Timbuktuo

Timbuktuo estas oaza urbo en la okcidentafrika ŝtato Malio. Laŭ takso de la jaro 2007, ĝi havas ĉirkaŭ 32 000 loĝantojn.

Timbuktuo
urbo urba areo vd
Administrado
Ĝemelurboj Chemnitz (1968–) Hay-on-Wye (en) Kajruano Marakeŝo Saintes Château-Chinon (Ville) Tempe vd
Demografio
Loĝantaro	35 330  (2012) [+]
Loĝdenso	239 loĝ./km²
Geografio
Geografia situo	16° 46′ N, 3° 0′ U (mapo)16.773333055556-2.9994438888889 [+]
Alto	261 m [+]
Areo	147,89 km² (14 789 ha) [+]
Horzono	UTC±00:00 [+]
Timbuktuo (Malio) DEC Situo de Timbuktuo
Partoj Partoj Moskeo de Ĝingerejber vd
Alia projekto
Vikimedia Komunejo Timbuktu [+]

„La pacflamo“: monumento por memorigi pri la packontrakto inter la ŝtato Malio kaj la tuaregoj, 1996

Enirejo de la Madrasa de Sankore

Pramo

La Sankore-moskeo

Etimologio

La nomo Timbuktuo signifas laŭdire "puton de Buktu". Laŭlegende Buktu (aŭ Bouctou) estis nigra sklavino, kiu restis tie kun kaprinaro de tuaregoj por gardi la puton. La nomo signifus "virinon kun granda umbiliko". Sed iuj historiistoj opinias tion rajtigilo por la iama supera kasto de la helhaŭtaj tuaregoj super la malhelhaŭtaj vasaloj, la popolo.

La franca lingvisto René Basset opinias ke la nomo devenas de la malnova berbera vortradiko, kiu signifas "fore" aŭ "kaŝite". Tiel la nomo signifus "foraj putoj", do je la suda bordo de la dezerto.

Pli novaj esploroj evidentigis, ke la loko ne estis fondita de tuaregoj, sed de songhai-oj el la ĉirkaŭaĵo, kaj indas verŝajne esplori la nomon laŭ tia lingvo. Laŭ Heinrich Barth, esploristo-historiisto de Afriko, la ĝusta nomo estus Tombutu kaj signifus lokon en la dunoj.

Geografio

Tombejo Timbuktoe

Timbuktuo situas je la suda bordo de Saharo, kies pligrandiĝo estas la plej granda problemo al la urbo. La sablo sterniĝas ĉi sur la stratoj. Dum la lastaj 20 jaroj la dezerto sudenmoviĝis ĉirkaŭ 100 kilometrojn. La urbo situas 5 kilometrojn de la rivero Niĝero.

Flughaveno Timbuktuo

Timbuktuo estas ekde jarcentoj vojkruciĝo de grandaj komercvojoj. Fine de la 19-a jarcento jare pretervojaĝis ĉi tie 400 karavanoj kun 140.000 kameloj kaj ĉirkaŭ 22.400 tunoj da ŝarĝo. Tamen ankoraŭ hodiaŭ malfacilas atingi la urbon. Navigacio eblas nur, kiam la akvonivelo estas sufiĉe alta. La vojoj elsudaj tra la savano rapide ensabliĝas kaj estas ofte ne uzeblaj. La elnordaj vojoj tra la dezerto estas rezervitaj al tuaregoj kaj al modernaj aventuristoj, kiu serĉas dezertromantikon. La plej moderna metodo por aliri la urbon estas la flughaveno, kie alvenas regule flugoj el la ĉefurbo Bamako.

La klimato estas dezerteca, kontinue blovas seka varmega vento, Harmatano, el la Saharo. La meza temperaturo estas 28° Celsiuso, la monatoj majo kaj junio estas la plej varmegaj kun ĉirkaŭ 34°. Falas meze 170 mm/m² da pluvo. Julio kaj aŭgusto estas la plej malseketaj monatoj kun po 56-66 mm/m². Pluvego povas alveni subite kaj forte kaj forte damaĝi domojn kaj moskeojn konstruitaj el argilo. En la jaro 1771 la moskeo al-Hana rompiĝis je tia pluvego kaj enterigis 40 homojn.

Tradicia arkitekturo

Surstrate antaŭ la renovigita Caillié-domo

La tradician arkitekturon de Timbuktuo karakterizas la manko de ŝtonoj. Tial oni konstruis ĉefe el argilo. La plej malnovaj raportoj priskribas abelujsimilajn rondajn konstruaĵojn, en kiuj vivis ĉefe la malriĉa popolo. Ankaŭ la desegnaĵo de René Caillié, farita en 1828 montras multaj tiaj domoj. Almenaŭ en la 15-a jarcento ŝanĝis la konstrumaniero, ĉefe por domoj de la plej alta kasto (komercistoj, kleruloj, ktp.) kaj estiĝis la sudana stilo, videbla ĉe moskeoj kun supre maldikiĝantaj turoj. La strukturoj estis el ligno, tegitaj de argilo. Tiel eblis starigi du-etaĝajn konstruaĵojn, kies tera etaĝo utilis kiel korana lernejo, deponejo, vendejo aŭ metiejo. La supera etaĝo, ofte pli aera, utilis kiel loĝejo, en kiu troviĝis ankaŭ privataj bibliotekoj.

Pro konstruo per tia mola materialo, pluvegoj ofte grave damaĝis konstruaĵojn. Post ĉiu pluvperiodo, necesis refari la murojn, kaj foje oni simple forlasis domojn, kiuj necesintus tro da laboro.

Aldone al tradiciaj argilaj konstruaĵoj troviĝas en Timbuktuo ankaŭ pluretaĝaj loĝdomoj el kalkoŝtono, kies modeloj troviĝas en Maroko kaj Maŭretanio.

Vidindaĵoj

• Universitato de Sankore
• Moskeo de Ĝingerejber
• Moskeo de Sidi Jahja

Ĝemelurboj

• Chemnitz, Saksio, Germanio (ekde 1968)
• Saintes, Francio
• Hay-on-Wye, Duklando Powys, Unuiĝinta Reĝlando
• Kajruano, Tunizio
• Tempe, Arizono, Usono

Famaj homoj el la urbo

• Sidi Ahmad al-Baqqai (1803-1865), fama islama klerulo kaj politikisto
• Ali Farka Touré (1939–2006), muzikisto
• Seidnaly Sidhamed *1957, dezajnisto

Timbuktuo en Esperanto

En la kvina kanto de la verko de Abel Montagut nome Poemo de Utnoa okazas asembleo de la Gobanoj (eksterteranoj). Tie oni akceptas, ke oni plikuraĝigu la malfortigitan Utnoan (nome la ĉefrolulo Noa) pere de la drogo anoŭdo. Inna malsupreniras kaj liveras ĝin al Noa. Je ties efiko aperas antaŭ li la poeto Valmikio kaj poste la japana pentristo Hokusajo kiuj montras al li laŭvice la enormajn atingojn de la estonta homaro, se li sukcesas savi ĝin, nome, en Azio, kaj poste venas la vico de Fidiaso, kaj poste Maria Sklodovska, kiuj montras al Utnoa la mirindaĵojn de Eŭropo. La venonta ĉiĉerono estas Akenatono kiu montras interesaĵojn el Afriko ekzemple Timbuktuo:

	„  Sed la poeto rabas lin al Timbuktu ĉe sabloj, kie argile belas la Djinger-Bera Moskeo, kaj en la mezo altas tiu de Sidi-Jahia. ”

Eksteraj ligiloj

• Bibliografio pri la historio de Timbuktuo de Prof. John O. Hunwick; Literaturo ĝis ĉirkaŭ 2000 Arkivigite je 2006-09-27 per la retarkivo Wayback Machine
• Bibliografio pri la historio de Timbuktuo kaj de la tuaregoj ĉe la Nigerarko ĝis ĉirkaŭ 2006 Arkivigite je 2008-02-12 per la retarkivo Wayback Machine
• Teksto kaj bildo el "Barths Reisewerk" Arkivigite je 2007-10-01 per la retarkivo Wayback Machine
• Enlistiĝo ĉe UNESKO (angle) [1] france
• Raporto 2005 de la komitato por forpreni Timbuktuon el la ruĝa listo, p. 23 angle
• Artikolo pri islamaj manuskriptoj en Timbuktuo Arkivigite je 2011-08-08 per la retarkivo Wayback Machine
• Artikolo pri ekspozicio de manuskriptoj el Timbuktuo en la usona kongresbiblioteko (kun multaj bildoj)
• Survoje al Timbuktuo Arkivigite je 2007-09-26 per la retarkivo Wayback Machine (vojaĝraporto)
• Bildoj kaj vojaĝinformoj angle
• Fotoj el 1906
• La domo, en kiu loĝis Barth en Timbuktuo
• Heinrich Barth kaj Timbuktuo Arkivigite je 2007-09-28 per la retarkivo Wayback Machine
• Timbuktuo-ttt-ejo de la universitato de Oslo kun valoraj ligiloj Arkivigite je 2008-01-22 per la retarkivo Wayback Machine