Ехэ Карл

Ехэ Карл
Баруунай эзэн хаан
Дюрерэй бэшэһэн хүрэг
Хааншалал	768 - 814 (800 онһоо хойшо эзэн хаан)
Түрэһэн	не ранее 742 оной 4 һарын 2 и не позднее 748 оной 4 һарын 2
Түрэһэн газар	Льеж
Наһа бараһан	814 оной 1 һарын 28
Наһа бараһан газар	Ахен
Дараахи хаан	Һүзэгтэй I Людовик
Ехэ хатан	Хеспенгаугай Ирменгарда ба Бавариин Юдифь
Хаанай удам	Бүхэтэр Пипин, Италиин Пипин, Һүзэгтэй I Людовик, Залуу Карл
Эсэгэ	Богони Пипин

Ехэ Карл (лата: Karolus Magnus, герман: Karl der Große) (742—814), 768 онһоо хойшо франкуудай хаан, 800 онһоо хойшо эзэн хаан, Каролинг обог удамайхи. Тэрэнэй туйлалтанууд (773—777 онуудта Италиин Лангобардын хаанта улас, 772—804 саксоншуудай аймаг гэхэ мэтэ) ехэ гүрэнэй байгуулгые ушаруулба. Засагай түблэрэлэй гүрэнэй түрын бодолгые дүүргэбэ; католик сүмые дэмжэбэ; шүүхын, сэрэгэй гэхэ мэтэ шэнэшлэл хэбэ. Тэрэнэй гүрэн Карлын наһа бараһанай дараа һандарба (843 оной Верденэй хэрээ).

Тобшо намтар

481 онһоо 814 он болотор Франкуудай гүрэнэй үргэжүүлгэ

Тэрэ Франкын хаанта уласые үргэжүүлжэ, Баруун болон Түб Европын ехэ хэһэгые нэгэдхэһэн Каролингуудай эзэнтэ уласые байгуулһан юм. Тэрэ хааншалха хугасаандаа Италиие дайлһан болон 800 оной 12-р һарын 25-нда Римэй Папа III Лео тэрэниие Константинопольдо түблэрһэн Византиин эзэн хаантай эн зэргэсүүлэн Император Август (лата: Imperator Augustus) гэжэ үргэмжэлээ. Тэрэнэй хааншалал Каролингуудай һэргэн мандалтатай холбоотой болоод энэ үедэ Католик сүмэ хиидээр дамжан уралиг, шажан, соёл һэргэн хүгжэн юм. Гадаада аян дайн хэжэ, дотоодо шэнэдхэл ябуулһанаар Баруун Европо, Дунда Зүүниие тодорхойлходо хуби нэмэрээ оруулаа. Тэрэниие Франци, Германи, Арюун Римэй эзэнтэ гүрэнэй хаашуулай жагсаалтада I Карл гэжэ тэмдэглэдэг.

Богони Пипин хаан, Лаоной Бертрада хоёрой хүбүүн болон түрэһэн Карл эсэгэйнгээ хаан шэрээниие залгамжалан абажа, дүү I Карломанай хамта түрын эрхые баряа. Карломан Ехэ Карлтай муудалсаһан болобошье 771 ондо Карломан гэнтэ наһа бараһанаар дайн дэгдээгүй үнгэрһэн. Ехэ Карл Римэй Папын талаар эсэгэйнгээ баримталжа байһан бодолгые үргэлжэлүүлжэ, Италида лангобардуудые түрын эрхэһээ зайлуулжа, Испаниһаа хаанта улас руу нэхэжэ байһан сарациншуудтай тулалдажа, Римэй Папын хамгаалагша болобо. Эдэ аян дайнай үеэр Роланд баатарай дуулалда бэшэгдэн үлэһэн Ронсесвальес дабаанай тулалдаанда (778) наһандаа үзөөгүй муухай илагдал хүлеэһэн юм. Зүүнтээ байха аймагуудта эсэргүү, илангаяа саксоншуудта эсэргүү аян дайн хэһэн болон һунаажархиһан удаан дайнай эсэстэ тэдэниие өөрынгөө харьяанда оруулаа. Тэдэниие хүсөөр христосой шажанда оруулһанаар өөрынгөө эзэнтэ гүрэндэ нэгэдхэжэ, хожомой Оттын династи бии болохо замые табяа һэн.

Мүнөөдэр тэрэниие Франци, Германиин хаанта ёһые үндэһэлэгшэ ганса бэшэ, Европын эсэгэ гэдэг бэлэй. Римэйхидһээ хойшо анха удаа Баруун Европын ехэнхи хэһэгые Ехэ Карлын эзэнтэ улас нэгэдхэжэ шадаһан болон Каролингын һэргэн мандалта Европын ниитэлиг түрэхые бүридүүлхэдэ түлхисэ үгэһэн юм.

Ном зохёол

• Эйнхард. Жизнь Карла Великого. — М.: Институт философии, теологии и истории св. Фомы, 2005. — С. 303. — ISBN 5-94242-013-0
• Анналы Святого Аманда.
• Хэгерманн Д. Карл Великий. — М.: ООО «Издательство АСТ»: ЗАО НПП «Ермак», 2003. — ISBN 5-17-018682-7, 5-9577-0127-0
• Левандовский А.П. Карл Великий. — М.: Молодая гвардия, 1999.
• Лэмб Г. Карл Великий. Основатель империи Каролингов. — М.: Центрполиграф, 2010. — С. 352. — ISBN 978-5-9524-4784-4
• Пирен А. Империя Карла Великого и Арабский халифат. Конец античного мира. — М.: Центрполиграф, 2011. — С. 356. — ISBN 978-5-9524-4969-5

• Bauer H. Reise in die Karolingerzeit. — Leipzig, 1974.
• Chamberlin R. The Emperor Charlemagne. — London, 1986.
• Renée Mussot-Goulard Charlemagne. — Paris: Presses universitaires de France, collection « Que sais-je ? », 1984, 1992, 1998.