Σκιά (αναλυτική ψυχολογία)

Σκιά στην αναλυτική ψυχολογία ονομάζεται το κατώτερο τμήμα της προσωπικότητας, το άθροισμα όλων των προσωπικών και συλλογικών ψυχικών στοιχείων τα οποία, εξαιτίας της ασυμβατότητάς τους με την επιλεγμένη συνειδητή στάση, δεν εκφράζονται στη ζωή και επομένως ενώνονται σε μία σχετικά αυτόνομη «διχασμένη προσωπικότητα» με αντιθετικές τάσεις μέσα στο ασυνείδητο. Η σκιά συμπεριφέρεται αντισταθμιστικά στη συνείδηση. Για αυτό τα αποτελέσματά της μπορούν να είναι τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Στα όνειρα, η σκιά έχει πάντα το ίδιο φύλο με τον ονειρευόμενο.

Σύμφωνα με τον Γιουνγκ: «Η σκιά προσωποποιεί οτιδήποτε αρνείται να αναγνωρίσει το υποκείμενο γύρω από τον εαυτό του. Προβάλλεται πάνω στο άτομο άμεσα ή έμμεσα. Για παράδειγμα, κατώτερα χαρακτηριστικά του χαρακτήρα και άλλες ασύμβατες τάσεις» (C.W. 9, i, παρ. 513). Επιπλέον, «... η σκιά είναι εκείνη η κρυμμένη, απωθημένη, στο μεγαλύτερο μέρος της κατώτερη, ένοχη προσωπικότητα, της οποίας οι έσχατες διακλαδώσεις φθάνουν πίσω στο βασίλειο των ζωικών μας προγόνων και έτσι περιλαμβάνουν ολόκληρη την ιστορική όψη του ασυνείδητου... Μέχρι τώρα πίστευαν ότι η ανθρώπινη σκιά ήταν η πηγή κάθε κακού. Τώρα, όμως, είμαστε βέβαιοι πως ο ασυνείδητος άνθρωπος, δηλαδή η σκιά του, δεν αποτελείται μόνο από ηθικά κατακριτέες τάσεις, αλλά διαθέτει επίσης και έναν αριθμό από καλές ιδιότητες, όπως τα φυσιολογικά ένστικτα, οι κατάλληλες αντιδράσεις, οι ρεαλιστικές διαισθήσεις, οι δημιουργικές παρορμήσεις κ.λπ.» (C.W. 9; ii παρ. 422-3).

Η Σκιά στους πρωτόγονους λαούς και την τέχνη

Σημαντικό αρχέτυπο τόσο για το ατομικό όσο και για το συλλογικό ασυνείδητο, η Σκιά στους πρωτόγονους λαούς κάνει την εμφάνισή της μέσα από πολλές προσωποποιήσεις. Είναι ουσιαστικά τμήμα του ατόμου, αποχωρισμένο τμήμα της ύπαρξής του, που ωστόσο παραμένει δεμένο πάνω του σαν «σκιά». Συνεπώς, είναι λογικό για τον πρωτόγονο να θεωρείται «κακός οιωνός» όταν κάποιος πατάει τη σκιά του. Το πρόβλημα που δημιουργείται μπορεί να διορθωθεί μόνο με μια σειρά μαγικών τελετών.

Η μορφή της σκιάς αποτελεί συχνό θέμα και στην τέχνη. Γιατί κατά τη δημιουργική δραστηριότητά του και την επιλογή θεμάτων ο καλλιτέχνης αντλεί κυρίως από τα βάθη τον ασυνείδητού του. Με τις δημιουργίες του εξάπτει το ασυνείδητο του κοινού και αυτό είναι πιθανώς το μεγαλύτερο μυστικό της αποτελεσματικότητάς των καλλιτεχνών. Οι εικόνες και μορφές του ασυνείδητου αναδύονται μέσα του και μεταφέρουν το πανίσχυρο μήνυμά τους σε άλλους, παρόλο που εκείνοι δεν μπορούν να αναγνωρίζουν την πηγή της «έκστασης» τους. Ο Φρανκενστάιν της Σέλεϊ, ο Δρ. Τζέκιλ και ο κύριος Χάιντ του Στίβενσον, ή ο Μεφιστοφελής, ο σκοτεινός χαρακτήρας του Φάουστ, είναι διακριτά παραδείγματα της καλλιτεχνικής έκφρασης του θέματος της σκιάς (Jacobi, 2005, 155).

Η συνάντηση με τη Σκιά

Η συνάντηση με τη Σκιά συμπίπτει ενίοτε με τη συνειδητή πραγμάτωση του λειτουργικού και ιδιοσυγκρασιακού τύπου του ατόμου. Ο αδιαφοροποίητος λειτουργικός και ο υπανάπτυκτος ιδιοσυγκρασιακός τύπος είναι η «σκοτεινή πλευρά» μας, η έμφυτη συλλογική προδιάθεση, την οποία απορρίπτουμε για ηθικούς, αισθητικούς ή άλλους λόγους και την απωθούμε, γιατί βρίσκεται σε αντίθεση με τις συνειδητές αρχές μας. Όσο βέβαια επικεντρώνεται κανείς μόνο στην κύρια λειτουργία του και κατανοεί την εξωτερική και εσωτερική πραγματικότητα σχεδόν αποκλειστικά με αυτή την πλευρά της ψυχής του, οι άλλες τρεις λειτουργίες του παραμένουν αναπόφευκτα στο σκοτάδι ή τη «σκιά», από όπου βαθμιαία πρέπει να ανασυρθούν ξανά, απαλλαγμένες υπό την επίδραση των διάφορων μορφών του ασυνείδητου. Ο καθένας φέρνει μια σκιά, και όσο λιγότερο ενσωματώνεται στη συνειδητή ζωή του ατόμου, τόσο πιο σκοτεινή και πυκνή είναι η υφή της, (CW 11, 131).

Η ανάπτυξη

Η ανάπτυξη της σκιάς προχωρεί παράλληλα με εκείνη του εγώ. Ιδιότητες τις οποίες το εγώ δε χρειάζεται ή δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει, παραμερίζονται ή απωθούνται κι έτσι παίζουν μικρό ή καθόλου ρόλο στη συνειδητή ζωή του ατόμου. Συνεπώς, το παιδί δεν έχει καθόλου Σκιά, αλλά η Σκιά του γίνεται σαφέστερη καθώς σταδιακά το εγώ αποκτά μεγαλύτερη σταθερότητα και ελαττώνεται η διακύμανση. Και επειδή κατά τη διάρκεια της ζωής μας αναγκαζόμαστε συνεχώς να εμποδίζουμε ή να απωθούμε τη μια ή την άλλη ιδιότητα, η σκιά δεν μπορεί ποτέ να υψωθεί στη συνείδηση. Ωστόσο, είναι σημαντικό να γίνουν συνειδητά τουλάχιστον τα εμφανέστερα χαρακτηριστικά της και να συσχετισθούν με το εγώ, το οποίο έτσι κερδίζει σε δύναμη και σφρίγος και αρχίζει να αισθάνεται πιο γερά δεμένο με τη φύση του. Η ανάλυση της σκιάς σχετίζεται στενά με αυτό που προσπαθεί να πετύχει ο ψυχαναλυτής ξεθάβοντας βιογραφικά στοιχεία και ιδιαίτερα εκείνα της παιδικής ηλικίας. Συνεπώς, ο Γιουνγκ διατήρησε σε μεγάλο βαθμό τις φροϋδικές αρχές όταν ασχολήθηκε με τις ιδιότητες της Σκιάς ανθρώπων κατά το πρώτο μισό της ζωής, γιατί στην περίπτωσή του συνήθως αρκεί, για λόγους θεραπείας, να ανασυρθούν αυτές τις ιδιότητες στη συνείδηση.

Τρόποι εκδήλωσης

Η σκιά μπορεί να εκδηλωθεί με εσωτερική, συμβολική μορφή ή με συγκεκριμένη μορφή από τον εξωτερικό κόσμο. Στην πρώτη περίπτωση είναι ενσωματωμένη στο υλικό του ασυνείδητου και ως ονειρική μορφή προσωποποιεί μια ή περισσότερες ψυχικές ιδιότητες του ονειρευόμενου. Στη δεύτερη περίπτωση προβάλλονται ένα ή περισσότερα από τα κρυφά ασυνείδητα χαρακτηριστικά ατόμου σε κάποιον άνθρωπο του περιβάλλοντός του που ταιριάζει για αυτό το ρόλο. Ο Γιουνγκ διακρίνει δύο διαφορετικές μορφές σκιάς, αν και χρησιμοποιεί τον ίδιο όρο και για τις δύο. Η πρώτη μορφή είναι εκείνη της «ατομικής σκιάς» και περιλαμβάνει ψυχικά χαρακτηριστικά τον ατόμου που δε βιώθηκαν από την αρχή της ζωής του ή βιώθηκαν μόνο ελάχιστα. Η δεύτερη μορφή είναι η «συλλογική σκιά». Ανήκει στις άλλες παραστάσεις του συλλογικού ασυνείδητου και αντιστοιχεί στην αρνητική έκφραση του «Γέροντα Σοφού» ή τη σκοτεινή πλευρά τον Εαυτού. Συμβολίζει, κατά κάποιο τρόπο, την αρνητική όψη του επικρατούντος πνεύματος (zeitgeist) δηλαδή την κρυμμένη αντίθεσή του. Και οι δύο μορφές σκιάς είναι λειτουργικές στην ανθρώπινη ψυχή, αλλά το αν η εκδήλωση είναι προσωπικής ή συλλογικής φύσης εξαρτάται από το αν η σκιά αναφέρεται στον κόσμο του εγώ και του προσωπικού ασυνείδητου ή στον κόσμο του συλλογικού ασυνείδητου..

Βιβλιογραφία

• Jacobi Jolande (2005) Βασικές αρχές της ψυχολογίας του C.G. Jung, Ιάμβλιχος, Αθήνα.
• Jung, C. G. (1968-1973) Collected Works of C. G. Jung, 2nd ed., Princeton University Press.