Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ιουδίθ

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Η Ιουδίθ είναι ηρωίδα ενός δευτεροκανονικού κειμένου της Παλαιάς Διαθήκης που έχει αφαιρεθεί από την Εβραϊκή Βίβλο ενώ οι Προτεστάντες το θεωρούν απόκρυφο.[1] Θεωρείται μη ιστορική παραβολή ή μύθος (αν και οι Καθολικοί σε γενικές γραμμές θεωρούν το Βιβλίο της Ιουδίθ ιστορικό κείμενο[1]) αλλά έχει επιχειρηθεί να συνδεθεί το όνομά της με την ιστορική βασίλισσα Σαλώμη Αλεξάνδρα (140 – 67 π.Χ.) που ήταν γυναίκα ηγεμόνας της Ιουδαίας και ο τελευταίος Ιουδαίος ηγεμόνας που δεν γνώρισε την κατάκτηση της Ιουδαίας.[2][3][4]

Το όνομα Ιουδίθ σημαίνει «τιμημένη» ή απλά «γυναίκα από την Ιουδαία» και είναι η θηλυκή μορφή του αρσενικού ονόματος Ιούδας. Όπως αποκαλύπτει το όνομά της δημιουργήθηκε ως παράδειγμα για όλες τις γυναίκες[5] αλλά και ως σύμβολο του ηρωικού πνεύματος του Εβραϊκού λαού (σε γιουνγκιανούς όρους αποτελεί την anima του πατριαρχικού εβραϊκού λαού[5][6]) και ως σύμβολο ηρωικής αντίστασης αλλά και ενάρετης γυναίκας έχει γίνει ιδιαίτερα αγαπητή και στην χριστιανική παράδοση[7].

Προέλευση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Δεν γνωρίζουμε αν αρχικά η ιστορία της Ιουδίθ γράφτηκε στα Εβραϊκά ή στα Ελληνικά αλλά αρχαιότερη γνωστή εκδοχή της που εμφανίζεται στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα φαίνεται ότι προήλθε από μετάφραση κάποιου ελληνικού κειμένου.[8] Η ιστορία στην εβραϊκή γλώσσα χρονολογείται από τον μεσαίωνα και τοποθετεί τη δράση στην Ελληνιστική εποχή όταν οι Μακκαβαίοι πολεμούσαν με τους Σελευκίδες.[9]

Η ιστορία της Ιουδίθ αποτελεί μέρος των λεγόμενων «παραδόσεων διάσωσης» της Παλαιάς Διαθήκης και ανήκει στην ίδια κατηγορία με τις ιστορίες της Δεββώρα και της Ιαήλ.[10] Θεματικά συνδέεται με την εκδίκηση του Συμεών και του Λευί για τον βιασμό της Δείνας από τον Σεχέμ.[11]

Υπόθεση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Ιουδίθ, μία τολμηρή και όμορφη χήρα, αποφασίζει να επέμβει προκειμένου να σώσει τους συμπατριώτες της Ισραηλίτες από τους Ασσύριους κατακτητές. Μαζί με την υπηρέτριά της πηγαίνει στο στρατόπεδο του εχθρού στρατηγού Ολοφέρνη και, υποσχόμενη πληροφορίες για τους Ισραηλίτες, κερδίζει την εμπιστοσύνη του. Κάποιο βράδυ που ο Ολοφέρνης την προσκαλεί στην σκηνή του με σκοπό να την αποπλανήσει εκείνη τον μεθά και όταν εκείνος αποκοιμιέται τον αποκεφαλίζει. Μετά επιστρέφει θριαμβευτικά στον λαό της με το κεφάλι του Ολοφέρνη ενώ οι Ασσύριοι, έχοντας χάσει τον ηγέτη τους, διαλύονται και το Ισραήλ σώζεται. Αν και πολλοί εκδηλώνουν την επιθυμία να την παντρευτούν, η Ιουδίθ επιλέγει να μην παντρευτεί κανέναν και επιστρέφει στην καθημερινότητά της.

Η Ιουδίθ στη χριστιανική λαϊκή κουλτούρα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η εντιμότητα και η αγνότητα της Ιουδίθ καθώς και η προσήλωσή της στα ιδανικά της την έχει μετατρέψει σε ένα ιδιαίτερα αγαπητό θέμα για τους καλλιτέχνες διάφορων εποχών που στον αγώνα της ενάντια στον Ολοφέρνη προέβαλλαν διάφορα ιδανικά που ήταν σχετικά με τη εποχή τους.[5][7]

Ως «Αγία γυναίκα» (Mulier sancta) αντιπροσωπεύει την Εκκλησία αλλά και τις αρετές Ταπεινότητα, Δικαιοσύνη, Κουράγιο και Αγνότητα ενώ ο Ολοφέρνης αντίθετα χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο των αντίθετων εννοιών, δηλαδή της Αλαζονείας, της Τυραννίας, της Ακολασίας και της Λαγνείας. Επίσης, όπως και κάθε άλλη ηρωική γυναίκα των εβραϊκών κειμένων, χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο της Παρθένου Μαρίας. Με αυτόν τον τρόπο χρησιμοποιήθηκε για παράδειγμα και στο έργο της μεσαιωνικής λόγιας Κριστίν ντε Πιζάν.[12]

Κατά την Αναγέννηση η ιστορία της Ιουδίθ απέκτησε νέα σημασία καθώς ο Ασσύριος Ολοφέρνης άρχισε να χρησιμοποιείται ως σύμβολο των Τούρκων που προσπαθούσαν να επεκταθούν στην ευρωπαϊκή ήπειρο.[13] Η ποιήτρια Λουκρητία Τορναμπουόνι χρησιμοποίησε την Ιουδίθ ως θέμα για το έργο της που είχε εμπνευστεί από την Παλαιά Διαθήκη.[14]

Τον 16ο αιώνα η Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση άρχισαν να χρησιμοποιούν την Ιουδήθ ως σύμβολο των «ιερών αγώνων» τους ενώ παρομοίαζαν τους θρησκευτικούς τους αντιπάλους με τον Ολοφέρνη.[13]

Στην Γαλλική Επανάσταση η Ιουδίθ χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο και δικαιολόγηση πολιτικών δολοφονιών. Για παράδειγμα η Σαρλότ Κορντέ χαρακτηρίσθηκε «παρθένα μάρτυρας» και «γενναία σύγχρονη Ιουδίθ» από τους αντιπάλους του Μαρά.[13]

Κατά τον 19ο αιώνα όμως η χρήση της Ιουδίθ ως θετικό σύμβολο πολεμικού ηρωισμού ατονεί και αρχίζει να χρησιμοποιείται αρνητικά. Στην βικτωριανή Αγγλία η Ιουδίθ μετατρέπεται σε μία δολοφόνο πόρνη/ανήθικη σύζυγος ως κριτική στο αναδυόμενο γυναικείο κίνημα ενώ οι σουφραζίστριες απορρίπτουν την Ιουδίθ ως αντιθετική στον οικιακό και μητρικό ρόλο που προωθούν για τις γυναίκες ως πολίτισσες.[13]

Κατά τον 20ο αιώνα όμως η Ιουδίθ αρχίζει και πάλι να παρουσιάζεται με θετικό τρόπο και γίνεται σύμβολο είτε αντίδρασης απέναντι στην κοινωνική ή κρατική παρακμή ή ως δραστική αντίδραση στη μάστιγα της πατριαρχίας που δικαιολογεί ακόμα και τη χρήση φυσικής βίας.[13]

Η Ιουδίθ ως φεμινιστικό σύμβολο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά καιρούς η Ιουδίθ έχει παρουσιασθεί ως πρωτο-φεμινιστικός χαρακτήρας καθώς παρουσιάζει ιδιαίτερα χειραφετημένα χαρακτηριστικά για ηρωίδα της εποχής της. Συγκεκριμένα η Ιουδίθ είναι μία πλούσια χήρα με επιρροή που δρα δημόσια και αναλαμβάνει σαφή πολιτική δράση ενώ με τις πράξεις της ξεπερνά τους περιορισμούς φύλου, δρα "ως άντρας" και καταφέρνει αυτά που δεν μπορούν οι άντρες. Για ορισμένους αυτός ήταν και ο λόγος που η ιστορία της αποκλείστηκε από την Εβραϊκή Βίβλο.[5][13] Όμως αυτή η φεμινιστική θεώρηση της Ιουδίθ έχει δεχτεί σημαντική κριτική καθώς αρκετοί θεωρούν πως στην πραγματικότητα η Ιουδίθ όχι μόνο δεν αμφισβητεί τα πατριαρχικά ιδεώδη αλλά τα προωθεί κιόλας.[5][13]

Το γεγονός ότι η Ιουδίθ ήταν γυναίκα, η ποία μάλιστα όπως αποκαλύπτει το όνομά της εκπροσωπεί όλες τις γυναίκες και δημιουργήθηκε ως πρότυπο για εκείνες[5], την μετέτρεψε στο τέλειο παράδειγμα του βιβλικού παράδοξου της «δύναμης της αδυναμίας» και υπό αυτή την έννοια συνδέεται με τον Δαυίδ η νίκη του οποίου επί του Γολιάθ αποτελεί, όπως και ο αποκεφαλισμός του Ολοφέρνη, μία πολεμική πράξη που σώζει τον λαό του Ισραήλ. Η σύνδεση της Ιουδίθ με πολεμικές και βίαιες πράξεις που παραδοσιακά θεωρούνται «αντρικές» δεν αναιρεί ούτε την γυναικεία της υπόσταση ούτε τις πατριαρχικές αξίες της εποχής του κειμένου[5][15][16] αφού οι πράξεις της ξεπερνούν τη σφαίρα των παραδοσιακών «γυναικείων» ενασχολήσεων αλλά  μόνο κατόπιν θεϊκής εντολής.[5] Στο τέλος του κειμένου μάλιστα η Ιουδίθ τονίζει την παραδοχή των πατριαρχικών αξιών καθώς εμφανίζεται να επιστρέφει στον ιδιωτικό οικιακό βίο και να διατηρεί την αγνότητά της και την γυναικεία της αδυναμία αρνούμενη τις προσφορές γάμου και διατηρώντας το καθεστώς χηρείας της.[5]

Η Ιουδίθ είναι μία γυναίκα (η μοναδική γυναίκα που αναφέρεται ονομαστικά  στην ιστορία) που με τις πράξεις της ξεπερνά τους άντρες καταφέρνοντας αυτό που εκείνοι δεν μπορούν χρησιμοποιώντας το ισχυρότερο όπλο: την ομορφιά της. Με αυτόν τον τρόπο το κείμενο συνδέει τη γυναικεία ομορφιά και σεξουαλικότητα με την παραπλάνηση και τα μετατρέπει στο απόλυτο γυναικείο όπλο ενάντια στους άντρες και έτσι η Ιουδίθ δεν είναι απλά μία πολεμίστρια αλλά μία «γυναίκα πολεμίστρια». Με δεδομένο ότι η Ιουδίθ εννοήθηκε ως πρότυπο και παράδειγμα όλου του γυναικείου φύλου, η ιστορία της επηρεάζει όλες τις γυναίκες και θεωρεί πως η ομορφιά και η σεξουαλικότητα για μία γυναίκα είναι εγγενές χαρακτηριστικό και όχι εξωτερικό ενώ προειδοποιεί τους άντρες για τους κινδύνους που εγκυμονούν οι γυναίκες και τους διδάσκει να τις φοβούνται. Ιστορίες όπως αυτή της Ιουδίθ επιφύλασσαν το μήνυμα πως ένας άντρας οφείλει κάθε φορά που συναντά μία ελκυστική γυναίκα να προβληματίζεται κατά πόσο εκείνη τον προσεγγίζει ως «γυναίκα» ή ως «γυναίκα πολεμίστρια».[5] Το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας της Ιουδίθ δεν είναι πως οι γυναίκες είναι καλά δημιουργήματα του Θεού αλλά πως ο Θεός είναι τόσο μεγάλος που μπορεί να φέρει καλό από ένα μεγάλο κακό και όχι πως οι γυναίκες είναι σημαντικές αλλά πως Εκείνος μπορεί να ταπεινώσει τους εχθρούς του Ισραήλ χρησιμοποιώντας ακόμα και το πιο ταπεινό του δημιούργημα.[17] Αυτή η θεώρηση της γυναίκας δυστυχώς επικράτησε στη δυτική κουλτούρα.[5]

Η Ιουδίθ στην τέχνη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Λογοτεχνία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο πρώτος σχολιασμός του Βιβλίου της Ιουδίθ που σήμερα δεν διασώζεται είναι εκείνος του προσχολαστικού θεολόγου του 9ου αιώνα Ραβανού Μάουρου (Rabanus Maurus) που σχολίασε τόσο το Βιβλίο της Ιουδίθ όσο και εκείνα της Εσθήρ και της Δεββώρα στα πλαίσια της θεολογικής αντίληψης που επικρατούσε τότε ότι οι γυναίκες διέθεταν έναν ιδιαίτερο δεσμό με τα θεία λόγω της σωματικής και πνευματικής αδυναμίας τους που τις καθιστούσε ιδιαίτερα κατάλληλες για προφήτισσες[18], αντίληψη που επέτρεψε σε γυναίκες όπως η Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν, η Τερέζα της Άβιλα και η Κατερίνα της Σιένα να αναδυθούν ως σημαντικές προσωπικότητες της χριστιανικής θρησκείας.[19]

Από τότε εμφανίζεται ευρέως στη μεσαιωνική λογοτεχνία, αρχικά ως παράδειγμα μίμησης για τον λαό σε περίοδο πολέμου καθώς κατά τον 9ο και 10ο αιώνα η Ευρώπη μαστίζονταν από επιδρομές Βίκινγκ αλλά και τοπικούς πολέμους[20] ενώ ο ποιητής Άλφρικ χρησιμοποίησε την Ιουδίθ ως πρότυπο για τις γυναίκες που μόναζαν την ταραγμένη εκείνη εποχή[21]. Μέσα στους επόμενους τρεις αιώνες η ιστορία της Ιουδίθ θα αποτελούσε έμπνευση για ποιητές όπως ο Δάντης και ο Σώσερ.

Ζωγραφική και γλυπτική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

(βλ. κύριο λήμμα Ο αποκεφαλισμός του Ολοφέρνη)

Κατά τον Μεσαίωνα η Ιουδίθ ως σύμβολο της Παρθένου Μαρίας και της Εκκλησίας αποτέλεσε δημοφιλές θέμα για πολλούς καλλιτέχνες. Από τον 8ο αιώνα και μετά η ιστορία της περιλαμβάνεται στον διάκοσμο πολυάριθμων εκκλησιών και γοτθικού ρυθμού καθεδρικών, όπως π.χ. τα 40 σαράντα βιτρό στον καθεδρικό του Σεντ Σαπέλ στο Παρίσι, καθώς και σε διακοσμητικές μινιατούρες σε εικονογραφήσεις της Βίβλου.

Ως μέρος της καλλιτεχνικής κοινοτοπίας της «Δύναμης των Γυναικών» που επικράτησε στην μεσαιωνική και αναγεννησιακή τέχνη του μπαρόκ η οποία είχε ως θέμα γυναίκες που νικούσαν ισχυρούς άντρες, συναντάμε την ιστορία της Ιουδίθ ως θέμα στα έργα πολλών μεγάλων καλλιτεχνών όπως ο Καραβάτζο, ο Μποτιτσέλι, ο Γκουστάβ Κλιμτ, ο Γκόγια κ.α.[22] αλλά ίσως η πιο γνωστή ζωγραφική απεικόνιση του αποκεφαλισμού του Ολοφέρνη από την Ιουδίθ είναι εκείνη από την Αρτεμισία Τζεντιλέσκι η οποία αξίζει ιδιαίτερη αναφορά όχι μόνο γιατί είναι η πρώτη απεικόνιση του θέματος από γυναίκα αλλά γιατί η Τζεντιλέσκι, βλέποντας το θέμα από μία πιο γυναικεία πλευρά, σε αντίθεση με τους άντρες συναδέλφους της παρουσίασε για πρώτη φορά μία αδίστακτη Ιουδίθ που δεν παρουσιάζει καμία «γυναικεία» αδυναμία ή αποστροφή μπροστά στην πράξη της.[12][23]

Ο Μιχαήλ Άγγελος επίσης παρουσιάζει την ιστορία της Ιουδίθ στην Καπέλα Σιστίνα.

Θέατρο και κινηματογράφος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Ιουδίθ επίσης αποτέλεσε έμπνευση για συνθέτες όπως ο Βιβάλντι, ο Μότσαρτ και ο Άντλερ ενώ από τον 18ο αιώνα και μετά γράφτηκαν διάφορα θεατρικά έργα με θέμα την ιστορία της Ιουδίθ. Από τον 20ο αιώνα και έπειτα γυρίστηκαν και διάφορες ταινίες με θέμα την Ιουδίθ.

Η Ιουδίθ παρουσιάζεται και στο έργο τέχνης της Τζούντι Σικάγο «Το Δείπνο».

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 «CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Book of Judith». www.newadvent.org. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2020. 
  2. ↑ Atkinson, Kenneth (2012). Queen Salome : Jerusalem's warrior monarch of the first century B.C.E. Jefferson, N.C.: McFarland & Co. σελ. 1-3. ISBN 978-0-7864-7002-0. 770876290. 
  3. ↑ «Σαλώμη Αλεξάνδρα». Βικιπαίδεια. 2020-03-14. https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%A3%CE%B1%CE%BB%CF%8E%CE%BC%CE%B7_%CE%91%CE%BB%CE%B5%CE%BE%CE%AC%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%B1&oldid=8118187. «Συμφωνα με την πρωτη παραγραφο του λημματος του συνδεσμου : Η Σαλώμη Αλεξάνδρα ή Αλεξάνδρα Σαλώμη ή Σελαμσιών[1] (Σαλόμ Ζιόν,שלומציון) ανέλαβε την διακυβέρνηση του Ασμοναϊκού βασιλείου ύστερα από τον θάνατο του συζύγου της Αλεξάνδρου Ιανναίου. Έπειτα από την Γοθολία που βρέθηκε στον θρόνο του βασιλείου του Ιούδα επί μία εξαετία (842-836 π.Χ.) [2] ήταν η δεύτερη γυναίκα που κατακτούσε το ίδιο αξίωμα[3].». 
  4. ↑ «Kings of Judah» (στα αγγλικά). Wikipedia. 2021-12-05. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Kings_of_Judah&oldid=1058730093. «Στην ενατη στηλη του καταλογου γραφει : Athaliah (Queen) Reigned for 6 years. Δηλαδη : Γοθολια, Βασιλισσα, βασιλεψε επι εξι ετη. Κατι που αποδεικνιει πως δεν ηταν η μονη βασιλισσα η Σαλωμη Αλεξανδρα.». 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 Brenner-Idan, Athalya.· Efthimiadis-Keith, Helen. (2015). Tobit and Judith. London: Bloomsbury T & T Clark. ISBN 978-0-567-65601-8. 908085163. 
  6. ↑ Efthimiadis-Keith, Helen (2012-01). «What makes men and women identify with Judith?: A Jungian mythological perspective on the feminist value of Judith today». HTS Theological Studies 68 (1): 1–9. ISSN 0259-9422. http://www.scielo.org.za/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S0259-94222012000100072&lng=en&nrm=iso&tlng=en. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Coogan, Michael David· Brettler, Marc Zvi. (2010). The new Oxford annotated apocrypha (4η έκδοση). New York: Oxford University Press. σελ. 31-36. ISBN 978-0-19-528961-9. 457160397. 
  8. ↑ Brine, Kevin R.,· Ciletti (2010). The sword of Judith : Judith studies across the disciplines. Cambridge [U.K.]: OpenBook Publishers. ISBN 978-1-906924-17-1. 702115347. 
  9. ↑ «Giuditta su santiebeati.it». Santiebeati.it. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2020. 
  10. ↑ Fröhlich, Ida. (1996). Time and times and half a time : historical consciousness in the Jewish literature of the Persian and Hellenistic eras. Sheffield, England: Sheffield Academic Press. ISBN 1-85075-566-3. 35028607. 
  11. ↑ Coogan, Michael David· Brettler, Marc Zvi. (2010). The new Oxford annotated apocrypha (4η έκδοση). New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-528961-9. 457160397. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Wolfthal, Diane (1996-09). «Susan L. Smith, The Power of Women: A Topos in Medieval Art and Literature. University of Pennsylvania Press, 1995» (στα αγγλικά). Medieval Feminist Newsletter 22: 55–58. doi:10.17077/1054-1004.1410. ISSN 1054-1004. http://doi.org/10.17077/1054-1004.1410. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Stocker, Margarita. (1998). Judith : sexual warrior, women and power in Western culture. New Haven: Yale University Press. ISBN 0-300-07365-8. 37836745. 
  14. ↑ Robin, Diana Maury.· Larsen, Anne R. (2007). Encyclopedia of women in the Renaissance : Italy, France, and England. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-777-7. 659807037. 
  15. ↑ Wills, Lawrence M. Judith : a commentary on the Book of Judith. Minneapolis. ISBN 978-1-5064-6382-7. 1122180779. 
  16. ↑ Efthimiadis-Keith, Helen. «Judith, Feminist Ethics and Feminist Biblical/Old Testament Interpretation» (στα αγγλικά). Journal of Theology for Southern Africa 138:91-111, November 2010.. https://www.academia.edu/19448592/Judith_Feminist_Ethics_and_Feminist_Biblical_Old_Testament_Interpretation. 
  17. ↑ Swidler, Leonard J. (1979). Biblical affirmations of woman (1η ed έκδοση). Philadelphia: Westminster Press. ISBN 0-664-21377-4. 5264232. CS1 maint: Extra text (link)
  18. ↑ Mayeski, Marie Anne (1997-05). «“Let Women Not Despair”: Rabanus Maurus on Women as Prophets» (στα αγγλικά). Theological Studies 58 (2): 237–253. doi:10.1177/004056399705800202. ISSN 0040-5639. http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/004056399705800202. 
  19. ↑ Dickens, Andrea Janelle. (2009). The female mystic : great women thinkers of the Middle Ages. London: I.B. Tauris. ISBN 978-0-85771-261-5. 608555166. 
  20. ↑ Marsden, Richard (2004). «Judith». The Cambridge Old English reader. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-45426-3. 51653109. 
  21. ↑ Magennis, Hugh.· Swan, Mary. (2009). A companion to Ælfric. Leiden, NL: Brill. ISBN 978-90-04-17681-2. 644523903. 
  22. ↑ Smith, Susan L. The Power of Women : a "Topos" in Medieval Art and Literature. Philadelphia, Pa. ISBN 978-1-5128-0940-4. 979747791. 
  23. ↑ Straussman-Pflanzer, Eve. Violence & virtue : Artemisia Gentileschi's Judith slaying Holofernes. Chicago, Illinois. ISBN 978-0-300-18679-6. 865452248. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Book of Judith στο Wikimedia Commons


Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ιουδίθ&oldid=10324400"