Ακενατόν

Ακενατών
Άγαλμα του Ακενατώνος που βρίσκεται στο Μουσείο Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων του Καΐρου.
Φαραώ της Αιγύπτου
Περίοδος	1353–1336 ή 1351–1334 π.Χ.
Προκάτοχος	Αμένoφις Γ'
Διάδοχος	Σμενκαρέ
Γέννηση	1353 π.Χ.
Θάνατος	1335 π.Χ. (18 ετών)
Πατέρας	Αμένοφις Γ'
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Ο Ακενατών (Μέση αιγυπτιακή: ꜣḫ-n-jtn [ˈʔuːχəʔ nə ˈjaːtəj] = τελεσφόρος του Ατώνος, περίπου 1353–1336 π.Χ. ή 1351–1334 π.Χ.), εξελληνισμένα Αχενατών, ήταν Φαραώ της Αιγύπτου και δεύτερος γιος του Αμενόφεως Γ΄. Πρό του πέμπτου έτους της βασιλείας του ήταν γνωστός ως Αμένοφις Δ΄ (Μέση αιγυπτιακή: jmn-ḥtp(.w) [ʔaˈmaːnəʔ ˈħutpu] = ο Άμμων είναι ευχαριστημένος). Βάσει προσφάτων ερευνών με τη βοήθεια της χρήσης DNA από μούμιες του τάφου του Τουταγχαμώνος, θεωρείται πως ο Ακενατών ήταν κατά πάσα πιθανότητα ο πατέρας του Τουταγχαμώνος, γεγονός που για πολλά χρόνια τελούσε υπό αμφισβήτηση.

Παιδική ηλικία και άνοδος στον θρόνο

Κατά την περίοδο της βασιλείας του πατέρα του δεν αναπαριστάται μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Το ασυνήθιστο αυτό γεγονός μπορεί να οφείλεται στην ασθενική φύση και το παράξενο παρουσιαστικό του και οδήγησε ορισμένους ιστορικούς στο συμπέρασμα ότι ήταν παραγκωνισμένος από τη φαραωνική οικογένεια. Η ανατροφή του ανατέθηκε στο ιερατείο του Ρα στην Ηλιούπολη και όχι στο ιερατείο του Άμμωνος, παραδοσιακού προστάτη του βασιλικού οίκου. Με τον πρόωρο θάνατο του μεγαλύτερου αδερφού του και χάρη στην εύνοια της μητέρας του βασίλισσας Τίγε, ο Αμένοφις ορίστηκε διάδοχος.

Η θρησκευτική μεταρρύθμιση

Αμέσως μόλις ο νεαρός Φαραώ ανέβηκε στον θρόνο, έβαλε μπροστά ένα μεγαλόπνοο και προσεκτικά οργανωμένο, όπως αποκαλύπτεται, μεταρρυθμιστικό σχέδιο. Αρχικά η επανάστασή του ήταν ειρηνική. Εισηγήθηκε τη λατρεία του Ατόν ως ύψιστου θεού-δημιουργού δίχως να απορρίπτει την ύπαρξη των άλλων θεών, οι οποίοι όμως αυτόματα υποβιβάστηκαν έτσι σε κατώτεροί του. Ο αρχαϊκός Ατόν εξυψώθηκε σε θεό του φωτός, στοργικό πατέρα του δημιουργημένου κόσμου και ταυτίστηκε με τον γερακοκέφαλο Ρα-Αράκχτυ.

Φαίνεται όμως πως η μετριοπαθής αυτή ενοθεϊστική/μονοθεϊστική στάση δεν απέδωσε τα αναμενόμενα. Αγανακτισμένος από τις αντιδράσεις που ξεσήκωνε στις Θήβες το παλιό ιερατείο του Άμμωνος, ο Φαραώ αποφάσισε να ακολουθήσει ριζοσπαστικότερες λύσεις. Ο νεαρός φαραώ μετέφερε την πρωτεύουσα από τις Θήβες στην καινούργια πόλη που έχτισε στην περιοχή της σημερινής ελ-Αμάρνα, στα μισά της απόστασης ανάμεσα στη Μέμφιδα και τις Θήβες. Η πόλη ονομάστηκε Ακχετατών («Ορίζοντας του Ατών») και ήταν αποκλειστικά αφιερωμένη στον Ατέν. Το λαμπρότερο στολίδι της ήταν, φυσικά, ο ναός του θεού και το σχέδιό του ήταν εντυπωσιακά πρωτοποριακό. Στο πέμπτο έτος της βασιλείας του, ο Ακενατών εγκαταστάθηκε στην πόλη που έμελλε να γίνει η πρωτεύουσά του.

Ο θεός δεν λατρευόταν, όπως κατά την παράδοση, στα μισοσκόταδα του αδύτου, όπου είχαν πρόσβαση μόνο οι ιερείς, αλλά κάτω από το φως του ήλιου, σε τεράστιους υπαίθριους χώρους, ανοιχτούς σε όλους τους πιστούς. Η φρεσκάδα της τέχνης που αναπτύχθηκε στην καινούργια πόλη, όπως αποτυπώνεται μέσα από τη φυσιολατρική έκφραση και την ελεύθερη επιλογή των θεμάτων, φανερώνει το ανανεωτικό αίσθημα ελευθερίας που ενέπνευσε η καινούργια λατρεία, σπάζοντας τους ασφυκτικούς περιορισμούς του παρελθόντος. Η αγάπη της ομορφιάς, η αγάπη της φύσης και ο ρεαλισμός αντικατέστησαν την αυστηρότητα της φόρμας που επέβαλλε η παράδοση. Ο Ακχενατών και η οικογένειά του είναι ο πρώτος –και για πολλούς αιώνες ο μόνος– βασιλικός οίκος στην ιστορία της αρχαίας Αιγύπτου που απεικονίζονται όπως πραγματικά είναι και όχι εξιδανικευμένοι όπως επέβαλλαν τα παραδοσιακά πρότυπα.

Περίπου την εποχή που ο Φαραώ μετέφερε την πρωτεύουσά του, έκανε ένα ακόμη βήμα που σηματοδοτούσε την αποφασιστικότητά του να αντιταχθεί στην παράδοση. Άλλαξε το όνομά του από Αμένοφις (αιγυπτιακά Αμενχοτέπ, «Ο Άμμων είναι ικανοποιημένος») σε Ακενατόν, δηλαδή, «Εκείνος που προσφέρει υπηρεσία στον Ατόν» ή, σύμφωνα με μια εναλλακτική ανάγνωση, «Φωτισμένη εκδήλωση του Ατόν». Το ίδιο έκανε κι η βασίλισσά του, η Νεφερτίτη.

Η γερακοκέφαλη μορφή του Ρα-Αράκχτυ αντικαταστάθηκε τώρα από το σύμβολο ενός ηλιακού δίσκου («Ατών» σημαίνει στην κυριολεξία «φωτεινός δίσκος»). Ο ηλιακός δίσκος αναφέρεται για πρώτη φορά ως θεός στην Ιστορία του Σινουχέ από τη 12η δυναστεία. Οι καθοδικές ακτίνες του κατέληγαν σε ανθρώπινα χέρια, ορισμένα από τα οποία κρατούσαν το ιερό ανκχ, σύμβολο της ζωής. Στην ουσία ο Ατών δεν αντιπροσώπευε τον ήλιο ως υλικό ουράνιο σώμα, αλλά τη Μονάδα, τη μία ζωοδόχο πηγή που συντηρεί τη δημιουργία με το φως της. Η μορφή της λατρείας του Ατών, όπως αποκαλύφτηκε στο λαμπρό ναό της νέας πρωτεύουσας, δεν απαιτούσε πλέον τη μεσολάβηση των ιερέων όπως η λατρεία των άλλων μεγάλων θεών και αυτή ήταν η πιθανώς η επαναστατικότερη από όλες τις μεταρρυθμίσεις. Ο λαός λάτρευε ουσιαστικά τον φαραώ και τη σύζυγό του, ενώ οι ίδιοι λάτρευαν τον Ατών.

Έως αυτό το χρονικό σημείο ο Ακενατών δεν είχε καταπιέσει τη λατρεία του Άμμωνα και στο 4ο έτος της βασιλείας του ο αρχιερέας του Άμωνα Ρα ήταν ακόμη ενεργός Η αντικατάσταση ωστόσο του Άμωνα Ρα από τον Ρα-Αράκτυ φαίνεται πως ξεσήκωσε τις μεγαλύτερες αντιδράσεις και όχι αποκλειστικά από το ιερατείο του Άμωνα αυτή τη φορά. Το κύμα των αντιδράσεων κορυφώθηκε σε σημείο που ο Ακχενατόν έχασε την ψυχραιμία του. Λίγο μετά τον ένατο χρόνο της βασιλείας του έκλεισε τους ναούς των άλλων θεών, εξαπέλυσε σκληρές διώξεις κατά των ιερέων του Άμωνα και διέταξε τη διαγραφή του ονόματός του, καθώς και της λέξης «θεοί» από όλα τα μνημεία της χώρας.

Η πτώση

Όμως ο Ακχενατών δεν έζησε αρκετά, ώστε η θρησκευτική επανάσταση να προλάβει να ριζώσει. Πέθανε τον δέκατο έβδομο χρόνο της βασιλείας του, αποκαρδιωμένος από τον θάνατο της μητέρας του, της γυναίκας και πολύτιμης συμμάχου του Νεφερτίτης και μιας από τις έξι κόρες του. Η τελευταία απεικόνιση της οικογένειας της Αμάρνα και τού Ακενατών βρίσκεται στον τάφο τού Μέρυρα Β' και χρονολογείται από τον 12ο χρόνο της βασιλείας του Για τα επόμενα πέντε χρόνια έως τη διαδοχή του Τουταγχαμώνος, οπότε και ξεκαθαρίζονται σχετικά οι γνώσεις μας για τον χρόνο βασιλείας του Ακενατών, το ιστορικό αρχείο είναι ασαφές.

Οι νεαροί διάδοχοί του Σμενκαρέ και Τουταγχατών –που σύντομα άλλαξε το όνομά του σε Τουταγχαμών– δεν είχαν το σθένος να αντισταθούν στις πιέσεις του αποδυναμωμένου, αλλά ισχυρού ακόμη ιερατείου του Άμμωνος. Λίγο μετά τον θάνατό του, ο Ακχενατόν χαρακτηρίστηκε «καταραμένος», η πρωτεύουσά του εγκαταλείφθηκε, τα κτίσματά του καταστράφηκαν και το όνομά του διαγράφτηκε από τα επίσημα αρχεία του κράτους. Η λατρεία του Ατών συνεχίστηκε μερικά χρόνια ακόμη. Όμως χωρίς την υποστήριξη ενός ισχυρού ιερατείου, σύντομα ξεχάστηκε. Ωστόσο, τούτη η πρώιμη ρίζα του ενοθεϊσμού πολύ αργότερα θα βρει το δρόμο της ως ιδεολογία της ανθρώπινης φυλής στην ιστορία της εξέλιξης των θρησκειών.

Βιβλιογραφία

• Aldred, Cyril 1991, Akhenaten: King of Egypt, Thames and Hudson, (paperback), ISBN 0-500-27621-8
• Allen James H. (2006). «The Amarna Succession» (PDF). Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 28 Μαΐου 2008. Ανακτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2008. 
• Wilkinson, Richard H. 2003, The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, Thames & Hudson, ISBN 0500051208

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Akhenaten and the Hymn to the Aten - (Ο Ακενατόν και ο Ύμνος προς τον Ατόν)
• THe City Akhetaten - (Η Πόλη Ακετατέν)
• The Great Hymn to the Aten - (Ο Μεγάλος Ύμνος προς τον Ατόν)
• M.A. Mansoor Amarna Collection - (Η Συλλογή Μανσούρ Αμάρνα)
• Belief Of Akhenaten - The introduction of a New Note into the Religious Thought of the World - (Η πίστη του Ακενατόν)
• Royal Relations, Tut’s father is very likely Akhenaten. National Geographic 09. 2010 Αρχειοθετήθηκε 2011-08-09 στο Wayback Machine. (Ο Ακενατόν πιθανός πατέρας του Τουτ).