خۆی

خۆی
شارۆچکە
خوی - Xoy - Khoy
دەروازەی بەردینی خۆی دیمەنێک لە شارۆچکەی خۆی
وڵات	ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستان
پارێزگا	ورمێ
شارستان	خۆی
ناوچە	ناوەندی
بوون بە شارۆچکە	١٩٢٣
دەسەڵات
• جۆر	شارەوان–ئەنجومەن
• ڕاژۆر	ئەحمەد خەلیلی
بەرزایی	١١٤٨ مەتر (٣٬٧٦٦ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٦)
• سەرجەم	١٩٨،٨٤٥
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (کرمانجی و ئازەری
• ئایین	ئیسلام(سوننە و شیعە)
کۆدی تەلەفۆن	٠٤٤
وێبگە	khoycity.ir

خۆی، (بە ئینگلیزی Khoy، بە ئازەری Xoy، بە ئەرمەنی Հեր، بە فارسی خوی) دووەمین و یەکێک لە شارەکانی پارێزگای ورمێ لە ئێرانە. شارۆچکەی خۆی ناوەندی شارستانی خۆیە کە لە باکووری ڕۆژاوای ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ئێراندا ھەڵکەوتووە. ژمارەی دانیشتووانی ئەم شارە لە ساڵی ٢٠١٦دا بەرامبەر لەگەڵ ١٩٨،٨٤٥ کەس بووە و لەدوای ورمێدا دووەم شاری گەورەی پارێزگای ورمێیە، و ٨٠٧ کیلۆمەتر لە باکووری رۆژئاوای تارانەوە دوورە.

ئابووری ناوچەکە لەسەر بنەمای کشتوکاڵ دامەزراوە، بەتایبەتی بەرھەمھێنانی میوە و دانەوێڵە و دار. خۆی نازناوی شاری گوڵەبەڕۆژەی ئێرانی لێنراوە. لە سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٦دا ژمارەی دانیشتووانی شارەکە ١٧٨٧٠٨ کەس بووە، بە مەزەندەکردنی ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١٢ بە ٢٠٠ ھەزار و ٩٨٥ کەس. ژمارەی دانیشتووانی شاری خۆی بە پێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٦ بە ١٩٨ ھەزار و ٨٤٥ کەس بووە. خۆی دانیشتووی ھەم ئازەرییەکان و ھەم کوردە. بیروباوەڕی سەرەکی بریتین لە ئیسلامی (شیعە و سوننە).

لە سەردەمی مادەکانەوە داگیرکراوە، مێژوویەکی دوور و درێژی ھەیە وەک ناوەندێکی گرنگی مەسیحی.

ئەم شارۆچکەیە لەڕووی شارستانیەت و پێگەی ئایینییەوە بە یەکێک لە شارە دیارەکانی ئەو وڵاتە دادەنرێت وە یەکێکە لە ناوەندە دێرینەکانی شارستانیەت لە باکووری ڕۆژئاوای ئێران کە ناوەندی چەندین ڕووداوی مێژوویی بووە. مۆزەخانەی مێژوویی خوی لە ساڵی ١٩٦٩ی زاینیی دامەزراوە و بەرھەمە دێرین و مێژووییەکانی مێژوو و شارستانیەتی خوی بۆ ماوەی ٧ ھەزار ساڵ نیشان دەدەن. بەرھەمە نووسراوەکان کە تێیدا نیشانەکانی ناوچەی خوی ئێستا دەدۆزرێتەوە، پەیوەندی بە پترۆگلیف و نووسراوەکانی سۆمەری و ئاشوری و ئورارتییەوە ھەیە. بە گوێرەی زۆربەی توێژەران، ناوچەی "عەرەتا"ی نووسراوەکانی سۆمەری، ھەمان ئەو ناوچەیەیە کە چەند سەدەیەک دواتر لە نووسراوەکانی ئاشوریدا بە ناوی "سانگی بوتو" (خۆی و مەراند و مەحاڵ گونەیی) باسی لێوە کراوە.

بەھۆی ھەڵکەوتنی لەسەر ڕێگای ئاوریشم و ڕێگای بازرگانی ڕۆژھەڵات-ڕۆژئاوا، شاری خۆی لەلایەن گەلێک گەشتیار و ئێرانناسە وە سە ردانی کراوە. دوای فراوانبوونی دەوڵەتی سەلجووقی بۆ ئەنادۆڵ و ڕۆژئاوا، ئەم شارە بەھۆی شوێنی تایبەتی و بوونی لەسەر ڕێگای سەرەکی لە ڕۆژھەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا، گرنگی و ئاوەدانی زانستی و فەرھەنگی و ئابووری گەورە بوو. ڕێگای ئاوریشم بە دووری ٢٥ کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژئاوای خۆی لە ڕێگای چالداران لە سەرووی غوردیک قافێسی تێدەپەڕی، کە بە زمانی ناوچەکە ناوی "دۆح ئۆچان" (ئەو شوێنەی کە وشترەکان لێی دەفڕێت)؛ چونکە بەھۆی بەرزی لێواری ئەم ڕێگایە وشترەکان بە کەلوپەلەوە بە خێراییەکی زۆر دەجووڵان وەک ئەوەی بفڕن. لە سەرچاوە مێژووییەکان و سەفەرنامەکانەوە، لەوانەش گەشتنامەی ناسر خەسرەو، دەتوانرێت زانیاری بەرچاو لەسەر خۆی بەدەست بھێنرێت.

ناو

خۆی لە پارێزگای ئازەربایجان لە سەردەمی خەلافەتی عەباسیدا

سەرەڕای ئەوەی کە نزیکەی ٣ ھەزار ساڵ لەمەوبەر لە ناوچەی خۆی ئەمڕۆ شارێک بوونی ھەبووە و ناوی خۆی لە ١٤ سەدە پێش ئێستاوە تا ئەمڕۆش بۆ ئەم شارۆچکەیە بەکارھاتووە. بەڵام مانای بنەچەی ناوی خۆی و مێژووی ئەم وشەیە ڕوون نییە. وە بۆچوونی جیاواز ھەیە لەسەر ناوی ئەم شارۆچکەیە. بە بڕوای محەممەد ئەمین ریاحی، ئەم وشەیە پەیوەندی بە دوو وشەوە ھەیە:

• یەکێکیان ناوی شاری ئولخۆیە کە دوو ھەزار و ٧٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەکەوێتە شاری خۆی و ئەوی دیکەیان ناوی سەردۆی خورد کە قەڵایەکە کە سەردۆی یەکێک لە پاشاکانی ئورارتوو لە تەنیشت شاری ئۆلخۆ دروستی کردووە.
• ھەروەھا باس لەوە دەکرێت کە وشەی "خۆی" لە زمانی کوردی و ئێرانی ناوەڕاستدا بە واتای خوێ دێت، بەھۆی بوونی کانەکانی خوێ لە ناوچەکەدا بە "خۆی" ناسراوە.
• ئەگەری ئەوەی کە ناوی خوی لە ڕەگی ئەرمەنییەوە وەرگیراوە بە واتای "رام" دروست نییە، چونکە ناوی ئەم شارە لە سەرچاوە ئەرمەنییەکاندا بە "ھیر" تۆمار کراوە.
• ڕۆجەر سیڤێری ھۆکاری ناوی خوی بە ڕەچەڵەکی کوردی دەزانێت کە پەیوەندی بە کانەکانی خوێی ئەم شارەوە ھەیە.

مێژوو

مێژووی ئەم شارۆچکەیە بۆ سێ ھەزار ساڵ دەگەڕێتەوە. لە سەردەمی کۆندا، خۆی وەک شارەکانی تری ئەتۆرپاتکان لە سەردەمی مادەکانەوە تا کۆتایی ساسانییەکان لەژێر دەسەڵاتی پاشاکانی ئێراندا بووە. پێش مادەکان شارۆچکەی خۆی بەشێک بوو لە ناوچەی دێرینی سان گیبوتۆ و بەشێک بوو لە خاکی ئورارتوو. لە کۆندا شارۆچکەی خۆی بە ھۆی بوونی لەسەر ڕێگای ئاوریشم زۆر گرنگ بووە.

لە سەردەمی ئەرمینیای گەورەدا ئەم شارۆچکەیە بەشێک بووە لە پارێزگای نۆر-شیراک (ئەشکار). خوی لە سەدەی ھەشتەمی زایینیدا باسی لێوە کراوە و لەلایەن ئەنانیا شیراکاتسی لە "ئەشخاراتسویتس"دا بە ھێر ناوی لێنراوە.

لە سەردەمی ئەشکانیدا خۆی دەروازەی ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی بوو لە باکووری ڕۆژئاوا. لە دەوروبەری ساڵی ٣٧ی پێش زایین، مارک ئەنتۆنی لە یەکێک لە جەنگە زۆر و بەردەوامەکانی ڕۆم و پارتدا، ئەو دەشتەی بڕیبوو کە دەکەوێتە نێوان خوی و ماراند. یەکێک لە توخمە مێژووییە گرنگەکانی ئەم شارە کڵێسای سورپ سەرکیسە. بەڵگەنامە ئەرمەنییەکان نووسیویانە کە بەرواری دروستکردنی دەبێت یان ساڵی ٣٣٢ یان ٣٣٣ی زایینی بێت. لە شارەکە و گوندەکانی دەوروبەری، کڵێساکان دەبینرێن و باس لەوە دەکرێت کە ھەمیشە ئەرمەنییەکان بڕێکی بەرچاو لە دانیشتوانی شارەکەیان پێکھێناوە.

تا نیوەی یەکەمی سەدەی یازدەھەم ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی چالاکانە ھەوڵیان دەدا خاکەکانی ڕۆژھەڵاتی خۆیان کۆبکەنەوە، لە ھەوڵێکدا بۆ ھەڵمژینی شانشینە ناجێگیرەکانی ئەرمەنستان. لە ساڵی ١٠٢١-١٠٢٢ ئیمپراتۆر باسیل دووەم سەرکردایەتی سوپاکەی کرد تا خۆی لە ماوەی ١٧٥ کم لە دوین، و تەسلیمبوونی پاشایەتی لە شانشینی ئارتسرونی وانی بەدەستھێنا.

لە ساڵی ١٢١٠ شارەکە لەلایەن ھێزەکانی شانشینی جۆرجیا داگیرکرا کە لەلایەن تاماری گەورەوە نێردرابوو لە ژێر فەرمانی زەکەریا و ئیڤانێ مخارگردزێلی. ئەمەش وەڵامێک بوو بۆ دەرکردنی ئەنی کە لە ژێر کۆنترۆڵی جۆرجیادا بوو کە لە ساڵی ١٢٠٨ ڕوویدا و ١٢ ھەزار مەسیحی بە مردن بەجێھێشت.

سەردەمی سەفەوییەکان

لە سەردەمی سەفەوییەکاندا شارۆچکەی خۆی بە ھۆی نزیکی لە سنووری ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە ڕووی ستراتیژییەوە گرنگ بوو. شا ئیسماعیل سەفەوی لە ساڵی ٩٢٠ی کۆچی/١٥١٤ی زایینی لە چاڵداران کە نزیکەی حەفتا میل لەم شارۆچکەیەوە دوورە، لە لایەن سوڵتان سەلیمی یەکەمەوە تووشی شکستێکی قورس بوو.

لە سەردەمی سەفەوییەکاندا چەندین جار شارۆچکەی خۆی و ناوچەی ئازەربایجان لە لایەن سوپای عوسمانییەوە ھێرشی کرایە سەر. ئەولیا چەلەبی، مێژوونووسی عوسمانی، یەکێک لەو ھێرشانە بەم شێوەیە ڕوون دەکاتەوە:

لە ٢١ھەمین ڕۆژی گەمارۆدانی خۆی، ھێزەکانی عوسمانی لە بەشێک لە شارە داگیرکراوەکە ڕێگای ژێر زەوییان ھەڵکەند و نزیک بە چوار ھەزار کەسی خەڵکی قزڵباش گیانیان لە دەست دا. بەڵام خەڵکی خوی لە ئایینە درۆزنەکەیاندا سەقامگیر بوون و وازیان لە شەڕ ھێنا. دوای ئەم ڕووداوە سەردار محەممەد پاشا ئەماسیەی داگیر کرد و سنەوڵا پاشا لەگەڵ فەرماندەی گارسۆنی وان و سەربازانی یامین و یاسار و جانیسارەکانی ئەو وڵاتە، ئیلیان داگیر کرد. خوی بە تەقەمەنی تەواوەوە نارد بۆ یارمەتیدانی گەمارۆدراوەکان. ھێزە بێسنوورەکانی ئەلعوسمان بە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی جۆراوجۆر و زۆر بە شەو و ڕۆژ گورزی چەقێنەریان داوە. دواجار دوای ٥٧ ڕۆژ لە گەمارۆدان و شەڕی چڕ، لە ١٨ی شەعبانی ١١٣٦ی کۆچی، ئەو شارۆچکەیە لە سەرخۆ داگیرکرایەوە. شەھباز خان و میرزا جەلال بە ٣٠٠٠ قزڵباش کۆمەڵکوژ کران و موڵک و ئەندامانی بنەماڵەکەیان بردران و بەدیل گیران. ڕۆژی دواتر لە شار نوێژ کرا و وتارێک بە ناوی "سوڵتان" خوێندرایەوە. دوای خۆی چروس بە ئاسانی گیرا.

دونبەلیەکان

جەعفەر قولی خانی دۆنبەلی

دونبەلی لە بۆتانەوە ھاتوون، کە ناوچەیەکی کوردیی لە نێوان سێرت و جزیرە لە باکووری کوردستان. یەکەم باپیریان عیسا بەگ بوو، ساڵی ١٣٧٨ بوو بە میری سەکماناوا(ماکۆ). ئەو کوڕەزای شێخ  ئەحمەد بەگە کە لە خزمەت تورکمانانی ئاق قۆیونلوو بوو، و ھەروەھا ئەم بنەماڵە چەندین پۆستیان لە دەوڵەتی فارس بە دەستەوە بوو. ئەحمەد بەگ کوڕی حەجی بەگ(حەجی سوڵتان) لە سەردەمی تاماسپی یەکەمی سەفەوی لە وڵاتی عەجەم، میری سەکماناوا(ماکۆ) و خۆی بوو. ساڵی ١٥٣٠ بنەماڵەی دونبەلی توانی میرنشینێکی نیمچە سەربەخۆ لە ناوچەکە دابمەزرێنێ کە ھەرێمی چورس و سەڵماسی دەگرتەوە. لە سەردەمی شا عەبباسی یەکەم ئەم بنەماڵە میرنشینەکەیان بۆ چورس و خۆی پەرە پێدا و ھەندێکجار بۆ دەسەڵاتی زۆرتر شەڕیان دەکرد. پاش کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی سەفەوییەکان، میرانی دونبەلی لە ساڵی ١٧٣٦ەوە، بوون بە خانی میراتی خۆی و تەورێز. خێڵی دونبەلی وەک حاکمانی نیمچە-سەربەخۆ بۆ نزیکەی پەنجا ساڵ لە نێوان مەرگی نادرشای ئەفشار لە ساڵی١٧٤٧ تا بە پادشا بوونی ئاغا محەممەدخانی قاجاڕ لە ساڵی١٧٩٦، حکومەتی خاناتی خۆی و ھەروەھا تەورێزیشیان دەکرد. ئەوان ھەروەھا ھاوپەیمانی سێ خانەدانی حاکمی ئەفشار(خانەدانی ئەفشاری)، زەند(زەندییەکان) و قاجار(قاجاڕەکان) لە وڵاتی عەجەم بوون.

یەکەم میری ھەڵکەوتوو و دیاری ئەم کاتە نەجەف قولی خان بوو. پاش کوشتی شاباز خانی یەکەمی بابی نەجەف قولی خان بە دەستی خاڵی، ئەیووب خانی چورس، بوو بە جێنشینی ئەو وەک میری چوورس و سەڵماس. ساڵی١٧٣٤ نەجەف قولی وەک سەردەستەی چەکداران چووە خزمەتی نادرشای ئەفشار و لە داگیرکردنی ھیند(ھیندستان) لەگەڵی بوو و نازناوی بە ئەمیر ئەلئومەرای(میری میرانی) پێ بەخشرا و بووەوە بە میری خۆی. ساڵی ١٧٤٢ بوو بە بەگلەربەگی(حاکمی حاکمان) تەورێز. ساڵی ١٧٤٧ بوو بە خانی حاکمی تەورێز و ھەروەھا لە سەردەمی جێنشینانی نادرشایش ھەر لەم پۆستەی مایەوە. لە شەڕی جێنشینی نێوان چەندین داواکاری پادشایی وڵاتی عەجەم، نەجەف قولی خان و شاباز خانی دووھەمی برازای ساڵی١٧٥٠ چوونە پاڵ فەتح عەلی خانی ئەفشاری-ئەرەشلووی ورمێ. حکومەتی خۆی و سەڵماس بە شاباز خانی دووھەم بەخشرا و نەجەف قولی خان تەورێز و چوورسی بە دەستەوە بوو. پاش مەرگی فەتح عەلی خان، ساڵی ١٧٥٧، خانەکانی دونبەلی بەڵێنی سۆز و وەفاداری خۆیان بە محەمەد حەسەن خانی قاجار دا. ساڵی١٧٦٢ بەڵێن و پەیمانیان بە کەریم خانی زەند دا. ئەو ساڵی ١٧٦٣ عەبدولڕەزاق بەگی کوڕی وەک بارمتە نارد بۆ شیراز. ئەگەرچی نەجەف قولی خان وەک میری ئارام لە خاناتی خۆی مایەوە و شەھباز خان وەک حاکمی خۆی مایەوە لە شیراز، دەسەڵاتی ڕاستەقینێی دونبەلی بە دەستی  ئەمیر ئەحمەد خان برای شەھباز بوو، کە لە ١٧٦٣ تا کاتی مەرگی لە ١٧٨٦ وەک بەھێزترین میری دونبەلی و ڕکەبەری ئاغا موحەمەد خان بۆ سەرۆکایەتی وڵاتی عەجەم بوو . لە ئەنجامدا ساڵی ١٧٨٦ ئەحمەد خان لەگەڵ کوڕە گەورەکەی بە دەستی کوڕەکانی شەھباز کوژران،کە ڕەنگەبە ئەمری شای قاجار کردبێتیان. کوڕی دووھەمی ئەحمەد خان واتە حوسەین قولی خان ساڵی ١٧٨٦ بوو بە جێنشینی باوکی. ساڵی ١٧٩١ ئەو لەگەڵ ئاغا موحەمەد خان و خانەدانی قاجار پەیمانی بەست و بوو بە میری تەورێز، خۆی و ئەردەبیل. ساڵی ١٧٩٢ حوسەین قولی خان بوو بە ئەمیر ئەلئومەرا و بەگلەربەگی ئازەرباینجان. ئەو ھەروەھا لە بۆنەی تاج لەسەرنانی پاشایەتی ئاغا موحەمەد خان لە دەشتی موغان بەشدار بوو، لەوێ بوو ئاغا موحەمەد خان خۆی وەک شاھەنشا و ئیمپراتۆری سەرانسەری ئێران ناساند. ساڵی ١٧٩٣ کاتێک بوو بە ھاوپەیمانی ئیبراھیم خالی خانی جەوانشیر حاکمی قەرەباغ، و کچی ئەوی خواست، لەبەر چاوان کەوت. پاش مەرگی حوسەین قولی خان لە ساڵی ١٧٩٨ برای جەوانتری واتە جەعفەر قولی خان بوو بە جێنشینی. ھەروەھا لەگەڵ دوو شەڕی ڕووس و عەجەم، میرایەتی و حکومەتی دونبەلییەکان لە ساڵی ١٨٠٩ کۆتایی پێ ھات و دەسەڵاتی ناوچەیی ئەوان لە ساڵی ١٨٢٧ تەواو بوو. بەڵام ئەندامانی بنەماڵە چەندین پۆستی حکومەتییان لە ئازەرباینجان و پارێزگاکانی تری وڵاتی عەجەم بەدەستەوە بوو .

لقێکی تر لە دونبەلییەکان چووبوونە کاشان، و ئەندامی بەرچاو و بەناوبانگی ئەوان فەتح عەلی خانی سەبای دونبەلی " مەلەک ئەلشوعەرا" ، شاعیر و شێوەکاری فەتح عەلی شای قاجار بوو.

جەنگی جیھانی یەکەم

لە سەردەمی قاجاڕەکاندا ئەم شارۆچکەیە بە ھۆی نزیک بوونی لە سنووری ڕووسەکان گرینگییەکی زۆری ستراتیجی ھەبوو. پاشماوەی دیوارەکانی بەرگری شارۆچکەکە کە لە سەدەی ١٣ی کۆچی/١٩ لەسەر داوای فەتح عەلی شا لەلایەن ژەنەراڵ گاردنەوە دروستکراوە، تا ئێستاش دەبینرێت. دواتر شارۆچکەی خۆی شاھیدی ململانێی توندی نێوان ناسیۆنالیستەکان و شاھانەی پێشوو بوو لە کاتی جەنگی جیھانی یەکەمدا.

ئەحمەد کسرەوی لە کتێبی "ھەژدە ساڵی ئازەربایجان"دا بەم شێوەیە دەگێڕێتەوە:

ھەروەھا پێنج شەش ھەزار ئەرمەنی لە یەریڤان و وان و نەخچیڤانەوە پەیوەست بوون بە شەڕڤانە مەسیحییەکانەوە. ئەمە قەبارەی جەماوەرەکەیانە و ھەموویان یەکگرتوو بوون و ھەوڵیان دەدا بۆ خەون. لەو ژمارەیەش ٢٠ ھەزار سەرباز مەشقیان پێکراوە، ٨٠٠ سەرکردەی ڕووسیاش نەچوونە رووسیا، بەڵکو لەگەڵیان ماونەتەوە و بە ھاوکاری ٧٢ سەرکردەی فەرەنسا رێبەرایەتییان کردووە. چەکەکانیان ٢٥ تۆپ و ١٦٠ تیر بووە. نیکتین، کونسوڵی ڕووسیا، شێت، کونسوڵی ئەمریکا و گوجەل، بەرپرسی نەخۆشخانەیەکی فەرەنسا، بەرپرسی سیاسەت و ڕێنمایی بوون. لە ئاشوورییەکانەوە، دوای کوژرانی مارشمیۆن، ئاغا پاترۆس بەرپرسی کاروباری سەربازی بوو. ھەروەھا مەلیک خوشابە بە یەکێک لە سەرکردەکان ھەژمار دەکرا، بەو ھەوڵانە دەکرا چیت لە دژی ھێزێکی وا بکردایە.

لە یەکەم ڕۆژی مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٨ و ١٣ی ڕەمەزانی ساڵی ١٣٣٦ی کۆچی ھەواڵی تێپەڕبوونی ئەندرانیک ئۆزانیان لە ئاراسەوە بە تەلەگراف گەیشتە شەھبەندەری. ھێزێکی ٥٠٠ کەس کە لە سەربازی عوسمانی و سواری ئێرانی پێکھاتبوون ئەو شەو بە مەبەستی بەرگری بەرەو ئیۆ ئۆغلی بەڕێکەوتن، لە تاریکی شەودا سەربازانی عوسمانی لە دەرگا بە دەرگە بە دوای ئەرمەنییەکاندا دەگەڕان. کە لە دەروازەی ساش ڕووبەڕووی ھێزی ئەندرانیک بووەوە و شەڕێک ڕوویدا، کە دەرئەنجامەکەی سەرکەوتنی ئەندرانیک بوو.

بەرەبەیانی ڕۆژی دووشەممە ٣ی تەمووزی ١٩١٨، ڕیزەکانی ھێرشبەران لە تەنیشت شارەکە دەرکەوتن، وە بە شاردنەوە لە کێڵگەکانی تەنیشت شار، نیوەی شارەکەیان گەمارۆدا.

گەمارۆی خۆی لە ھەمان کاتدا بوو لەگەڵ ھەڵمەتی عوسمانییەکان بەرەو ورمێ، کاتێک لە گەمارۆکەیان زانی، ڕێگایان بۆ خۆی گۆڕی. لەم نێوەندەدا خەڵکی ئەو شارە بە یارمەتی چەند چەکدارێک تا ھاتنی عوسمانییەکان بەرەنگاری بوون. لەم چوارچێوەیەدا، کسرەوی لە مێژووی ١٨ ساڵەی ئازەربایجاندا دەنووسێت: خۆییەکان لە دژی ھەموو بەرنامە زیانبەخشەکان و نەبوونی چەکی کانزایی شەڕیان کردووە. ئەو چەند عوسمانییە بریندارەش یارمەتیان دا و ھەریەکەیان سواری بەردێکی تر بوون و ھەوڵیان دا. ھەروەھا ژنەکان پەیوەست بوون بە پیاوەکان و درێغییان نەکرد لە یارمەتیدانیان، ھەروەھا ئاو و شروب و خۆراکیان بۆ سەربازەکان ھێنا و ئەمەش ورەیان زیاتر کرد و چەند سوارەیەکیش ھاتبوون بۆ یارمەتیدان و ئەمەش سەرچاوەی ھاندانیش بوو.

دوای گۆڕینی ڕێگا بەرەو خۆی، بە ئەگەرێکی زۆرەوە سوپای عوسمانی لە پاشنیوەڕۆی یەکێک لە ڕۆژانی ٥ یان ٦ی کانوونی دووەم بگاتە خۆی. بەپێی نوسینەکەی ئەمین ریاحی، تۆپخانەکانی عوسمانی ھێزەکانی ئەرمەنیان لەژێر تەقە گرتووە و لەماوەیەکی کەمدا ھەموویانیان چەقاندووە و ناچاریان کردووە ھەڵبێن. چیای غەزەنفەر کەوتە دەست عوسمانییەکان، شەڕەکەش لە پشتی شارەکەوە بەردەوام بوو تا نزیکی ئێوارە، سوپای عوسمانی گەیشتە تەشقەند و بەردەوام بوو لە تەقاندنی تۆپ بەرەو سەید ئاباد و بەدواداچوونی ئەرمەنییەکان کرد تا جۆلفە، دواجاریش کاتێک ئەرمەنییەکان بە ئاراس و... عەتاش لێدانی کردنەوەی پردەکە ڕاونانەکەی ڕاگرت. بە وتەی مێھدی ئاگاسی، عەلی ئیحسان پاشا دوای شکستی ئەندرانیک زۆربەی ھێزەکانی بەرەو ورمێ جوڵاند و بووە ھۆی سەرکەوتنی موسڵمانان لە دژی مەسیحییەکان کە لە لایەن ھێزەکانی بەریتانیا و فەرەنسا پشتیوانیان لێدەکرا.

شۆڕشی سمکۆ

سمکۆی شکاک

• دوای لاواز بوونی ڕووسیا بەھۆی شکانی لەسەریەکی لە جەنگی (ڕووسیا-ژاپۆن)دا بەرەی ڕۆژھەڵاتی دوور، عوسمانییەکان لە ئابی ١٩٠٦دا ناوچەی ورمێیان داگیرکرد جگە لە شاری ورمێ، بەبیانووی کێشەی سنوری نێوان ئێران و عوسمانی کە ھەرگیز ئەم کێشە سنوریەیان بۆ یەکلا نەدەبووەوە، پاشان عوسمانیەکان سەربازەکانی کۆکردەوەوە بردنی بۆبەرەی (باڵکان) کە لەوێ توشی شاکان ببوون، دوای پێکدادان لە تەورێز ڕووسەکان ورمێیان داگیر کرد لە ساڵی ١٩١١دا.
• لەسەروبەندی جەنگی جیھانیی یەکەمدا شاری ورمێ دەست بەدەستی دەکرد بەدەست زلھێزەکانی ناوچەکەوە، دوای شۆڕشی ڕووسیا لەساڵی ١٩١٧دا، بەرپرسیارێتی و بەڕێوەبردنی شاری ورمێ ڕادەستی ئەنجومەنی مەسیحی ئاشووری(موتاوا)کرد. پاش زنجیرە تاوانێکی ناسۆراوی و تاوانی خوێناوی وەک سەربڕین و رەشەکوژی موسوڵمانان لە ورمێ لەلایەن مەسیحیەکانەوە لە (٢٢/٢/١٩١٨). ئەم تاوانانە وەھای کرد کوردان بکەونە خۆیان و شۆرش بەرپا بکەن ئەوەبوو بەسەرکردایەتی سمکۆی شکاک دەستی پێکردو ھەر لەوساڵەدا (مارشەمعون)ی سەرکردەی ئاشووریەکان بەدەستی سمکۆ کوژرا، ھاتنی (٢٠ھەزار) ئاوارەی ئاشووری لەوانەوە بۆ ناوچەی ورمێ لە ئەنجامی شەڕی عوسمانی و ئاشووری، وە نفوسی (٥٠ھەزار بۆ ٧٠ھەزار) ئاشووری کۆچیان پێکرا لە ورمێوە بۆ باشووری ئێران تاوەکو لە ژێر پاراستنی بەریتانیادابن، ئەم کۆچە بەکۆمەڵە لە ژنان و منداڵان بەڕەو بەناو ساینقەڵا و ھەمەداندا بران، دواتر ئاوارەکان برانە بەعقووبەی باکوری شاری بەغدا نیشتەجێکران، دوای ڕۆیشتنی ئاشوورییەکان (سۆنتاگ)، قەشەی پیرۆزی کاسۆلیکی و (ئێچ.فلاومەر)ی موژدەبەر کوژران لە (ئابی ١٩١٨ز)دا لە ورمێ.

• ئیسماعیل ئاغا کە ناسرابوو بە سمکۆی شکاک شاری ورمێی ڕزگارکرد لە ھاوینی ساڵی ١٩١٩دا، لە ساڵی ١٩٢١دا ھێزیکی زۆر لە تارانەوە، بەمەبەستی پشتیوانیکردنی ھێزەکانی ئێران لەنێوچەکە، گەیشتە شاری تەورێز. ھێشتا سوپای ئێران لە تەورێزەوە بەرەو کوردستان رێنەکەوتبوون کە سمکۆ فەرمانی گرتنی شاری مەھابادی دەرکرد. رۆژی ٦ی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢١، ھێزەکانی کورد شاری مەھابادیان گەمارۆدا. ئێران تیپێکی (٥٥٠) کەسی ژاندار و سەربازیان لە مەھاباد مۆڵدابوو. پاش چەند رۆژ گەمارۆدانی شار، لە ئەنجامی شەونخونی و ھێرشی خێرای ھێزەکانی سمکۆ، سەنگەرەکانی چەکدارانی ئێران، یەک لەدواییەک گیران و توانای بەرگریکردنیان نەما. لە ئاکامدا (سەد و پەنجا ئەفسەر و سەرباز)ی ئێرانی کوژران و چوارسەد کەسی دیکەشیان لێ بەدیل گیرا. دوابەدوای داگیرکردنی مەھاباد لەلایەن سمکۆوە، ئەفسەرێکی سوێدی بەنیوی (لاند بێرگ)، فەرماندەیەتیی ھێرشێکی تازەی پێسپێردرا. لەشکری لاند بێرگ، ملی رێگەی گرتەبەر و لەناوچەکانی رزگارکراوی کوردستان نێزیک بووەوە. سمکۆ، ھێزێکی(٢٠٠) کەسیی کۆکردەوە و بەرنامەی تێکشکانی لەشکری ئێران بە فەرماندەیی ئەفسەری سوێدی داڕشت. لەھێرشێکی خێرا و لەنەکاوی ھێزی چەکداری کوردستاندا، بە سەدان چەکداری ئێرانی کوژران و پاشماوەی ھێزەکەشیان ھەڵاتن و لەناوچەکە دوور کەوتنەوە. لەو شەڕانەدا فەرماندەی ھێزی ئازەرییەکان (سام خانی ئەمیر ئەرشەد) بوو. ئەمیر ئەرشەد برای زەرغام فەرماندەی سوپای ئازەرییەکان و ئەو کەسە بوو کە لە شاری تەورێز بە داڕشتنی پیلان جەعفەر ئاغای برا گەورەی سمکۆی کوشتبوو. (سام خانی ئەمیر ئەرشەد)، بەدەستی سمکۆ کوژرا و بەوجۆرە تۆڵەی خۆی لە (زەرغامی) دوژمن بە کورد و بکوژی براکەی، سەندەوە.
• ھێزەکانی ئێران لەبەرامبەر ھێزەکانی سمکۆدا، پەیتا پەیتا تووشی شکست دەبوون و شار و ناوچەیەکی زیاتری کوردستان ئازاد دەکرا و، دەکەوتەژێر دەسەڵاتی سمکۆوە. فەرماندەکانی ئێران، جارێکی دیکە، ھێز و توانای خۆیان تاقیکردەوە و ھێرشیان ھێنایەوە. لەدوو نەبەردی گەورە و خوێناویدا کە لە ئازادگان و قەرەتەپە ڕوویاندا، ھێزەکانی ئێران تێکشکان و بەرەو شاری خۆی ھەڵاتن، بەڵام ھێزی کوردستان بەردەوامبوون لە ھێرشیان و لە سەرەتای کانوونی یەکەمی ١٩٢١ سەرکەوتووانە چوونە نێو شاری خۆی و ئەو شارەی کوردستانیش لە ھێزەکانی داگیرکەری ئێرانی پاک کرایەوە. رێز و خۆشەویستیی خەڵکی کورد بەرامبەر بە سمکۆ، بەرادەیەکی زۆر پەرەی سەند. تەواوی سەرۆک ئێڵ و ھۆزەکانی کوردستان، بەتایبەتیی لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان، سەریان بۆ نەوی کرد و سمکۆیان بە سەرۆک و رێبەری خۆیان دەزانی. ھەر لە سنووری باکووری کوردستان – لە ماکۆوە تاکو بانە و مەریوان بەدرێژایی سەدان کیلۆمەتر، لەژێر دەستی ھێزەکانی داگیرکەری ئێران پاک کرایەوە.
• لەمانگی خەرمانانی ١٩٢٢دا، ھێزێکی ئامادەی پەروەردەکراو، لە تارانەوە بە فەرماندەیەتیی (ژەنەڕاڵ جھانبانی)، ھەروەھا لەشکرێک لە ئازەرییەکان ئامادە دەکرێت. جگە لەوە ژمارەیەکی زۆر لە ئەرمەنییەکانی ئێران، خولی راھێنانی سەربازیی تەواو دەکەن و خۆبەخشانە تیپیکی سەربازیی پێکدێنن. کابرایەکی ئەرمەنی بەنێوی (زرایۆف)، دەبێتە فەرماندەی تیپی ئەرمەنییەکان کە لە سوپای پێشووی ڕووسیای تزاریدا، ئەفسەر بووە. ئەوجا نەخشەی ھێرش بۆ سەر داگیرکردنەوەی کوردستانی ئازاد و لەنێوبردنی ھێزی چەکداری کورد دادەڕێژن. سوپای ئێران بەرەو شارەکانی سەڵماس و ورمێ دەکەوێتەڕێ. ھێزەکانی کوردستان سێ ھێرشی گەورە دەکەنە سەریان و زەرەر و زیانێکی زۆر بە دوژمن دەگەیەنن، بەڵام وەک جارەکانی پێشوو ناتوانن ھێزی دوژمن بشکێنن. بۆ جارێ چوارەم ھێرش دەبەنەوە سەریان و ئەوجارەیان دەبێتە (شەڕی مان و نەمان). لەزۆرجێگەدا بەرەوڕووی یەکدی دەبنەوە و لێیان دەبێتە شەڕی دەست و یەخە و بە خەنجەر و شمشێر پەلاماری یەکتر دەدەن. لەئاکامدا بەھۆی تۆپبارانی خەستی تۆپخانەی ئینگلیزەکان و زۆربوونی ژمارەی چەکدار و چەک و فیشەکی دوژمنەوە لەشکری کورد دەشکێت و بەناچاری پاشەکشێ دەکات. سوپای دوژمن، پاش چەند رۆژ، شاری ورمێ داگیر دەکاتەوە. شایانی باسە شاری ورمێ ماوەی (چوار ساڵ) لەژێر دەسەلاتی کورددا بوو. لەماوەی ئەو چوار ساڵەدا کە ورمێ بەدەست کوردەوە بوو، رۆژنامەیەکی کوردی بەنێوی رۆژی کورد و شەوی عەجەم بڵاودەکرایەوە کە سەرنووسەرەکەی ناوی (محەممەدی تورجانیزادە) بوو. ھێزەکانی ئێران پاش داگیرکردنەوەی ورمێ، درێژەیان بە ھێرشەکانیان دا و، ھەموو ناوچەکانی کوردستانی ئازادیان داگیر کردەوە و دەستیان کرد بە گرتن و کوشتن و لەسێدارەدانی رۆڵەکانی کورد و سووکایەتیکردن بە خەڵکی رەشوڕووتی کوردەواریی.
• لەدوای شکانی شۆڕشی سمکۆ و گرتنەوەی ناوچەکە لەلایەن سوپای ئێرانەوە بەھاوکاری بەریتانیا، سمکۆ چەند جارێک شۆڕشی بەرپاکردەوە بەڵام ناکام بوو شکستی دەھێنا و تاوەکو دواجار بە ناوی گفتوگۆوە فێڵیان لە سمکۆ کرد و لە شارۆچکەی شنۆ شەھیدیان کرد لە ٣٠ی حوزەیرانی ١٩٣٠، بەمەش شۆڕشی سمکۆ کۆتای ھات.

جەنگی جیھانیی دووەم

بریتی بوو لە ناکۆکییەکی نێودەوڵەتی وێرانکەر کە لە ٧ی تەممووزی ١٩٣٧ دەستی پێکرد لە ئاسیا و لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ لە ئەورووپا و لە ساڵی ١٩٤٥ کۆتاییی ھات.

لە ۲٥ی ئابی ١٩٤١دا ھێزەکانی یەکێتیی سۆڤیەت لە باکوورەوە و ھێزەکانی بریتانیای مەزن لە باشوورەوە ھاتنە خاکی ئێرانەوە، بە ھۆکارەکانی ئەوەی ڕەزا شا لایەنگری و مەیللی بۆ ئەڵمانیای نازی ھەبوو وە نازییەکان چاویان بڕیبووە وزەی ڕۆژھەڵاتی ناوین و ھەروەھا یارمەتی ھاوپەیمانان لەڕێی ئێرانەوە ئەگەشتە ڕووسیا.

ھەرێمی ورمێ و سەڵماس و خۆی و شارستانی چاڵدێران و ماکۆ و پۆلدەشت تایبەت مەندی خۆیان ھەیە کەتا ڕادەیەک زۆر لە ھەرێمەکانی دی ڕۆژھەڵاتی کوردستان جیاوازە، ئەویش تێکڵاو بوونییەتی لەگەڵ ناوچە ئازەربایجانییەکان و گیرۆدە بوونییەتی بەو ناکۆکی و کێشە مەزھەبی و نەتەوەییە مێژووییەی نێوان دوو گەلی کورد و ئازەربایجانی کە بە کێشەی کورد و عەجەم دەناسرێت. ئەم کێشەیە کە ناوەڕۆکەکەی لەسەر زەوی و چەسپاندنی دەسەڵات و پێگەی ئابووری و کۆمەڵایەتییە، لە ئەنجامی سیاسەتی چەوتی چینە کاربەدەستەکان و دەسەڵاتدارانی ئێران بەمەبەستی خۆش کردنی ئاگری دووبەرەکی و بەدەستھێنانی بەرژەوەندییەکانیان زیاتر قوڵ بووەوە. حکومەتی ناوەندی بەردەوام ئاسانکاری بۆ ئازەربایجانی کردنی ناوچە کوردنشینەکان دەکرد و پاڵپشتی موڵکدارە عەجەمەکانی دەکرد تا زەوی و زاری کوردەکان زەوت بکەن و لە ناوچە دەشتایی و بەپیتەکان ھەڵیان کەنن و بەرەو چیاکان پاڵیان نێن. لەلایەکی ترەوە بەھۆی ھاو مەزھەبی ئازەربایجانی و فارس حکومەتی ناوەندی لە ڕووی ئابووری و دەسەڵاتەوە باوەشی بۆ بەشێکی زۆری دەرەبەگ و ئەریستۆکراتی گوند و بۆرجوای بازرگانی عەجەمەکان کردبووەوە لە سەر حسابی کوردەکان ڕۆژ بەڕۆژ پێگەی ئابووری و کۆمەڵایەتیان بەھێزتر دەکرد تا لەھەر ڕووبەڕوو بوونەوەیەکی کورد و دەسەڵاتی ناوەندیدا وەک ئامڕاز و لەمپەرێک دژی کورد بەکاریان بھێنێت.

کۆماری کوردستان

نەخشەی کۆماری کوردستان و کۆماری میللیی ئازەربایجان

لەسەرەتای داگیرکاری ئێران لە باکوور و باشوورەوە و لابردنی ڕەزا شا، بۆشاییەکی کارگێڕی درووست بوو بەتایبەت لەناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا و گەندەڵی و بەرتیلخۆری زیادی کرد و حکومەتی ناوەندی گوێی بە ناوچەکە نەدا، کوردەکان لەڕێی دروستکردنی ئەنجومەنەوە ناوچەکەیان بەڕێوەدەبرد، هەروەها کۆماری میللیی ئازەربایجان درووست بوو کە ئەمه بووە هۆی پاڵنەری کوردان کە وەک ئازەرییەکان بیر لە درووستکردنی کۆماری کوردستان بکەنەوە کە ئاوات و خەونی لە مێژینەی کوردان بوو، ئەم کۆمارە بووە پڕکردنەوەی بۆشایی دەسەڵات لە ماکۆ و خۆی و سەڵماس و شنۆ و مەهاباد و بۆکان و سەردەشت و سەقز.

کۆماری کوردستان یان کۆماری مەهاباد لە ٢ی ڕێبەندانی ٢٦٤٦ی کوردی، بەرامبەر بە ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦ لە رۆژھەڵاتی کوردستان لەسەر دەستی حیزبی دێموکراتی کوردستان (حدک) دامەزرێنرا و پێشەوا قازی محەممەد وەک سەرۆک کۆمار سوێندی یاسایی خوارد، دەوڵەتێکی کوردی کەمتەمەن بوو کە لە سەدەی بیستدا و لە دوای کۆماری ئارارات لە تورکیا دامەزرا. پایتەختەکەی شاری مەھاباد بووە کە ئەکەوێتە باکووری خۆراوای ئێران. دامەزران و لەناوچوونی کۆمار راستە بەشێک بوو لەو قەیرانەی ئێرانی تێکەوتبوو، ئەو ململانێیەی لەنێوان ئەمریکا و سۆڤییەت دا ھەبوو کە شەڕی ساردی لێکەوتەوە، بەڵام خواستی لەمێژینە و ئاواتی گەلی کورد بوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەت و وڵاتێک بەناوی کوردستان، پێشینە لە مانگی ئابی ١٩٤١، راپەڕینێکی جەماوەریی کۆنترۆڵی ناوچە کوردییەکانی لە دەستی حکومەتی ناوەندیی ئێران دەرھێنا. لە شاری مەھاباد، کۆمیتەیەکی لە کەسانی چینی ناوەند بە پشتگیری سەرۆک خێڵەکان دەسەڵاتی ناوچەکەیان گرتە دەست. پارتێکی سیاسی بەناوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژێ کاف) دامەزرێنرا. قازی محەممەد، سەرۆکی بنەماڵەی قازی، بە سکرتێریی پارتەکە ھەڵبژێردرا. کۆمیتەکە بە سەرکردایەتیی قازی محەممەد ناوچەکەیان بە لێھاتوویی و سەرکەوتنێکی بەرچاوەوە بۆ ماوەی (٥ ساڵ) تا رووخانی کۆمار بەڕێوەبرد.

سەبارەت بە پەیوەندییەکانی کورد و ئازەری، دەتوانرێت بە بەستنی پەیمانی یەکێتی و بێلایەنی لەنێوان کۆماری کوردستان و کۆماری میللیی ئازەربایجان کە لە ۳ی نیسانی ١٩٤٦دا لەلایەن ژمارەیەک لە نوێنەرانی هەردوولاوە لە تەورێز مۆرکرا. بە دەسکەوتێکی سیاسی مەزن و وەچەرخانێکی ئەرێنی لە پەیوەندییەکانی هەردوولا دابنرێت. وەک ئاشکرایە لە ئەنجامی سیاسەتی چەوتی چەند ساڵەی حکومەتە یەک لە دوایەکەکانی ئێران، دوژمنایەتی و ناکۆکییەکی مێژوویی قووڵ لە نێوان هەردوو گەلی کورد و ئازەری درووست ببوو، بیرتەسکی ناسیۆنالیستانەی بەشێکی زۆری سەرانی حکومەتی میللیی ئازەربایجان کە ئامادە نەبوون دان بەدەسەڵاتێکی سیاسی کوردی جیاو سەربەخۆ لە دەسەڵاتەکەیاندا بنێن، پێیان وابوو گەلی کورد دەبێت لە ڕێگەی نوێنەری خۆیانەوە بۆ مەجلیسی میللی ئازەربایجانی گوێڕایەڵی خۆیان بۆ حکومەتی ئازەربایجانی ڕابگەیەنن و بیر لە هەنگاوی سەربەخۆ نەکەنەوە. شایەنی باسە بە دامەزراندنی حکومەتی میللیی کوردستان ناکۆکییەکانی هەردوولا توندتربوو، دەسەڵاتدارانی ئازەربایجان دژی ئەوە وەستانەوە کە قەڵمڕەوی حکومەتی کوردستان شارە کوردییەکانی (ماکۆ و خۆی و سەڵماس و ورمێ و میاندواو) بگرێتەوە بەو بیانووەی گوایە زۆرینەی ئەم شارانە ئازەرین. ئەو شارانەی کە کورد بە بەشێکی جیانەکراوەی خاکی کوردستانی دەزانی و بە هۆی سوارەکانی (ڕەشید بەگی هەرکی و زێڕۆ بەگە)وە دەسەڵاتی ناوەندییان لێوەدەرنرا بوو.

(سەرهەنگ زەنگەنە) سەرکردەی هێزە ئێرانییکان لە شاری ورمێ بڕیاریدا چەک فڕێ نەدات و بەرگری بکات دژی هێزە دیموکڕاتەکان، ئینجا کەوتە دامەزراندنی حکومەتێکی سەربازی بە مەبەستی چاوترساندن چەند جارێک کوشتاری بە کۆمەڵی لە گوندە ئاشووری و کوردەکانی دەورووبەری ورمێ کرد، تا سوارەکانی (ڕەشید بەگی هەرکی و زێڕۆ بەگ) لە گوندی بەراندێزەوە پەلاماری شاریاندا و دوای ڕۆژێک شەڕ لە ۱٨ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٥دا ورمێیان گرت و سەرهەنگ زەنگەنە دەست بەسەر کرا.

ئازەرییەکانی ورمێ و دەورووبەری لەو کێشەیەدا پێیان خۆش بوو بە قازانجی کوردەکاندا بکەوێتەوە، لەبەرئەوەی ئەوان لە سۆنگەی پاراستنی شوێن و پایەی چینایەتیان حەزیان بەکەوتنە ژێر دەسەڵاتێکی چەپڕەوی ڕادیکاڵ نەدەکرد، بۆیە زۆریان هانی سەرانی حکومەتی کوردستان دەدا پایتەختەکەیان لە مەھابادەوە بەرنە شاری ورمێ، لە ڕاستیدا هەر ئەم هۆکارەش بوو پاڵی بە قەرەپەپاغەکانی نەغەدەوە نا ببنە پێشمەرگە لە سوپای میللیی کوردستاندا.

شوێنەوارە مێژوویی و ئاینییەکان

شەقامی شێخ نوایی

کڵێسای سورەپ سەرکیس

لە ناوچەی خۆی چەندین شوێنەواری مێژوویی ھەیە، لەوانە:

مەزاری شەمسی تەورێزی و تاوەری شەمسی تەورێزی، دەروازەی بەردین، گۆڕستانی شێخ نەوایی، مزگەوتی مەتاڵ خان، پردی خاتوون، بازاڕی خۆی، کاروانسەرەکانی خۆی لە دەوروبەری، پردی کۆتوڵ، بینای شارەوانی پێشوو، کڵێسای سورەپ سەرکیس، مزگەوتی شا "سەید ئەلشوھەدائی" خۆی، مزگەوتی مەلا حەسەن و گۆڕی پوریا وەلی. عەلەمدار خوی، ئیمام زادە سەید بەھلول، مەزارگەی میر فەتاح و تاڤگەی بەدلان، ئەشکەوتی عەلی شێخ، تەکیەی حەزرەتی ئەبولفەزل، ئەنسار حسێن خۆی(بالا ئیمام زادە) ناونران.

کۆنگرەی نێودەوڵەتی شەمس لە خۆی

یەکێک لە ھێماکانی خۆی گۆڕی شەمسی تەورێزی - خۆی شاری عەشق شاگردی مەولانای ڕۆمی، شەمس تەبریزییە. یەکەمین کۆنگرەی نێونەتەوەیی شەمسی تەورێزی لە شاری خۆی لە ساڵی ٢٠٠٩ بە ئامادەبوونی زیاتر لە ٤٠ ئەکتەری ناوداری سینەمای ئێران وەک(عەلی ناسریان، پەروێز پەرەستۆوی، ھەنیە تۆسەلی، حەمید جەبەلی و ھتد) و گۆرانییەکانی شوڕشگێڕانی ئێرانی وەک: شارام نازری، موختەباد، سیراج سالار ئاغیلی و ڕووخسارێکی نێودەوڵەتی بە ناوی عالم قاسمی کەیلد خورد. کە ھەموو ساڵێک و لە ساڵی ٢٠١٤دا، کۆنگرەی شەمس بۆ جارێکی بێشومار لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بەڕێوەدەچێت؛ کە ھاوکاتە لەگەڵ ٧ی تشرینی یەکەم، کە ساڵانە میوان و گەشتیاران لە وڵاتانی: ئەڵمانیا، بولگاریا، تورکیا، ئازەربایجان، پاکستان و... بۆ ماوەی ھەفتەیەک بەڕێوەدەچێت، کە بریتییە لە بەرنامەی رۆشنبیری و پێشانگا و کۆنسێرتی خۆشی لەخۆدەگرێت، لەنێو ئەو بەرنامانەی کە لە ئاھەنگی شەمسی تەورێزیدا لە نێوان شارەکانی خۆی - تەبرێز - شیراز - نەیشابوردا ئاماژەیان پێکراوە.

سروشت

خوی دەکەوێتە نێوان شاخە بەرزەکان، ھەر بۆیە لە ھاویندا کەشوھەوای گەرمە و لە زستاندا زۆر سارد دەبێت. کەش و ھەوای ئەم شارە لە وەرزی بەھاردا زۆر خۆشە. چیای چەلێخانە دەکەوێتە دەوروبەری ئەم شارۆچکەیە، ھەروەھا چیای ئۆرین کە شاخێکی بەنرخ و مێژووییە بۆ خەڵکی ئەم شارۆچکەیە. ناوچەی جەھنەمی دەرە خۆی یان وەک پێی دەوترێت دەرە قریس، کە دۆڵێکی تەواو پاک و خاوێنە و شاخ و بەردەکانی تێدایە کە ڕێڕەوێکیان بە ناوەڕاستدا ھەیە، و بەرزییان ھەندێک جار دەگاتە بەرزی تاوەرێکی دە نھۆمی کە بەستراوەتەوە بۆ یەکتر لە لوتکەدا. لەم دۆڵە سەوزەدا ئاژەڵی وەک ورچی قاوەیی و ئاسک و کەڵەکێوی ھەن. شاری سەوز و گەشتیاری فیرۆراق- گوندی عەلی شێخ- گوندی وار و پێسک- و ناوچەی قەتور بە سپا و چارەسەرەکەیەوە بە یەکێک لە ناوەندە گەشتیارییەکانی ئەم شارە دادەنرێت.

پلەی گەرمی

سیستەمی پۆلێنکردنی کەشوھەوای کۆپن-گەیگەر کەشوھەواکەی بە نیمچە وشکی سارد (BSk) پۆلێن دەکات.

زانیاریی کەشوھەوا بۆ «Khoy»
مانگی زایینی	١	٢	٣	٤	٥	٦	٧	٨	٩	١٠	١١	١٢	ساڵ
نێونجی بەرزترین پلە	٢٫٨ (٣٧)	٥٫٢ (٤١)	١١٫٦ (٥٣)	١٧٫٢ (٦٣)	٢٣٫٩ (٧٥)	٢٩٫٣ (٨٥)	٣٢٫٦ (٩١)	٣٢٫٧ (٩١)	٢٨٫٠ (٨٢)	٢٠٫٥ (٦٩)	١٣٫١ (٥٦)	٦٫٤ (٤٤)	١٨٫٦١ (٦٥٫٦)
نێونجی ڕۆژانە	−١٫٤ (٢٩)	٠٫٦ (٣٣)	٦٫١ (٤٣)	١١٫٢ (٥٢)	١٦٫٩ (٦٢)	٢١٫٤ (٧١)	٢٤٫٧ (٧٦)	٢٤٫٥ (٧٦)	١٩٫٦ (٦٧)	١٣٫٦ (٥٦)	٧٫٥ (٤٦)	١٫٩ (٣٥)	١٢٫٢٢ (٥٣٫٨)
نێونجی کەمترین پلە	−٥٫٦ (٢٢)	−٤٫٠ (٢٥)	٠٫٦ (٣٣)	٥٫٣ (٤٢)	٩٫٩ (٥٠)	١٣٫٥ (٥٦)	١٦٫٩ (٦٢)	١٦٫٣ (٦١)	١١٫٣ (٥٢)	٦٫٧ (٤٤)	٢٫٠ (٣٦)	−٢٫٦ (٢٧)	٥٫٨٦ (٤٢٫٥)
نێونجی بارین میلیمەتر	٢٨ (١٫١)	٢٠ (٠٫٧٩)	٣١ (١٫٢٢)	٤٧ (١٫٨٥)	٥٤ (٢٫١٣)	٢١ (٠٫٨٣)	٧ (٠٫٢٨)	٥ (٠٫٢)	٨ (٠٫٣١)	٢٢ (٠٫٨٧)	٢٢ (٠٫٨٧)	١٩ (٠٫٧٥)	٢٨٤ (١١٫٢)
سەرچاوە: Climate-Data.org، بەرزی: 1136م

بەرھەمەکان

ساڵانێک لەمەوبەر بەھۆی جۆری خاکەکەوە، کێڵگەی پەتاتە تێیدا دەچێندرا و دەقۆزرایەوە؛ وە ئەم کێڵگانە بوونە ھۆی دروستبوونی بونیادنان لە خۆی؛ بەڵام وردە وردە کێڵگەی پەتاتە جێگەی خۆی بە گوڵەبەڕۆژە(جۆری باخان)دا. تۆوی گوڵەبەڕۆژە یەکێکە لە بەرھەمە سەرەکییەکانی ئەم شارۆچکەیە، کە لە وڵاتەکەدا بەناوبانگە. ھەروەھا ھەنگوینی کوالێتی ئەم شارە یەکێکە لە بەرھەمە خۆراکیەکانی تر. فەرشی دەستی نایاب بەرھەمەکانی تری ئەم شارەن. یەکێک لە مۆتیڤە درێژخایەنەکانی فەرشی ئێران "نەخشی ماسی"یە کە لەسەر بنەمای پەیمانی لیسبۆن و لەڕێگەی پرۆسەیەکی پسپۆڕەوە و بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان دامەزراوە. فەرشەکەی ماھی خوی لە ئاستی جیھانیدا لە ڕێکخراوی جیھانی خاوەندارێتی ھزری (WIPO) تۆمارکرا کە بنکەکەی لە جنێڤە.

پیشە دەستییەکانی ناوچەکە بریتین لە فەرش، جاجیم، جاڵ، زیلۆ، مات، سەبەتە، ڕیشاڵ چنین، کۆفە و دەست بونی پشم.

کانەکان

کانگاکانی خۆی بریتین لە: خوێ، خەڵوز، مس و زێڕ، تەنیا کانگای خوێیەکەی لە ئێستادا بەکاردێت و بە شێوەی بازرگانی وەک خوێی خۆی لە ھەموو شارەکانی نزیک دەفرۆشرێت.

تێرمیناڵی سنووری ڕازی خۆی

خۆی سەرەڕای ئەوەی دەروازەی سنووری ڕازی ھەیە و لەسەر ڕێگای ئاوریشم بوونی تاکە ڕێگای سنوورییە کە لە تورکیا نزیکە. خۆی تاکە شارە کە ١٢٠ کم لە وانەوە دوورە لە تورکیا لە ڕێگای بازاڕچە ڕازیەوە.

ساڵی ٢٠٠٦ ھایتی بەناوی تورکیاوە بە ئامادەبوونی بریکاری وەزیر و کەسانی دیکەی بەرپرسی ھەناردە و ھاوردەکردنی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا کۆبوونەوەیەکی ئەنجامدا و خەڵکی ئەم شارەی ھەڵبژارد بۆ پێداچوونەوە بە دۆخی نێوان ھەردوو وڵاتدا. رۆژی ٤/١٥/٢٠١١ بە ئامادەبوونی وەزیرانی دەرەوەی ئێران و تورکیا و دەسەڵاتدارانی خۆجێی سنووری رازی بە فەرمی کرایەوە.

گواستنەوە

تێرمیناڵی سەرنشینی خوی

تێرمیناڵی سەردار شەھید حاج محەمەد حەنیفە دەرشتی لە ساڵی ٢٠٠٧ وەک گەورەترین تێرمیناڵی سەرنشین لە باکووری ڕۆژئاوا و ڕۆژئاوای وڵات خراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە. توانای ڕۆژانەی ئەم تێرمیناڵی سەرنشینە ٤٥٠٠ سەرنشینە.

فڕۆکەخانەی خۆی

فڕۆکەخانەی خۆی

فڕۆکەخانەی خۆی (IATA: KHY, ICAO: OITK) وەک دووەم فڕۆکەخانەی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٣ خراوەتە بواری کارکردنەوە. لە ئێستادا فڕۆکەخانەی خۆی بەھۆی سنووری لەگەڵ تورکیا، شاری وان، و ھەبوونی دەروازەی سنووری ڕازی، گرنگترین دەروازەی گەشەسەندنی باکووری پارێزگاکەیە لە جموجۆڵی ئاسمانی سەرنشینان، گەشتیاران، بازرگانان، زانکۆکان پرۆفیسۆر و خوێندکار و ئەندازیار و پیشەوان و ھتد، وەک یەکێک لە جوانترین فڕۆکەخانەکانی وڵات ڕۆڵی ھەیە. خشتەی گەشتەکانی فڕۆکەخانەی خۆی ڕۆژانی شەممە و یەکشەممە لە تارانەوە بۆ خۆی کاتژمێر ٠٦:١٠ و لە خۆیەوە بۆ تاران کاتژمێر ٠٨:١٠ و ڕۆژانی چوارشەممە کاتژمێر ١٦:١٠ لە تارانەوە بۆ خوی و لە خۆیەوە بۆ تاران کاتژمێر ١٨:١٠. پلانەکانی داھاتووی خۆی بریتین لە دەستپێکردنی گەشتەکانی مەشھەد-خۆی نەجەف و کەربەلا و بەپێچەوانەوە، ھەروەھا گەشتی گەشتیاری.

وێستگەی شەمەندەفەری ڕازی خۆی

پردی کۆتۆل

یەکێکە لە چواردە ناوچەی شەمەندەفەری ئێران. لە ڕێگای تاران، وێستگەی ڕازی-خۆی، پردی کۆتۆل کە گەورەترین پردی شەمەندەفەرە لە ڕۆژھەڵاتی ناویندا، لە نزیک خۆی لەسەر ڕێگای شەمەندەفەری ئێران-تورکیا دروستکرا. ھاوکات لەگەڵ پەرەسەندنی گواستنەوەی شەمەندەفەر، کۆمپانیای ئاسنی کۆماری ئیسلامی ئێران بە ھاوکاری لەگەڵ ھێڵی ئاسنی تورکیا لە ساڵی ٢٠٠١ شەمەندەفەری تاران - ئەنقەرەی خستە بازاڕەوە. ئەم شەمەندەفەرە شەوی دووشەممە لە تەورێزەوە دەڕوات و بەیانی سێشەممە دەچێتە ناو شاری وان لە تورکیا. ئەم شەمەندەفەرە ڕۆژی شەممە ٤ کاتژمێر ٢٢:١٥ لە تاران بەڕێکەوت بۆ ئەنقەرە و دوای تێپەڕبوونی بە وێستگەی زەنجان، تەبرێز، سەلماس کاتژمێر ١٤:٤٥ دەگاتە وێستگەی سنووری ڕازی خوی، فۆرماڵیتی گومرگی و کۆنترۆڵی پاسپۆرت لە وێستگەی ڕازی ئەنجام دەدرێت، دواتر شەمەندەفەرەکە دوای ڕۆیشتنی ٣ کیلۆمەتر کاتژمێر ١٧:٤٠ بەردەوام دەبێت لە ڕێگا. لە وێستگەی سنووری کاپیکۆی لە تورکیا دەوەستێنرێت بۆ پشکنینی پاسپۆرت و گومرگ لەلایەن ئەفسەرانی ئەم وڵاتە. دوای ڕۆیشتنی ١٠٧ کم، شەمەندەفەرەکە دەچێتە ناو وێستگەی وان، و سەرنشینەکان لە دەریاچەی وان سواری کەشتییەکی دوو نھۆمی دەبن، و دوای ٥ کاتژمێر لە گەشتکردن بە بەلەم لەسەر دەریاچەی وان، دەگەنە وێستگەی تاتوان، و دوای گەشتکردن بە ١٣٣٠ کم ، شەمەندەفەرەکە کۆتایی بە گەشتەکەی دێت، بە شەمەندەفەری تورکی بەردەوام دەبن بۆ ئەنقەرە و کاتژمێر ١٠ی ڕۆژی شەممە دەگەنە ئەنقەرە.

شارەوانی خۆی

قەڵای کۆنی حکومەت و شارەوانی خۆی

بینای شارەوانی خۆی یان شارەوانی پێشوو سەر بە سەردەمی یەکەمی پەھلەوییە لە خۆی، ناوەندی شار کە بینای شارەوانی خۆی لە ساڵی ١٩٣٣ لەلایەن مامۆستا عەلی ئەکبەر توانا(تەلارسازێکی بەناوبانگی خۆی بوو) لە شوێنی بینای کۆنی شارەوانی کە دەکەوێتە شەقامی شەھید سەمەدزادەی(ئێستا) دروستکراوە. لە فەزای شارەوانی کۆن سەدان درەختی ڕەسەنی تەورێزی ھەبوو. جاران بە سەرۆکی شارەوانی شار ناودەبرا، لە کاتی دامەزراندنیدا ٥-٦ کرێکاری ڕۆژانەی ھەبوو. کۆڵانەکانی شار زیاتر گڵ بوون. لە ساڵی ١٩٣٣ شەقامە سەرەکییەکانی ئەو شارە دروستکران (شەقامی تاڵەغانی و شەقامی شەریعەتی)، لە ساڵی ١٩٣٧دا تەنیا لە چەند شوێنێکی شارەکەدا قیر ھەبووە. ئەرکەکانی شارەوانی لە سەرەتای پێکھێنانیدا زیاتر پاککردنەوە و ڕێکخستن بوو لە شاردا و لە ساڵی ١٩٥١دا ٣٥ کارمەند و ٢٠ کرێکاری ھەبوو.

لە ماوەی ڕابردوودا شارەوانی خۆی لە ژێر چاودێری کۆمەڵەی شاردا کار دەکات و زۆرترین سەرچاوەی داھات بۆ شارەوانییەکە بریتین لە وەرگرتنی باج لەو خەڵکی شوێنی و سەرپەرشتی پرسی ئاو و کارەبا و نان و گۆشت و تەندروستی شار دەکات لەگەڵ پاککردنەوە و گواستنەوە و پاککردنەوەی (خزمەتگوزاری شار). لە ساڵی ١٩٢٨ شاری خۆی پێنج دەروازەی چوونە ژوورەوەی ھەبووە و لە ھەر یەکێک لەو دەروازانەدا پارەی چوونە ژوورەوە و دەرچوون بۆ کەلوپەلی ھاوردەکراو، ئەو کەلوپەلانەی لە گۆڕەپانەکاندا دەفرۆشرێن، گەنم و خوێ و جۆ وەردەگیرا. دواتر ئەرکەکانی شارەوانی فراوانتر کرا و وەرگرتنی رسومات لە مۆڵەتی بیناسازی و دوکانەکان و مۆڵەتی تری خەڵکیش بۆ سەرچاوەکانی داھاتی شارەوانی زیادکرا.

لە ساڵی ١٩٥٩ لە شاری خۆی دەستی بە چاندنی درەختی چنار کرد و زۆربەی گۆڕەکان کرانەوە و چوونە ژوورەوەی ئاژەڵ بۆ ناو شار قەدەغە کرا. ئێستاش شارەوانی خۆی بە یەکێک لە شارەوانییە چالاکەکانی باکووری رۆژئاوای وڵات دادەنرێت، خاوەنی پلەی ١٠یە، ھەروەھا خاوەنی ٤ ناوچە و ٥ بنکەی ئاگرکوژێنەوە، پاس، تەکسی، تێرمیناڵ و گۆڕستانە.

گواستنەوە لە شارۆچکەی خۆی

سەندیکای پاس و مینی پاسی خۆی

پاسی شارۆچکەی خۆی

ساڵی ١٩٩١ بەمەبەستی گواستنەوەی ھاووڵاتییانی خۆی، بە ژمارەی ٩ پاس و ١١ مینی پاس، دامەزرا و بە چارتەرێکی سەربەخۆ لەژێر مۆڵەتی دەرکردنی وەزارەتی شەرەفی وڵات، دەستی بە کارکردن کرد، ئێستاش خۆی و دەورووبەری سەندیکای پاس بە ٨٨ پاس و ١١٧ مینی پاس لە ٣٥ ھێڵ لە شار و گەڕەکەکانی شار خزمەتگوزاری پێشکەش بە ھاوڵاتیانی بەڕێز دەکات.

سەندیکای تاکسی خۆی

تاکسی شارۆچکەی خۆی

سەندیکای بارەکانی تاکسی و تاکسی لە شارۆچکەی خۆی لە ساڵی ١٩٩١ دەستی بە چالاکی کرد و لە ساڵی ١٩٩٧ لەگەڵ پێکھێنانی کاروباری تەکسی لە شارەوانی خۆی لە ژێر چاودێری شارەوانی خۆی چووە نێو کۆکردنەوەکانەوە. کاروباری تەکسی شارەوانی خوی تا ساڵی ١٩٨٢ لەلایەن شارەوانی بەڕێوەدەبرا، کە بە دامەزراندنی ڕێکخراوەکە وەک یەکێک لە ڕێکخراوەکانی شارەوانی سەربەخۆ لە ڕوانگەی کارگێڕی و داراییەوە دەستی بە کارەکانی کرد. ڕێکخراوی بەڕێوەبردن و چاودێری تاکسی خۆی لە ساڵی ١٩٨٢ لە جێبەجێکردنی یاسای زیادکردنی تێبینییەک بۆ تاکە مادەی یاساکە سەبارەت بە چڕکردنەوەی کاروباری تەکسی وەک یەکێک لە ڕێکخراوەکانی ژێر شارەوانی خۆی دامەزراوە. ئەم ڕێکخراوە لەسەر بنەمای مادەی ٨٤ لە یاسای شارەوانییەکان و بڕگەی ١٥ لە مادەی ٧١ لە یاسای ڕێکخراوەکان و ئەرک و ھەڵبژاردنی ئەنجوومەنە ئیسلامییەکانی وڵات و ھەڵبژاردنی سەرۆک شارەوانییەکان کە لە ٣/٢٢/١٩٩٦ پەسەند کراوە. دامەزراوە و بابەت و ئامانج و ئەرکی ھەڵگرتن و بەڕێوەبردنی ھەموو بابەتەکانی پەیوەست بە تاکسی و گواستنەوەی گشتی سەرنشینانی ناو شارۆچکەی خۆی ھەیە.

گەشتیاری

شوێنە گەشتیارییەکان

• 
  باڵەخانەی شارەوانی خۆی
• 
  کاروانسەرای خان
• 
  منارەی شەمسی تەورێزی
• 
  مەزاری ئالی یەعقوب
• 
  گومبەدی کڵێسای مولھیزان
• 
  گۆڕستانی بەردینی چیر
• 
  بازاڕی خۆی
• 
  مزگەوتی سەید شوھەدا
• 
  کڵێسای خۆی(سورپ سوکیس)
• 
  مزگەوتی مەتڵەب خان
• 
  پردی خاتوون

ھۆتێلەکانی خۆی

بە ٣ ھۆتێل لەوانە: ھۆتێلی سامین ٣ ئەستێرە، ھۆتێل زومڕەد ٢ ئەستێرە، و ھۆتێل جەھانگۆردی ١ ئەستێرە، خۆی ئامادەیە بۆ پێشوازیکردن لە میوانەکان.

کەبابی خۆی

کەبابی خۆی

خواردنی سەرەکی شاری خۆی ماوەیەکی زۆرە کەبابی خۆی بووە، بۆ ئەوەی تامی ڕەسەنی کەبابی خۆی تام بکەیت، دەبێت بچیتە بازاڕی کۆنی خۆی و سەردانی حاجی حوسێن و چالو کبابی حاجی عەلی بکەیت بۆ ئەوەی تامی ڕاستەقینەی کەبابی خۆی بکەیت.

بازاڕی کۆنی خۆی

بازاڕی کۆنی خۆی بازاڕی خۆی دەکەوێتە لای ڕۆژھەڵاتی شاری خۆی و پاشماوەی بازاڕەکە فراوانە. مێژووی دروستکردنی بازاڕی ئێستا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەفەوی، خاوەنی ٤ کاروانسەرای گەورەیە، میرزا ھاشم، کاروانسەرای خان و ھتد. زۆربەی بەشەکانی بە فەرمانی عەباس میرزایی قاجار و لەلایەن ئەمیر ئەحمەد خان دونبەلی لە سەرەتای سەردەمی قاجاڕەکاندا دروست کراون.

بازاڕی خوی ھاوشێوەی بازاڕەکانی ئیسفەھان و کرمان و ھتد، دیکۆراتی کاشی گچکە و خشت و نووسراو و ھتدی تێدا نییە، بەڵام لە ھەندێک شوێن و بە تایبەت لە چوار لایەکەیدا دیکۆراتی کاشی خشت ھەیە.

• 
  بازاڕی کۆنی خۆی
• 
  دەروازەی بەردینی خۆی

• 
  کۆمەڵگەی بازرگانی شەمسی تەورێزی
• 
  کۆمەڵگەی بازرگانی شەمسی تەورێزی

ناوەندە پەروەردەییەکانی خۆی

خۆییەکان لە پێشەنگەکانی بزووتنەوەی دەستووری لە ئازەربایجان و ئێران بوون و ئەمەش لە پاشخان و پێکھاتەی فەرھەنگیی ئەو شارەوە سەری ھەڵدا. بەرواری دروست بوونی یەکەمین قوتابخانە بەم شێوەی ئێستای لە خۆی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٨٨٠ لەلایەن مژدەبەرە ئەمریکییەکانەوە؛ قوتابخانەی خوسرەوی یەکێکە لە بەرھەمە مێژووییەکانی خۆی کە لە دێرزەمانەوە ماوەتەوە کە دەکرێ باسی بکەین.

ناوەندەکانی پەروەردەی خۆی بریتین لە: زانکۆی ئازادی ئیسلامی بە نزیکەی ٥٤٠٠ خوێندکار، زانکۆی پەیام نوور بە نزیکەی ٤٥٠٠ خوێندکار، فاکەڵتی زانستە پزیشکییەکانی خۆی بە نزیکەی ٧٠٠ خوێندکار، فاکەڵتی تەکنیکی و ئەندازیاری، فاکەڵتی زانستە قورئانییەکان، مەدرەسەی سەلام، ناوەندی ڕاھێنانی مامۆستایان و زانکۆکانی عەلامە خوەیی، زارینە و زانکۆ ناحکومییەکانی شەمس لە ناوەندە زانستی و پەروەردەییەکانی ئەو شارەن، ھەروەھا زانکۆی دەوڵەتی خوەییش لە قۆناغی دروستکردندایە، کە چاوەڕوان دەکرێت بۆ ئەوەی بە دروستکردن و تەواوکردنی تەواو بکرێت، گۆڕانکارییەکی گەورە لە ناوچەکەدا ڕوودەدات. ھەروەھا ئامادەیی عەڵامە حەلی خوی یەکێکە لە بەناوبانگترین قوتابخانەکانی پارێزگاکە و ساڵانە زۆرێک لە قوتابیانی ئەم ناوەندە لە ئۆڵۆمپیادی زانستی و تاقیکردنەوەی وەرگرتنی نەتەوەییدا دەدرەوشێنەوە، ئەمەش لە پارێزگاکەدا دیارە.

پیشەسازی لە شاری خۆی

لە نێو کارگە بەناوبانگە سەرەکییەکانی شاری خۆی بریتین لە: وێستگەی کارەبای خوێی تێکەڵاوی خۆی - چیمەنتۆی ئازەرەبادگان خۆی - کارگەی توانەوەی ئاسنی خۆی لە قۆناغی دروستکردندایە - کارگەی گەورەی قوماشی خۆی - شەربەت و چڕکەرەوەی گۆلشان خۆی - پاڵاوگەی خوێی ئازەر سێپید خۆی - کارگەی مۆبیلیات (بارش) - . ئیپێک یولی - گۆڵ - تورکیا - ئەستەنبوڵ و...).

ھەروەھا شارۆچکەی پیشەسازی خۆی لە ساڵی ٢٠٠٠ پەسەند کراوە و دەکەوێتە باشووری شاری خۆی لەسەر ڕێگای خۆی - سەڵماس بە ڕووبەری ٢٢٢ ھێکتار. دەمەوێت ئەوەش زیاد بکەم کە شارۆچکە پیشەسازییەکانی کانزای کانزا و ناکانزاکانی شارۆچکەی مۆبول لە پرۆسەی دروستکردندان.

ناوچەی تایبەتی ئابوری خۆی

ناوچەی ئابووری تایبەتی شاری خۆی لە باشووری شاری خۆی، لەسەر ڕێگای خۆی بۆ سەڵماس و ورمێ، بە ڕووبەری ھەزار و چل ھێکتار، لەبەردەم شارۆچکەی پیشەسازی لەسەر ڕێگای فڕۆکەخانەی ئەم شارە، بە ئاسانکاری دیاری کراوە: فڕۆکەخانەی خۆی - وێستگەی کارەبای پاسکیل تێکەڵاوی خۆی - شارۆچکەی پیشەسازی خۆی و ھتد. لە ئێستادا کاری سەرەتایی خۆی لە دەستەی حکومەتدا ئەنجام دەدات.

ناوچەی ئازادی شاری خۆی

پێشنیازی دروستکردنی ناوچەی ئازاد خۆی لە بنەڕەتدا لەلایەن پارێزگاری پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاواوە پێشنیار کراوە. دەوترێت لەم پلانە پێشنیازکراوەدا بڕیارە خۆی بە ناوچەی ئازادی ئاراسەوە ببەسترێتەوە و شاری خۆی لە دووری ٢٥-٣٠ کیلۆمەتر سوودمەند دەبێت لەم ناوچە ئازادە و ئەم پرسە زۆر جدییە و لە ئێستادا بەناو خۆیدا تێدەپەڕێت قۆناغی سەرەکی و کۆتایی.

• 
  جادەی ناوچەی ئازادی خۆی
• 
  ناوچەی ئازادی خۆی

پێشانگا

• 
  خانووی کەبیری
• 
  بازاڕی خۆی
• 
  کاروانسەرای خان
• 
  دەروازەی بەردی خۆی
• 
  دیمەنێکی شاری خۆی لە ناو فڕۆکەوە
• 
  دیمەنێکی فڕۆکەخانەی خۆی
• 
  باغی میلەتی خۆی
• 
  پردی سێیەمی جۆزەردانی خۆی
• 
  پردی خاتونی خۆی
• 
  گۆڕی شەمسی تەورێزی
• 
  منارەی شەمس

ئەمانەش ببینە

• پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا
• شارستانی خۆی