Žrědłowy tekst za Nahuatl (rěc) se woglědaś

{{Infokašćik rěc
|mě=Nahuatl
|kraje=[[Mexiko]], [[El Salvador]]
|region=([[Mexico State]], [[Mexikański Federalny distrikt|Distrito Federal]], [[Puebla (zwězkowy stat)|Puebla]], [[Veracruz (zwězkowy stat)|Veracruz]], [[Hidalgo (zwězkowy stat)|Hidalgo]], [[Guerrero (Mexiko)|Guerrero]], [[Morelos]], [[Oaxaca]], [[Michoacán]] a [[Durango]])
|rěcnicy=1,5 milionow
|klasifikacija=[[uto-actekiske rěcy]]
* [[pódpołdnjowe uto-actekiske rěcy]]
** [[actekiske rěcy]]
|pismiki=[[Łatyński alfabet]]
|oficielna rěc=[[Mexiko]]<ref>http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf {{ref-es}}</ref>
|barwa=Ameriska
|regulěrujuca institucija=[[Instituto Nacional de Lenguas Indígenas]] [http://www.inali.gob.mx/]
|iso_639-2=nah
|wikipedija=nah
|kórta=Nahuatl precontact and modern.svg
|wjelikosć kórty=frameless{{!}}upright=1.5
}}
'''Nahuatl''' [ˈnaː.wat͡ɬ] jo indiańska rěc z [[uto-actekiske rěcy|uto-actekiskeje]] [[rěcna swójźba|rěcneje swójźby]]. 

Nahuatl powěda 1 500 000 luźi w [[srjejźna Amerika|srjejźnej Americe]], kótarež pśedewšym w mexikańskich zwězkowych statach [[Puebla (zwězkowy stat)|Puebla]], [[Veracruz (zwězkowy stat)|Veracruz]], [[Hidalgo (zwězkowy stat)|Hidalgo]] a [[Guerrero (Mexiko)|Guerrero]] su žywe. Nejwětše su dwójorěcnje ze [[Špańšćina|špańšćinu]] a Nahuatl wótrosli. Źinsajšny Nahuatl ma wjele narěcow.

== Fonologija ==

Nahuatl ma 15 konsonantiskich ale teke kuždy raz pěś krotkich a dłujkich wokaliskich [[fonem]]ow.

Typiski za Nahuatl su substantiwy, kótarež se na „-tl“ skóńcyju, kaž na pś. Popocatepetl, Axolotl abo Metl (agawa), pśi comž se su „-tl“ we wjele źinsajšnych dialektach k „l“ abo „t“ wuwili.

=== Konsonanty ===
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 1em 0.5em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;"
| colspan="1" | &nbsp; || [[Labial]] || [[Alweolar]] || [[Palatal]] || [[Welar]] || [[Glotal]]
|-
| rowspan="1" | [[Plosiw]]y|| {{IPA|p}} || {{IPA|t}} || &nbsp; || {{IPA|k}}&nbsp;/&nbsp;{{IPA|kʷ}} || {{IPA|ʔ}}
|-
| rowspan="1" | [[Frikatiw]]y || &nbsp; || {{IPA|s}}|| {{IPA|ʃ}} ||&nbsp; || &nbsp;
|-
| rowspan="1" | [[Afrikaty]] || &nbsp; || &nbsp;{{IPA|tɬ}}&nbsp;/&nbsp;{{IPA|ts}} || {{IPA|tʃ}} ||&nbsp;||&nbsp;
|-
| rowspan="1" | [[Aproksimant]]y || {{IPA|w}} || {{IPA|l}} || {{IPA|j}} || &nbsp; || &nbsp;
|-
| rowspan="1" | [[Nazal (fonetika)|Nazale]]|| {{IPA|m}} || {{IPA|n}} || &nbsp; ||&nbsp;  || &nbsp;
|}

=== Wokale ===
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 1em 0.5em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;"
| colspan="1" | &nbsp; || colspan="2" | prědny jězyk || colspan="2" | srjejźny jězyk || colspan="2" | slězny jězyk
|-
| colspan="1" | &nbsp; || dłujki || krotki || dłujki || krotki || dłujki || krotki
|-
| rowspan="1" | wusoki ||{{IPA|iː}}||{{IPA|i}}||  ||  ||  || 
|-
| rowspan="1" | srjejźny || {{IPA|eː}}|| {{IPA|e}} ||  ||  ||{{IPA|oː}}||{{IPA|o}}
|-
| rowspan="1" | niski ||  ||  ||{{IPA|aː}} ||{{IPA|a}}  ||  ||
|-
|}

=== Pśizukowanje ===

Kužde Nahuatl-owe słowo se na pśedslědnej złožku pśizukujo. Jadnučke wuwześe jo [[wokatiw]], kótaryž se na slědnej złožku pśizukujo.

Pśikład k wugronjenju:

''Colhua Mēxihcah'' – [{{IPA|ˈkolwa meːˈʃiʔkaʔ}}]

== Gramatika, syntaksa ==

Nahuatl jo [[aglutinujucy rěcny natwar|aglutinujuca]], [[Polysyntetiski rěcny natwar|polysyntetiska]] rěc z wariabelnym [[słowoslěd<!--|Satzstellung-->om]], kótaryž se móžo mjaz [[Predikat-Subjekt-Objekt|PSO]], [[Predikat-Objekt-Subjekt|POS]] a [[Subjekt-Predikat-Objekt|SPO]] pśeměnjuja.

Słowo znutśika Nahuatl-sady jo zwětšego z jadnogo abo wšakich [[prefiks]]ow, cesto rozšyrjonego [[słowny zdonk|słownego zdonka]] a jadnogo abo wšakich [[sufiks]]ow zestajone. [[Konjugacija (gramatika)|Konjugacija]] se njewobrośuju jano pó [[Subjekt (gramatika)|subjekśe]], ale teke – pódobnje kaž na pś. w [[Hungoršćina|Hungoršćinje]] abo w [[Kečua (rěc)|kečua]] – pó [[Objekt (gramatika)|objekśe]].<br />
Pśikład: ''Nimitzittaz.'' – „Budu śi wiźeś.“ Toś ta sada wobstoj w Nahuatl z jadnučkego słowa, zestajone ze słownego zdonka ''itta'' („wiźeś“), prefiksa resp. prefiksowego subjekta ''ni'' – („ja“), prefiksowego objekta 2. wósoby ''mitz'' („śi“) a sufiksa ''z'' (futur), toś „Ja budu śi wiźeś.“

Pśez gromadu zastajenje wšakich słownych zdonkow a [[afiks]]ow se mógu wjelgin dłujke słowa twóriś, kótarež w europskich rěcach pśez dłujke sady z wjele słowami zwuraznjaju. Tak se groni na pś. ''nehualmoyecastemojmolunijtzinutinemisquiöni'' (Tetelcingo-Nahuatl): "Wy cesći gódne cłowjeki byšćo pśiś a wam waše nose starcyś mógli, tak až kšawje, ale wopšawdu wy njejsćo to cynili<ref>SIL: A Long Word in Mösiehuali (Tetelcingo Nahuatl), http://www.sil.org/mexico/nahuatl/tetelcingo/14i-LongWord-nhg.htm</ref>. Dla toś tych dłujkich słowow ale teke někotarych za Europejarjow njezwuconych zukowych kombinacijow (wósebnje wjelgin ceste ''tl'') bu a jo rěc cesto ako zazdaśim „njedaś se wugroniś“ pomjenjowana. To se pak góźi na njeznaśe hynakšego, nic europskego rěcnego koncepta wótwóźiś.

Wažny charakteristikum rěcy Nahuatl jo rozeznawanje mjaz „pógibnymi<!--beweglichen-->“ a „njepógibnymi<!--unbeweglichen-->“ [[substantiw]]ami. „Pógibne“ substantiwy pomjenjuju cłowjekow, zwěrjeta a někotare druge zapśimjeśa. Wše druge substantiwy su „njepógibne“ a njamaju žeden gramatiski [[plural]]. Mnogota se móžo how jano pśez doprědka sednjenje wót licbnikow resp. słowa ''huel'' („wjele“) zwuraznjaś, na pś. ''huel mitl'' („kleki, šypy“ abo pó słowje „wjele klek“). 

Pluralowa kóńcowka móžo wjelgin rozdźělne byś, pśi comž eksistěrujo 8 rozdźělnych kóńcowkow.<ref name="kauderwelsch">Kauderwelsch Band 179, Aztekisch (Nahuatl) Wort für Wort, 1. Auflage 2004, [[Special:Booksources/3-89416-355-0|ISBN 3-89416-355-0]], boki 24-25</ref> 
{| class="prettytable"
! Singular
! Plural
! Pśikład
! Wóznam
|-
| -tli, -li, -in 
| -tin
| macehualli - macehualtin
| Bur - bury
|-
| -tl 
| -meh
| tlacatl - tlacameh
| cłowjek - cłowjeki
|-
| -e 
| -equeh
|
|
|-
| -hua 
| -huaqueh
|
|
|-
| -tzintli 
| -tzintzintin
|
|
|-
| -tzin 
| -tzintzin
|
|
|-
| -tontli 
| -totontin
|
|
|-
| -ton 
| -toton
|
|
|}
Někotare słowa zgubuju pśi twarjenju plurala drje singularow kóńcowku, pódwójuju pak pótom prědnu złožku, kaž na pś. ''ticitl'' („gójc<!--, Heiler-->“), ''titici'' („gójce“). Pśi někotarych słowach se kóńcowka z pódwójenju kombiněrowana, kaž na pś. ''citlalin'' („gwězda“), ''cicitlaltin'' („gwězdy“). Pśi wjele słowach na -tl, kótarež cłowjekow pomjeniju, se město togo kóńcowka -h wužywa, kaž na pś. ''Mexicatl'' („Mexikanaŕ“), ''Mexicah''.<ref name="kauderwelsch" />

W narěcach mógu wótchylajuce formy wustupowaś. Na pś. se jawi pótom město regularnego plurala wót ''calli'' („dom“): ''caltin'' („domy“) warianta ''calmeh''.<ref name="kauderwelsch" />

Na městnje [[pomocny werb|pomocnych werbow]] a [[Modalny werb|modalnych werbow]] se w Nahuatl [[substantiw]]y a [[adjektiw]]y kaž werby konjugěruju. W tśeśej wósobje ([[singular]] teke [[plural]]) wóstanjo substantiw njepśeměnjony. Pśikład:<br />
''pilli'' (princ, zemjan)<br />
''nipilli'' – Som princ (pó słowje „ja princ“)<br />
''tipilli'' – Sy princ („ty princ“)<br />
''pilli'' – Wón jo princ („wón princ“)<br />
''tipipiltin'' – Smy prince („my prince“)<br />
''anpipiltin'' – Sćo prince („wy prince“)<br />
''pipiltin'' – Wóni su prince („wóni prince“)

Wjele městnych mjenja w Mexiko kóńcy na ''-co'', ''-pan'' abo ''-tlan''. Pśi tom źo wó městno pokazujuce kóńcowki ([[lokatiw]]ne sufikse) Nahuatl. Kóńcowka ''-tzinco'', w městnych mjenjach źinsa zwětšego ''-cingo'' pisana, jo z Nahuatl-afiskowu ''-tzin'' (respektowa forma) a ''-co'' zestajona. Kóńcowka ''-tenanco'' (teke ''-tenango'') wobstoj ze substantiwa ''tenāmitl'', městna murja, a lokatiwnego sufiksa ''-co'', póśěgujo se toś na něga wobtwarźone městno. Twórjenje z afiksow resp. zdonkow ''te-'' (wobsejźenje pokazujuce), ''nantli'' (maś) a ''-co'' (lokatiw) njejo dla notneje pozicije posesiwnego pronomena na zachopjeńka słowa móžne. Interpretacija, až toś te městne mjenja na stare [[Bogowka|bogowki]] abo [[Maria (maś Jesu)|Kněžnu Maria]] pokazuju, njejo togodla wobstawna.

Spócetne [[licbnik]]i Nahuatl bazěruju kaž něga pśi wšych rěcach [[Srjejźna Amerika|Srjejźneje Ameriki]] konsekwentnje na [[Wigesimalny system|systemje na bazy dwaźastki]]. Źinsajšny źeń se su zwětšego licbniki wót 21 abo teke juž wót styrjoch abo pěśoch wótzabywali, tak až samo jadnorěcne zwětšego na Špańšćinje lice.

== Noty ==
<references/>

{{-}}
{{zarodk rěcy}}

[[Kategorija:Uto-actekiske rěcy]]