Красноярск Енӗ

Красноя́рск Енӗ^[1] — Раççей Федерацин Çĕпĕр федераци тăрăхĕнчи субъекчĕ; Тухăç-Çĕпĕр экономика районне кĕрет. Территорипе Раççейре енсенчен чи шултри шутланать. Лаптăкĕ — 2 366 797 км²: кăштах Казахстан е Аргентина территоринчен пĕчĕкрех, Мексикăран пысăкрах пулать.

Тĕнчери администрациллĕ-территориллĕ виçесем хушшинче Якутипе Анăç Австрали хыççăн, виççĕмĕш вырăнта.

1934 çулхи раштавăн 7-мĕшĕнче туса хунă. Администраци центрĕ — Красноярск хула. Хальхи чикĕсем Енисей кĕпĕрнин чиккисемпе пĕрех темелле.

Тухăç енче Якутипе тата Иркутск облаçĕпе, кăнтăр енче Тăвапа тата Хакасипе, Кемĕр, Томск облаçĕсемпе, анăç енче Хантă-Манси тата Ямал-Ненец автономи тăрăхĕсемпе чикĕ тытать. Çурçĕрелле Кар тинĕсĕ урлă Архангельск облаçĕпе (Çĕнĕ Çĕр) кӳршĕлле.

Истори

Тĕп статья: Красноярск Енĕн историйĕ

Тахçанхи тапхăр

Авалхи çын çак çĕре малти палеолитра килнĕ тесе çирĕплетнĕ. 28—32 пин çул ĕлĕкрех Афонт тăвĕнче, 4-мĕш Куртакра, Каштанкра, Кова-вăрри, Бражное таврашĕнче çын тăнине палăртнă^[2].

Красноярск шыв усравĕн Дербин кӳлмекĕн çыранĕнче чи ĕлĕкех пытарнисене тупнă, вĕсене каргин вăхăчĕн (29—30 пин çул каярах) конощел сивĕтни тапхăрĕнче пытарнă теççĕ^[3]. Покровка II (Малый Лог II) патĕнче чакаласа тупнă Homo sapiens тĕсне кĕрекен çынăн çамка шăмми 27740±150 çул выртнă теççĕ.^[4]. 18—24 пин çул каярах тапхăрта Ачинская тата Тарачиха таврашĕнче çын тăнă вырăн пулнă. Лиственка патĕнче вара 16,5—10 пин çул каялла тăнă, имĕш.

Бронза ĕмĕренче Андроново ялĕ патĕнче çын вилисене пытарнисене андронов культурине (п. эрч. XVII—IX ĕмĕрсенче) кĕртеççĕ.

Ен администрацийĕ

Кĕпереттĕр Александр Хлопонин (юпа, 17 2002)
Саккуни тăвакан Пуху Ертӳçи — Александр Усс

Тавралăхĕ

Красноярск Енĕ Енисей çĕр-шывĕн лаптăкĕнче вырнаçнă. Çурçĕрĕнче Çурçĕр Пăрлă океанăн икĕ тинĕсĕн — Карпа Лаптевсен тинĕсĕ хĕррине тухать.

Лаптăкĕ 2 366 800 çм², Раççей территорин 13,86 %.

Ен Якутипе Иркут облаçĕпе тухăçра, Тувапа Хакасипе кăнтăрта, Кемĕрпе Томь облаçĕсемпе, Хантă-Мансипе Ямал-Ненец автономи тăрăхĕсемпе анăçра чикĕ тытать.

Климачĕ

Территориллĕ-администрациллĕ тытăмлăхĕ

15 пин çын ытла пурăнан вырăнсем
2007, кăрлач, 1 тĕлне

Красноярск	927,2	Сосновоборск	30,2
Норильск	209,3	Дудинка	24,6
Ачинск	111,6	Боготол	22,3
Канск	100,3	Берёзовка	21,0
Железногорск	93,9	Енисейск	19,2
Зеленогорск	68,6	Бородино	18,8
Минусинск	67,1	Шушенское	18,7
Лесосибирск	64,4	Иланский	16,3
Назарово	53,9	Ужур	16,1
Шарыпово	38,8	Кодинск	15,0
Дивногорск	30,7

Шыв пуянлăхĕсем

Красноярск енĕ шыв янтă пуррисемпе ырлăхлă тивĕçĕннĕ. Кăнтăртан çурçĕрелле тĕнчери чи пысăк юхан шывсенчен пĕри — Енисей — кĕрлесе шывне куçарать.

Кӳлĕсем

Красноярск енĕнче 323 пин кӳлĕ, анлăшĕ 300 метр ытла тата лаптăкĕ тăхăр гектар ытла. Унсăр пуçне чылай кӳлĕ юр пуян ирĕлнĕ çулсенче çуралать.

Енĕн 86 % кӳлли Поляр çавринче вырнаçнă. Пысăк кӳллисенчен пĕри — Таймăр. Унăн шыв йăлтăрккин лаптăкĕ 4560 тăваткал çухрăм. Урăххисем: Мăн Хантă, Пясино, Кета, Лама.

Енĕн варринче 16 пине яхăн кӳлĕ. Кăнтăр çĕрĕсенче 4 пине ытла кӳлĕ шутланать.

Хăш кӳлĕсен шывĕпе сипленме те юрать. Вĕсем çаксем: Ладейное, Шира, Учум, Такар, Инкуль, Иткуль, Кăсăкуль итата урăххисем те.

Юханшывсем

Ячĕ	Тăрсăлăвĕ, çм	Шыв лаптăкĕ км²	Çулти вăтам усă курни, м³/с	Çулти вăтам юхăм калăпăшĕ, çм³
Енисей (юханшыв)	3487	2580000	18600	591
Ангара (юханшыв)	1799	1039000	4390	138
Кан (юханшыв)	629	36900	286	8,92
Мана (юханшыв)	475	9320	985	3,11
Тупă (юханшыв)	119	36900	771	24,5
Оя (юханшыв)	254	5300	632	1,99
Сыда (юханшыв)	207	4450	283	0,89
Сым (юханшыв)	699	31600	244	7,7
Мăн Пит (юханшыв)	415	21700	238	7,51
Курейка (юханшыв)	888	44700	724	22,8

Çут çанталăка упраасси (Экологи)

Управлăхсем

Ӳкерчĕк:1 stolb.jpg

Управлăх "Юпасем"

Красноярск енĕнче пиллĕк управлăх йĕркеленĕ. Вĕсен пур çĕрĕн лаптăкĕ 8,8 млн га, ку вара енĕн 3,8% территорийĕ пулать.

Юпасем (управлăх)
Тунгус метеорит управлăхĕ
"Шуша хырлăхĕ" — наци паркĕ

тата урăх.

Енре 2 млн га анлăшлĕ 25 яваплă управ туса хунă. Малашне тата 2 млн га лаптăк калăпăшлĕ 44 заказник уйăрса тума ĕçлĕ шухăш пур.

Халăх йышĕ

2002 ҫулта Красноярск Енӗнче ҫакнашкал тӗрлӗ халӑн пурӑннӑ^[5]:

Вырăссем — 88,95 %
Украинсем — 2,31 %
Тутарсем — 1,5 %
Нимĕçсем — 1,24 %
Азербайджансем — 0,66 %
Белоруссем — 0,61 %
Чăвашсем — 0,57 %
Нацине кăтартманнисем — 0,51 %
Эрменсем — 0,37 %
Мордвасем — 0,25 %
Ненецсем — 0,21 %
Марисем — 0,17 %
Хакассем — 0,16 %
Эстунсем — 0,14 %
Кăркăссем — 0,13 %
Пушкăртсем — 0,13 %
Молдавансем — 0,13 %
Таджиксем — 0,12 %
Удмуртсем — 0,11 %
Латышсем — 0,10 %
Узбексем — 0,09 %
Казахсем — 0,09 %
Поляксем — 0,08 %
Якутсем — 0,08 %
Лезгинсем — 0,07 %
Литвасем — 0,07 %
Чикансем — 0,07 %
Грузинсем — 0,06 %
Еврейсем — 0,06 %
Осетинсем — 0,06 %
Нганасансем — 0,05 %
Тувинсем — 0,05 %
Кетсем — 0,05 %
Корейсем — 0,04 %
Бурятсем — 0,04 %
Чеченсем — 0,03 %
Грексем — 0,03 %
Латгальсем — 0,03 %

Хуçалăхĕ

Хăватлăхĕ (энергетика)

Тĕслĕ металлурги

Машинă тăвакан тата металл ĕçлĕхĕ

Химиллĕ промăçлăх

Атăмлă промăçлăх

Урăх промăçлăх

Транспортăн инфраструктури

Ӳкерчĕк:Емельяново АП 1.jpg

Тĕнче аэропорчĕ "Емельяново"

Этеплĕх

Красноярск енче ĕçлеççĕ:

12 профессиллĕ театр тата Красноярск ен филармонийĕ;
124 ача-пăча кĕвĕ, ӳнерлĕх, хореографиллĕ тата пултарулăх шкулĕсем;
1192 енри патшалăх тата муниципаллă вулавăш;
49 музей
148 кинотеатрпа кино кăтартмалли хатĕр
Красноярск циркĕ

Театăрсем

Красноярск ен территоринче çак театăрсем пултараççĕ:

Красноярск ен театăрĕсенче çак паллă артистсем вăй хунă: Г. С. Жжёнов тата И. М. Смоктуновский — Норильск Поляр лешьен Вл. Маяковский ячĕллĕ драма театăрĕнче. Иннокентий Михайлович Смоктуновский Красноярск А. С. Пушкин ячĕллĕ драма театăрĕ çумĕнчи студире хевте пĕлӳне ӳстернĕ. Д. А. Хворостовский Красноярск патшалăх оперăпа балет тевтăрĕнче юрланă. Минусинск драма театăрĕн сцени çинче В.Г. Ян (Янчевецкий) çыравçă хăйĕн пьесисене лартнă (вылянă та).

Музейсем

Спорт

Красноярск енĕнче 5299 спорт хатĕрĕллĕ тĕп ĕçлет. 2007 çулта красноярск спортсменĕсем пĕтĕм раççей тата тĕнче ăмăртăвĕсенче 116 медале çĕнтерсе илеççĕ. 2007 çулта енре 360 вырăнти спорт йышлă халăхлă турнир, 20 ытла пур раççей тата тĕнче шайĕнчи ăмăртăвĕсене ирттернĕ.

Çулçӳревлĕх

1978 çулта Австрире 4-палубăллă "Антон Чехов" теплоходне тунă, халĕ вăл Енисей тăрăх Красноярскран Игаркăна çити круиз туса çӳрет.

Чылай çулçӳревçĕ Шушенское çине пырать, «Саян унки» тĕнче кĕвĕ-юрă этнос фестивальне хутшăнать.

XIX ĕмĕрте Раççейĕн чи паха уес хули шутланнă Енисейск хулин те çулçӳревлĕх пуласлăхĕ тупăçлă.

Вуламалли

"Итоги социально-экономического развития Красноярского края в 2007 году".// Администрация Красноярского края. Красноярск. 2008 год.
Безруких, В. "Физическая география Красноярского края" // Красноярское книжное издательство. Красноярск, 1994
Корытный, Л.М. "Реки Красноярского края" //Красноярск, 1991.
Е.Е. Михеева, В.Е. Михеев, И.В. Плющ. "Водные ресурсы Енисейского региона" // Красноярск, 2004.
Н.Н. Урванцев. "Таймыр – край мой Северный" //Мускав, Мысль, 1978.

Асăрхавсем

^ М. Д. Горячко, Г. С. Самойлова, С. В. Кузьминых, В. И. Фёдорова, А. Н. Прокинова, П. С. Павлинов Красноярский край. — Большая Российская Энциклопедия. — Москва: Издательство «Большая российская энциклопедия». — Т. 15. — 60 000 экз. — ISBN 978-5-85270-346-0
^ Генералов А. Г. Поздний палеолит — ранний мезолит Канско-Енисейского региона. çăлкуçран архивланă 11 Ҫурла уйӑхӗн 2004. : автореферат дис. … доктора исторических наук : 07.00.06 / Иркутский гос. ун-т. — Иркутск, 2001. — 42 с.
^ Стасюк И. В., Акимова Е. В., Томилова Е. А., Лаухин С. А., Санько А. Ф., Тихомиров М. Ю., Махлаева Ю. М. Палеолитические местонахождения Дербинского археологического района (Красноярское водохранилище)
^ Akimova E., Higham T., Stasyuk I., Buzhilova A., Dobrovolskaya M., Mednikova M. «A new direct radiocarbon AMS date for an Upper Palaeolithic human bone from Siberia» // Archaeometry, 2010, V.52, pp.1122-1130.
^ http://www.perepis2002.ru/ct/doc/English/4-2.xls 2007 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 17-мӗшӗнче архивланӑ.

Каçăсем

Красноярск енĕ — официаллă портал 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 31-мӗшӗнче архивланӑ.
Красноярск Енĕн саккун тăвакан Пухăвĕ 2008 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 17-мӗшӗнче архивланӑ.
Красноярск енĕн çĕнĕ хыпарĕсем
Красноярск Енĕ "Вся Россия" каталог-хыпарлăхра 2009 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 8-мӗшӗнче архивланӑ.
Манăн Красноярск — халăх энциклопедийĕ
Красноярск интернет-порталĕ - Красноярск Енĕн пур сайчĕсем 2022 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 9-мӗшӗнче архивланӑ.
Красноярск енĕн электронлă картти 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ.
Красноярск Енĕн анлă мар чукун çулĕсем(ĕçлемен каçă) «Cайте о железной дороге» çинче.

[1] М. Д. Горячко, Г. С. Самойлова, С. В. Кузьминых, В. И. Фёдорова, А. Н. Прокинова, П. С. Павлинов Красноярский край. — Большая Российская Энциклопедия. — Москва: Издательство «Большая российская энциклопедия». — Т. 15. — 60 000 экз. — ISBN 978-5-85270-346-0

[2] Генералов А. Г. Поздний палеолит — ранний мезолит Канско-Енисейского региона. çăлкуçран архивланă 11 Ҫурла уйӑхӗн 2004. : автореферат дис. … доктора исторических наук : 07.00.06 / Иркутский гос. ун-т. — Иркутск, 2001. — 42 с.

[3] Стасюк И. В., Акимова Е. В., Томилова Е. А., Лаухин С. А., Санько А. Ф., Тихомиров М. Ю., Махлаева Ю. М. Палеолитические местонахождения Дербинского археологического района (Красноярское водохранилище)

[4] Akimova E., Higham T., Stasyuk I., Buzhilova A., Dobrovolskaya M., Mednikova M. «A new direct radiocarbon AMS date for an Upper Palaeolithic human bone from Siberia» // Archaeometry, 2010, V.52, pp.1122-1130.

[5] ttp://www.perepis2002.ru/ct/doc/English/4-2.xls 2007 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 17-мӗшӗнче архивланӑ.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

п • с • т Раççейĕн федераци тытăмлăхĕ
Республикăсем	Адыгей • Алтай • Буряти • Дагестан • ДХР¹ • Ингушети • Кабарда-Балкари • Калмыки • Карачай-Черкеси • Карели • Коми • Крым¹ • ЛХР¹ • Мари Эл • Мордови • Пушкăртстан • Саха • Çурçĕр Осети • Тутарстан • Тыва • Удмурти • Хакаси • Чăваш Ен • Чечня

Енсем	Алтай • Байкал Лешьен • Камчатка • Краснодар • Красноярск • Перĕм • Ставрополь • Тинĕсçум • Хабаровск

Облаçсем	Амур • Архангельск • Аçтăрхан • Ăренпур • Белгород • Брянск • Владимир • Волгоград • Вологда • Воронеж • Иваново • Иркутск • Запорожье¹ • Калининград • Калуга • Кемĕр • Киров • Кострома • Курган • Курск • Ленинград • Липецк • Магадан • Мурманск • Мускав • Новгород • Омск • Орёл • Пенза • Псков • Ростов • Рязань • Самар • Сарăту • Сахалин • Свердловск • Çĕн Çĕпĕр • Смулен • Тамбов • Тĕвер • Томск • Тула • Тĕмен • Херсон¹ • Челепи • Чĕмпĕр • Чулхула • Ярославль

Федераци шайĕнчи хуласем	Мускав • Санкт-Петербург • Севастополь¹

Автономиллĕ облаç	Еврей

Автономиллĕ тăрăхсем	Ненец² • Хантă-Манси³ • Чукотка • Ямал-Ненец³
¹ Тĕнчери йышăннă Украинăн территорисенчи • ² Архангельск облаçне кĕрет • ³ Тĕмен облаçне кĕрет