronojel k'a re' k'atzinel chi nich'ob' rij.
Chupan re tojtob'en"ik re' niq'alajin janipe' ri xtik"ir ri tijoxel xtub'ij.

Ri rub'anikil xa junan b'a rik'in ri ka'i' b'anun ch'ik pe; k'atzinel chi ri tijonel
jeb'el ta nikikot kik'in ri ak'wala' richin man nikixib'ij ta ki' rije', xa xtikib'ij
ri ketaman rik'in kikikoten ri ak'wala'; nib'"ix chke chi xa roma ri ruk'isib'al
q'ij tijon'ik niqajo' niqak'axaj ronojel ri ketaman.
Man timestax chi niya' jun retal(+) taq xub'ij ri tijoxel ri najowax,
jun retal (-) taq man xtik'ir ta xtub'ij ri nik'utüx chi re. pa ruk'isib'al ütz
najlax ronojel ri ütz xub'ij nijachob'ax rik'in ri janipe' tanaj xrayb'ax chi
xretamaj ta ri tijoxel. K'a ri' ninimirsax pan ok'al ajlab'al, pa ruk'isib'al
nijachob'ax pan oxi', ke ri' netamax janipe' xrelesaj ri tijoxel pa jun
juna'.
Ri choq'oma rl tojtob'eni'k.
1. Ri tijoxel nitik'ir nuk'ulb'ej ri tzij:
Achke rub'i' re' ..... ? Achke nawetamaj pa ..... ?

Achke rub'onil re' ..... ? Achke nimaq'ij niloq' a ..... ?
Aehke m'k' ay1x
.. pa ..... ?. Achke nasipaj pan ..... ?
Achke rusamaj ri. .... ? Janipe' rajal ri ..... ?
2. Ri tijoxel nitik'ir nitzijon pa ruwi' jun xti tzij, chuqa jun wachb'al
nik'üt chi ruwach.
3. Nitik'ir chuqa nub'ij kiq'ij ri nima taq jay pa jun tinam"it.
4. Niretamaj najlan pa taq k'al k'a napon pa lajk'al.
5. K'atzinel chi ri ütz rub'ixik ri tz'ib': q', y, x, chuqa ri ch'aqa ch'ik

kan richin wi ri ch'ab'al kaqchikel.
6. Wi k'o julay ch'ik ri nuk'üt ri tijonel, ütz nutz'aqatsaj re

tojtob'en'ik re.
ROX TOJTOB'ENIK
1. Ri na'oj k'atzinel chi retaman ri tijoxel.
1.1. Ri tijoxel nitik"ir nutzalq'omij rub'ixik ri tojtob'en"ik nub'an ri tijonel.
1.2. Ri tijoxela' yetik"ir nikikusaj ri ajlan"ik pa taq k'al.
1.3. K'atzinel chi ri tijoxela' ütz rub'ixi'k nikib'an che ri tz'ib' e k'ayew jata'q richin ri ch'ab'al
Kaqchikel.
1.4. Chuqa k'atzinel chi ri ak'wal nitik"ir yeruk'utuj ri k'atzinel chi re.
Najowax nik'asox che ri tijonel chi ri tojtob'en"ik nub'an oxi' tanaj chi re: Jun tojtob'en·ik kichin
konojel, jun richin jun tzob'aj, pa ruk'isib'al nub'an chi jujunal ri ak'wala'. K'atzinel chi taq
nib'an ri tojtob'en"ik keb'e'apon konojel, ri tijonel ütz nub'ij chke chi ri q'ij ri' nuk'üt jun utzilaj
tzijon"ik chke ri tijoxela'.
2. Rucholajen ri tojtob'eni"k. Ri tijonel k'atzinel chi' nukanuj ri ye'ik'atzin che

chuqa ri samaj nub'an re q'ij re'.
2.1. Kikoten tzij: Ri tijonel nutzijoj chke ri tijoxela', chi rija' yalan xkikot
Ri tijonel k'atzinel chi nuq'alajirisaj chi kiwach ri kik'in, yalan xerajo', k'a ri nub'ij chke chi ri jun ka'i' ik'
ak'wala' chi xa roma man yepe ta ch'ik, k'atzinel chi man xkepe ta pa tijob'al yalan ta xtikinimaj ri kite'
nikib'ij pe ronojel ri k'utun pe chi kiwach iwir kab'ijir kitata', yalan xkesamáj richin yalan ta ye'ajowax
kan. Re tzijon'ik ütz nub'an pa kaxlan tzij. roma kit e' kit ata'.
2.2. Tojtob'en"ik kik'in konojel. Ri tijonel yerukanuj jun ka'i' ri wachb'al ri ye'ik'atzin
Wawe ri ak'wala' yetik'ir nikik'ulb'ej pe ri tijonel pa chi re.
rucholajen. T. Achke rub'i' re'?
Ri wachbal ye'ik'atzin: Ri tijoxela' ütz nikib'ij pe xa xe po't, chuqa
Richin ri: po't, uq, pas, ütz po't rub'i'.
wex, kamxa', kotón. A. Po'to (po't rub'i1
Chuqa ruwachb'al ri: T. Achke rub'i' re' tinamrt re'?

Tinamn, O'atb'al tzij, A. Panq'an rub'i'.
k'ayb'al, ri Loq'olaj O'ij,
rik'in jun sipan'ik. T. Achke rub'i' re jay re'?
A. Rachoch Ajaw.

Ri tijonel ütz yeruk'utuj ch'aqa chTk tzij ri xuk'üt chi

kiwach ri tijoxela'.
2.3. Tojtob'en"ik che jun tzob'aj. T. Achke rub'i' re jay re'?

A. La jay la' rub'i' k'ayb'al.
T. Achke nik'ayix pa k'ayb'lil?

A. Pa k'ayb'lil nik'ayix tra's, saq'ul,
kaxlanway, .....
T. Achke jun chik nik'ayix ?
A. Nik'ayix chuqa po't, kamxa', uq, .....

A. Ri q'atoy tzij nuya' ri ya' pa tinami"t.
T. Achke jun chik rusamaj?

A. Nub'an utzil b'ey.
2.4. Ri tojtob'en"ik chi kijujunal ri tijoxela'. T. Achke ab'i' rat?

Ri tijonel ütz yeruk'utuj ri tzij ye'ok che ri tijoxel pa A. Yi'n nub'i'.....
rachoch, pa k'ayb'al chuqa ri kik'in ri rachb'il.
A. Rija' rub'i'.....
T. Rub'onil ri nuwex yin kaq

A. Ri awex rat saq rub'onil.
T. Achke rub'onil ri ruwex rija'?

A. Ri ruwex rija' rax rub'onil.
T. Achke nimaq'ij niloq' awex rat?

A. Yin ni/oq' nuwex pan Alaxib'al.
T. Janipe' raja/ jun saq'ul?

A. Wolajuj raja/ jun saq'ul.
T. Janipe' raja/ jun kamxa'?
A. Juk'al raja/ jun kamxa'.
A 1. Achke ab'i' rat?

Chuqa ütz niq'ax apo jun ak'wal richin nub'an
A2. Yin nub'i'.. ...
ri k'utun"ik che jun rachb'il.
A 1. Achke rub'i' atata'?
A2. Ri nutata' rub'i'.....
A2. Janipe' rujuna' ri atata'?

A3. Ri nutata' kak'al nujuna'.
A3. Achke nawetamaj pa tijob'al jay?

A4. Pa tijob'al jay ninwetamaj yitz'ib'an.
A4. Achke jun chi1c nawetamaj pa tijob'al jay?

A5. Pa tijob'at jay ninwetamaj ninsik'ij ruwa
wuj.
K'a ri' ri tijonel nuk'awomaj yalan chke konojel ri ak'wala', chuqa nub'ij chke
ri tijoxela' chi ri b'a' xketamaj nik'atzin b'a chke, xa xe ri man tikimestaj chi ri
ch'ab'al junan kiq'ij.
RUXAQ WUJ RICHIN RI TOJTOB'EN"iK
~' e 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Total Nota Punteo
1.
')
'-•
3.
4.
5.
6.
tl.
10.
1.
2.
13.
14.
~5.
6.
17.
~8.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Tijob'al
Juna'
Rajlab'al
Ruyakb'al ronojel ri tojtob'en"ik richin ri Ch'ab'al Kaqchikel
Kib'i' ri tijoxela' Nab'ey Ruka'n Rox Chi ronojel Nota Final

1a. Eval. 2a.Eval. 3a. Eval. ri juna' Xuch'ak / Xuya' kan
Aprobado / Reprobado
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Ruq'alajirisaxik jun ka'i' oxi tzij
ala's muneca
Alaxlb'al navidad
Armlta Guatemala
aqanaj pierna
B'oko' Chlmaltenango
b'onll color
b'onll tz'lb'ab'!U crallón
b'ukOt zapato
Chwl Meq'enya' Totonlcapan
ch'aUU mesa
ch'akulal tz'lb' consonante
jalajOj variado, diferentes
jeb'el bueno, bonito
jolomaj cabeza
jub'a' poco
juk'al veinte
kak'al cuarenta
kamul segunda vez
kaxlan ch'ab'al castellano
klchajln lo que poseen
k'aqo'j cafés (color)
k'atzlnel necesario
k'uxatz'ib' vocal
Loq'oUlj Q'lj Semana Santa
manq'uq' quetzal
mejlen meditación, reflexlón
moq' puno
nlklb'onlj lo colorean ellos
nlrayb'ax lo deseable
oxmul tercera vez
oxk'al sesenta
paj silaba
Panq'an Antigua
poron xan ladrillo
pwaq plata, dinero
q'alajlrlsaj aclarar
Q'atb'at tzlj Munlclpalldad
q'atOy tzlj Alcalde, Juez
rachoch Ajaw lgrlesla
rucholajen orden
ruloman regular
runataxlk recordarlo
ruckin jay lado de la casa, hlnodoro
tanaj capitulo
telemaj hombro
tlklren poder realizar algo
tokOn, t'oj sordo
tz'lb'ab'al lápiz
wex (wexaj) pantalon
uk'yab'al pila, pozo para beber agua
xlnb'al cincho
yerukamluj los repasa.
'
-----"'
~
Impreso en
~~
Tel.: 538861

Libro Kakchiquel PDF

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Libro Kakchiquel PDF

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Libro Kakchiquel PDF

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

RETAMAXIK RI CH'AB'ÁL

Universidad Rafael Landívar

Universidad Rafael Landívar

Ri qatinamit ruchajin k'"iy nojib'al, jun chke re nojib'al re' ja ri qach'ab'al,

Nimalaj niqak'awomaj rutob'al rik'in pwaq ri Tata'aj kichin ri qajnaqtaq

Colección: Materiales Educativos en Lenguas Mayas

© 1990 Universidad Rafael Landívar

• Niqarayb'ej chi ri ch'ab'al kaqchikel xa yalan ta xtib'eni-

•• Xa xtinimar ta chuqa' ri kikuqub'ab'al k'u'x konojel ri

••• Chuqa niqarayb'ej chi kinojel ta ri qawinaq man ta

•••• Wi konojel ri qawinaq xtinimar kina'oj pa ruwi' ri

• Xa xtiketamaj ta ri ak'wala' jun ka'i' oxi' ch'ab'al kaqchikel

•• Xa xtiketamaj ta ri ak'wala' yetzijon jub'a' pa kaqchikel

••• Nirayb'ax chi ri ak'wala', ri alab'o', ri xtani' xa jeb'al ta ütz

•••• Xa xkek'iy"ir ta kik'ojlen ri wuj e tz'ib'an pa ruwi' ri qach'ab'al.

- Chuqa nirayb'ax chi ri ak'wala' xketik"ir ta xtikikusaj ri

••• Ri ruchajin ri qatinamit

Ri nima taq jay pa qatinamit

Ruq'ajarik ri nima taq jay

Ruq'ajarik ri nimaq'ij je'.

Ri tz'ib' ye'ik'atzin che rutz'ib'axik ri qach'ab'iU ja re' ri rucholajen.

Ri tz'ib' richin ichinab'al.

Jun ch'ik tzij:

Jun ch'ik tzij:

1. Ri na'oj tikiren retamaxik.

2 Rucholojen ri tijoni"k Ri ye'ik'atzin chupan ri tijob'a chuqa ri sama¡ yeb'an

T. XseqtJ.r k'a ak'wal.

2.3 Ri tijon"ik niq'ax pa kijolon ri ak'wala' T. Kixpa'e' ak'wala'.

2.4. Rukusaxik ri tijon'ik. Tojtob'en'ik pa taq tzob'aj:

Re nik'atzin achi'el jun tojtob'en'ik. ütz nib'an chi T. Kixpa'e' ak'wala'

Pa taq kiyonil ri ak'wala' .

T. Xseqtir k'a ak'wal.

1. Ri na'oj tikiren retamaxik.

2. Rucholajen ri tijoni'k. Ri ye'ik'atzin chuqa ri samaj yeb'an chupan ri tijonik. -

T. ¿Qué otra palabra recuerda usted?

A2. si profesor, matyox.

T. Xseqar k'a ak'wal.

Chuqa kib'ixik ri k'uxatz'ib':

2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijon"ik.- T. Xseq/ir k'a ak'wala'.

T. Tib'ij re tzij uq.

k'atzinel chi ri ak'wal nitikir nukusaj ri tzij xk'ut chwAch,

1. Ri na'oj tikiren retamaxik.

2. Rucholajen ri tijon"ik: K'atzinel chi ri tijonel yerukanuj ri ye'ik'atzin che ri

Ri tijonel nub'ij jun ka'i' b'ey pa ruyonil.-

Chuqa nuk'üt rib'ixik chk'iwach ri ak'wala'.-

A 1. Yojch'o'n yan chi7< a Lucho.

K'a ri' ri jun ak'wal nuk'utuj rutzil ruwach jun ch"ik

A2. Xseq/ir k'a a Chepe.

A2. Yojch'o'n yan chik a Chepe.

1. Ri na'oj tikiren retamaxik:

2. Rucholajen ri tijoni"k: Ri ye'ik'atzin chupan ri tijob'al chuqa ri sama¡ yeb'an.

2.2. Rub'ixik ri tijon"ik: T. Yin nub'i' a Lix.

T. Achke ab'i' rat?

Ke re nub'an jumul, kamul, oxmul, ri tijonel, richin

Wakamin ri tijonel nik'utun . Wakamin ütz ch'ik nich'o'n ri ak'wal.

A. Achke ab'i' rat?

Jun b'ey chTk .

Chuqa ri ak'wala' nikib'ij re xtaq tzij re'.-

2.3. Niq'ax pa kijolon ri ak'wala' ri tijonTk. A 1. Achke ab'i' rat?