Дешдакъа

Дешдакъа — уггаре жима фонетикин-фонологин дакъа. Дешдекъан уьйр йац маьӀнин юкъаметтиг кхолларан а, гайтаран а. Иза цӀена олу дакъа ду. Дешдекъехь тобанан йо тайп-тайпана тӀегӀанехь дека аьзнийн, уггаре дика доькурш — дешдакъа кхуллурш, диснарш — дешдекъан доцурш.

Дешдекъан кхетам билгалбоккхуш меттанех долчу Ӏилман гаро къастабо ши некъ. Дешаран я физиологин агӀора, дешдакъа кхетадо аз санна я аьзнийн цхьаьнакхетар санна. Иза олуш адаман къамелан меженаша кхуллу цхьаъ цахедда аратотту хӀаваъ. Шен рогӀехь, акустики нагӀора, я декаран агӀора, дешдакъа кхетадо шен чохь цхьа аз кхечулла а къаста таро йолу къамелан кийсиг санна.

Дешдекъах йукъара болу кхетам

Меттан Ӏилмаехь фонема минималан озан дакъа ларахь а, дешдакъа, шен рогӀехь, билгалдоккху минималан аларан, я артикуляцин, къамелан дакъа санна. Дешдекъа билгалдаккхаран нисса формулировка хийцало авторшка хьаьжжина — масала, декъах, минималан а ца олуш, ала тарло уггаре доца, — амма лелийна терминех ца дозуш билгалдаккхарехь гойту дешдакъа декъа ца далар — кхин а цунах тера лахара тӀегӀане иза декъа ца далар. Структурица дешдакъа лаьтташ хила тарло цхьаннах я масех азнех, уьш тӀаьхьий-хьалхий догӀу къамелехь, цуо кхуллу аларан агӀора цхьа дийнна, декъа ца ло аьзнаш.

Цхьа могӀа меттанашкахь, царна юкъахь ду оьрсийн, ингалсан, французийн меттанаш, дешдекъийн йац юкъаметтиг ша дакъа долчун маьӀнин чулацаман а, дош морфологин агӀора декъаран а. Оцу меттанашкара дешдакъойн дозанаш лалаш хуьлу, цхьан а морфемех, цхьанне грамматикин кепех ца йозуш дӀасахилало цхьацца модификацешкахь. Нагахь лом дашехь цхьа дешдакъа делахь, цуо шена чулоцу берриг орам, ткъа лоьмо кепехь хьалхарчу дешдекъо шена чу ораман дакъий бен ца лоцу, ткъа дисина ораман тӀаьхьара элп дӀакхета чаккхенах, шолгӀа дешдакъа а кхуллуш. Аналогин хьал хуьлу дешнаш хӀитталучехь, цхьаьна дешдекъан юкъакхочу, масала, дешхьалхенан чаккхенгара дакъа а, тӀаьхьарчу дешан хьалхара дакъа а. Наггахь, масала, французийн маттахь, дешдекъе цхьаьнатохало шина гоьнан дешнийн юьхьиг а, чаккхе а. Оьрсийн маттахь, нагахь ши дош гӀоьнан дацахь, царна йукъара дешдекъан доза дукха хьолахь доккху.

Иштта ду, дешдакъа чӀогӀа кхоллам болу меттанаш, церан хӀоттам а, доза а къамелехь цхьанне агӀора хийца ца ло. Оцу тайпана меттанаш — ширацийн я вьетнаман — шен спецификин башхаллах бахьнехь дешдекъан олу (я, кхечу тайпана, дешдекъан могӀаршкара меттанаш). Оцу меттанашкара дешдекъан чӀогӀалла йоьзна ю дешдакъа ша йолчу морфемин гӀирс хиларца, цунах фактехь хуьлу фонема хуьйцу декъан минималан фонологин дакъа; иштта дешдакъа билгалдоккху силлабема олий.

Дешдекъан барам билгалбаккхаран цхьа хьесап мочхал леларан бух тӀехь ду: куьйган тӀехулара агӀо чӀениган улле хьо, нисса олу оьшу дош, хьожу массазза чӀениг куьйгах хьакхало.

Дешдекъан структура

Фонетикин дешдекъан хӀоттаман структуран иллюстраци

Cat а, sing а дешнийн масалехь, ингалсан литературехь дешдекъан дакъош билгалдахар

Дешдакъа лаьтта дешдакъакхуллу озах, дукха хьолехь мукъа озах (иза дешдекъан схемин тӀехь билгалдаьккхина 'Г'), цунна гуо бина масех дешдекъан доцу аьзнаш, дукха хьолехь мукъаза аьзнех (схемин тӀехь 'С' билгалдаьккхина) лаьтта.

Литература

• Актуальные проблемы культуры речи / АН СССР, Ин-т рус. яз.; под ред.: В. Г. Костомарова, Л. И. Скворцова. — М.: Наука, 1970. — 403, [5] с.
• Баранникова Л.И. Основные сведения о языке. — М.: Просвещение, 1982. — 112 с.
• Бондарко Л. В. Звуковой строй современного русского языка. — М.: Просвещение, 1977. — 176 с.
• Вербицкая Л. А. Русская орфоэпия: (К проблеме эксперим.-фонет. исследования особенностей соврем. произносит. нормы) / Л. А. Вербицкая; Ленингр. гос. ун-т им. А. А. Жданова. — Ленинград: Изд-во Ленингр. ун-та, 1976. — 124 с.
• Закожурникова М. Л., Костенко Ф. Д., Рождественский М. С. Учебник для 1 класса начальной школы. — М.: Просвещение, 1965. — 127 с.
• Закожурникова М. Л., Костенко Ф. Д., Рождественский М. С., Матвеева А. Н. Учебник для 1 класса трёхлетней начальной школы. — М.: Просвещение, 1999. — 127 с. — ISBN 5-7461-0078-1.
• Зиндер Л. Р. Общая фонетика / Л. Р. Зиндер; Ленингр. ордена Ленина гос. ун-т им. А. А. Жданова. — Л.: изд-во Ленингр. ун-та, 1960. — 335, [1] с.
• Зиндер Л. Р. Общая фонетика. — Учеб. пособие.— 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Высш. школа, 1979. — 312 с.
• Каленчук М. Л. Дешдакъа и ударение // Энциклопедия для детей. — Т. 10. Языкознание. Русский язык (3-е издание) / Главный редактор М. Д. Аксёнова. — М.: Аванта+, 2004. — С. 88—89, 92. — 704 с. — ISBN 5-8483-0051-8
• Кочергина В. А. Введение в языковедение: Основы фонетики — фонологии. Грамматика: Учеб. пособие для студентов вузов по спец. «Восточные языки и лит.» / В. А. Кочергина. — 2-е изд., перераб . — Москва: Издательство МГУ, 1991. — 205 с.
• Статья Дешдакъа // Лингвистический энциклопедический словарь / под ред. В. Н. Ярцевой, Институт языкознания АН СССР. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-8527-0031-2.
• Литневская Е. И. Дешдакъа // Русский язык: краткий теоретический курс для школьников. — М.: Изд-во Моск. ун-та, Издательство «ЧеРо», 2006. — 240 с. — (Московский университет — школе).
• Ломоносов М. В. Параграф 107 // Российская грамматика. — 1765.
• Трубецкой Н. С. Основы фонологии / Пер. с нем. А. А. Холодовича; Ред. С. Д. Кацнельсона; Послесл. А. А. Реформатского [с. 326—361]. — Москва: Изд-во иностр. лит., 1960. — 372 с.