Mona Antiqua Restaurata

Cyfrol ddylanwadol gan y clerigwr Anglicanaidd a hynafiaethydd Henry Rowlands (1655–1723) yw Mona Antiqua Restaurata, a gyhoeddwyd yn Nulyn yn 1723, gydag ail argraffiad yn 1766. Mae'r llyfr yn trafod hynafiaethau Ynys Môn ac yn ceisio profi mai Môn oedd prif sedd y Derwyddon.

Ysbrydolwyd Rowlands i ysgrifennu'r llyfr ar ôl myfyrio am flynyddoedd ar arwyddocad yr henebion cynhanesyddol niferus sydd ar Fôn. Ym marn yr awdur roeddynt yn brawf o bwysigrwydd yr ynys yng nghrefydd y Derwyddon, ac yn y gyfrol mae'n olrhain hanes Môn o'r Dilyw hyd amser y Celtiaid. Gyda llawer o ddychymyg a chan datblygu rhai o ddamcaniaethau ieithyddol ffasiynol ei oes, mae'n ceisio profi fod y Gymraeg yn tarddu o'r Hebraeg ac yn cyflwyno'r Derwyddon fel math o batriarchiaid cyntefig. Ceir disgrifiadau o sawl heneb "derwyddol" ar yr ynys sy'n cael eu cysylltu â defodau tybiedig y Derwyddon. Credai Rowlands fod y ymadrodd 'Môn Mam Cymru' yn tarddu o'r ffaith fod yr ynys wedi bod yn brif ganolfan Gristnogol Cymru yn y cyfnod cynnar hefyd, gan etifeddu ac addasu athroniaeth y Derwyddon.

Bu Rowlands yn llythyru ag Edward Lhuyd ynglŷn ag agweddau ieithyddol yn ei waith a cheir detholiad o rai o lythyrau Lhuyd yn atodiad i'r llyfr. Ceir hefyd restrau o uchel siryddion Môn, ei haelodau seneddol, a'i hoffeiriaid plwyf.

Er nad yw'r damcaniaethau a geir ym Mona Antiqua Restaurata yn cael eu derbyn heddiw, mae'r llyfr yn bwysig iawn i hanesyddion y 18g am ei fod yn dangos sut yr oedd y Cymry, ac eraill, yn gweld hanes cynnar Cymru a'r Celtiaid. Bu'n llyfr hynod ddylanwadol a liwiodd farn a dychymyg sawl cenhedlaeth o ysgolheigion, hynafiaethwyr, beirdd a llenorion ac a chwaraeodd ran bwysig yn nadeni'r 18g yng Nghymru.

Llyfryddiaeth

Testun

Henry Rowlands, Mona Antiqua Restaurata, 1723 (ail-argraffiad gan Redesmere Press/Llyfrau Magma, 1993)
Mona Antiqua Restaurata ar Wiki Book Reader

Darllen pellach

C. L. Hulbert Powell, 'Some notes on Henry Rowland's Mona Antiqua Restaurata,' yn Trafodion Cymdeithas Hynafiaethwyr.. Môn (1952)
Brynley F. Roberts, 'Henry Rowlands' yn, Bedwyr Lewis Jones (gol.), Gwŷr Môn (Cyngor Gwlad Gwynedd, 1979)

Cyfeiriadau