Рэлігійны фетышызм

	; Традыцыйныя рэлігіі
;
	Ключавыя паняцці Ахвярапрынашэнне · Багіня-маці · Бажаство · Бог · Залаты век · Замагільны свет · Замовы · Ініцыяцыя · Сусветная вось · Сусветнае дрэва · Сусветная гара · Міф · Манатэізм · Політэізм · Сакральнае · Свяшчэнныя камяні · Сінкрэтызм · Таемныя таварыствы;
	Найстаражытнейшыя формы рэлігійнасці Анімізм · Заалатрыя · Культ продкаў · Магія · Полідаксія · Татэмізм · Фетышызм · Шаманізм;
	Гістарычныя арэалы Азія (Бон · Будызм · Ведызм — Брахманізм — Індуізм · Гіндукушская рэлігія · Даасізм · Джайнізм · Мусок · Сінтаізм · Тэнгрыянства) ; Афрыка (Старажытны Егіпет · Цэнтральная і Паўднёвая Афрыка) ; Блізкі Усход і Міжземнамор'е (Зараастрызм · Іслам · Іўдаізм · Хрысціянства) ; Дакалумбава Амерыка ; Дахрысціянская Еўропа (Германцы · Старажытная Арменія · Старажытная Грэцыя · Кельты · Славяне)
	Служыцелі культу Коэны · Аракул · Брахман · Волхв · Друід · Жрэц · Імам · Лама · Чараўнік · Мобед · Манах · Святар · Шаман;
	Звышнатуральныя сутнасці Албаста · Анёл · Асура · Дэман · Джын · Дух · Д’ябал · Дэў · Здань · Пярэварацень · Чорт · Эльф;

Рэлігійны фетышызм (ад фр.: fétiche «амулет») — рэлігійнае шанаванне неадушаўлёных прадметаў, наданне ім звышнатуральных уласцівасцей.

Канцэпцыя

Слова фетыш (парт.: feitiço) першапачаткова ўжывалася партугальскімі мараплпўцамі ў дачынення да статуэтак, якія жыхары Заходняй Афрыкі выраблялі для шанавання мясцовых багоў і духаў. У 1757 г. французскі асветнік Шарль дэ Брос у працы «Пра культ багоў-фетышаў» параўнаў заходнеафрыканскія і старажытнаегіпецкія культы і назваў фетышамі любыя абагаўленыя жывёлы або неадушаўлёныя прадметы. Згодна Ш. дэ Бросу, фетышызм быў найбольш старажытнай і прымітыўнай формай політэізму, выкліканай невуцтвам.

Вызначэнне Ш. дэ Броса паўплывала на навуковую думку канца XVIII — XIX стст. Так, Дэвід Юм разглядаў фетышызм і пакланенне ідалам як частку політэізму. Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель тлумачыў афрыканскі фетышызм адсутнасцю ў яго носьбітаў абстрактнага мыслення, таму фетышом магло быць абвешчана ўсё, што адвольна надзялялася ўяўнай сілай. Агюст Конт, заснавальнік пазітывізму, лічыў фетышызм першаснай прымітыўнай стадыяй развіцця чалавечага мыслення, адпаведнай стадыі палявання. Разам з гэтым, высоўваліся і іншыя меркаванні. Напрыклад, Эдуард Бернет Тайлар быў упэўнены, што з’яўленню фетышызму папярэднічаў анімізм, паколькі абагаўленне фетышу магчыма толькі дзякуючы веры ў адухоўванне.

Далейшыя этналагічныя і антрапалагічныя даследаванні паказалі, что фетышызм з’яўляецца значна болей складанай з’явай, чым уяўлялася Ш. дэ Бросу і Гегелю. Фетыш можа мець матэрыяльную каштоўнасць і задавальняць псіхалагічныя патрэбы чалавека, таму фетышызм сустракаецца ў рэлігійных і магічных культах у народаў на рознай стадыі развіцця.

У 1980-я гг. амерыканскі гісторык Вільям Піц адкрыта выступіў супраць класічнай тэорыі фетышызму і патлумачыў яе вынікам неразумення афрыканскай культуры з боку еўрапейскіх даследчыкаў мінулага. Сучасны паўднёваафрыканскі рэлігіязнавец Дэвід Чыдэстэр Архівавана 13 снежня 2021. адносіць неадушаўлёныя прадметы (рэліквіі, амулеты, ідалы, святарскую вопратку і інш.) нароўні з рэлігійнымі рытуаламі і святамі да матэрыяльных пасрэднікаў, што дапамагаюць чалавеку ў яго дачыненні да звышнатуральнага, а таму яны характэрны для любой рэлігіі.

Тым не меней, сярод шэрагу навукоўцаў захоўваецца ўпэўненасць у тым, што фетышызм узнік як ранняя форма рэлігійных вераванняў. Так, беларускі філосаф Віктар Адзіночанка тлумачыць узнікненне фетышызму толькі адпаведна тэорыі першабытнага сінкрэтызму^[1]:

Прычынай узнікнення фетышызму, як і астатніх формаў элементарнага рэлігійнага жыцця, з’яўляецца тое, што першабытны чалевек не аддзяляў сябе ад наваколля і прыпісваў рэчам і з’явам чалавечыя якасці.

Праявы

Рэлігійныя і магічныя фетышы уяўляюць сабою розныя прадметы як прыроднага, так і штучнага паходжання. Напрыклад, сярод абарыгенаў цэнтральнай Аўстраліі распаўсюджаны паліраваныя драўляныя і каменныя прадметы чурынга (тджурунга) з выразанымі на іх паверхні ўзорамі, часцяком татэмнымі знакамі. Такія ж узоры наносяць на цела ў якасці татуіроўкі. Абарыгены верылі, што чурынга звязвалі іх з продкамі, умяшчалі чалавечыя душы, даравалі здароўе, мужнасць і моц, а таму іх выкарыстоўвалі ў цырымоніях.

Жыхары заходнеафрыканскай вобласці Ашанці шырока ўжываюць у якасці фетышоў каменні незвычайнай формы, часткі забітых жывёл, зброю, будынкі, але найчасцей — статуэткі, якія трымаюць у жытлах, прыносяць перад імі ахвяры. Адзін з правадыроў Ашанці аднойчы растлумачыў іх важнасць наступным чынам^[2]:

Нашы фетышы з’яўляюцца для нас Божымі тлумачальнікамі. Калі Бог патрабуе чалавечай ахвяры або авечкі, Ён кажа пра гэта нашым фетышам, а яны кажуць нам, і мы даем ім. Яны таксама кажуць нам, дзе знаходзіцца золата, якім мы гандлюем.

Хаця сакральны сэнс многіх артэфактаў каменнага веку, накшталт каменных статуй, выяў у пячорах, пацерак і іншых розных упрыгожванняў, толькі меркаваны, іх часцяком тлумачаць як фетышы. Вядома, што ў традыцыйных культурах народаў свету, было прынята шанаваць свяшчэнныя горы, узвышшы, гаі, выявы багоў і духаў. Фетышызм прынята звязваць з паганствам або яго перажыткамі. У прыватнасці, ён праяўляўся ў народнай паўседзённай культуры насельнікаў Беларусі^[3]:

У старажытнага насельніцтва Беларусі ў вялікай пашане былі тыя, хто ўмеў рабіць абярэгі, якія баранілі чалавека ад нябачнай злой сілы. Фетышамі былі зубы дзікіх звяроў, бурштынавыя каралі, пярсцёнкі, падвескі і бранзалеты ў выглядзе качак, сонца і месяца. Жыццё і ўраджай сімвалізавалі конікі, абярэгі рабілі таксама ў выглядзе ключоў альбо замкоў, якія «замыкалі» чалавека ад нячыстай сілы. Ад нячыстай сілы чалавечае жыллё бераглі магічныя знакі, у першую чаргу разнастайныя салярныя (сонечныя) знакі (круг з крыжам або кропкай, крыж, кола). Гэты знак можна сустрэць на гафце, калысках, лыжках. Знакам бога Ярылы быў крыж з шасцю канцамі, які сімвалізаваў вечнае жыццё.

Праявы фетышызму можна заўважыць і ў сусветных рэлігіях. Напрыклад, шанаванне крыжа, абразоў і святых мошчаў у хрысціянстве, рэліквій Буды і яго найбольш слынных паслядоўнікаў у будызме, Каабы ў ісламе.