Турэцкая мова

Турэцкая
Türk dili /Türkçe
Ужываецца ў	Турэччына (Турэччына)
Рэгіён	Малая Азія
Колькасьць карыстальнікаў	к. 80 млн.
Клясыфікацыя	Алтайская  Цюрская   Агуская    Турэцкая
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Турэччыне
Рэгулюецца	Turkish Language Association[d]
Статус:	1 дзяржаўная[d]
Пісьмо	турэцкі альфабэт[d]
Коды мовы
ISO 639-1	tr
ISO 639-3	tur

Турэцкая мова (саманазва: Türk dili (каротка: Türkçe [tyɾktʃe]) — афіцыйная мова ў Турэччыне, якая належыць да цюрскіх моваў. У якасьці альтэрнатыўнай назвы ў цюркалёгіі выкарыстоўваецца таксама Türkiye Türkçesi (турэцкая цюрская).

Існуе мноства дыялектаў турэцкае мовы, аснову турэцкай літаратурнай мовы сёньня ўтварае стамбульскі дыялект. Акрамя таго, у турэцкай мове адрозьніваюць дунайскі, эскішэхірскі (у вілаеце Эскішэхір), разградзкі, дынлерскі, румэлійскі, караманскі (у вілаеце Караман), адрыянопальскі (м. Эдырнэ), газыянтэпскі, дыялект р-на м. Урфы і шэраг іншых.

У 1928 годзе ў якасьці адной з рэформаў, праведзеных урадам Кемаля Ататурка ў першыя гады існаваньня Турэцкай Рэспублікі, асманскі турэцкі альфабэт быў заменены на лацінскі.

Сучасная турэцкая мова належыць да паўднёва-заходніх (або заходне-агускіх) цюрскіх моваў.

Адметнымі характарыстыкамі турэцкай мовы зьяўляюцца гармонія галосных і шырокая аглютынацыя. Асноўны словапарадак будуецца паводле схемы суб’ект—аб’ект—дзеяслоў. У турэцкай мове няма граматычнага роду. У мове выкарыстоўваюцца займеньнікі для вызначэньня другой асобы, якія адрозьніваюцца рознымі ўзроўнямі ветлівасьці, сацыяльнай дыстанцыі, узростам у адносінах да адрасату.

Распаўсюджаньне

Турэцкая мова ў Турэччыне родная для 65 млн чалавек, альбо для амаль 90% насельніцтва краіны.

Каля 850 тыс. чалавек гавораць па-турэцку ў Баўгарыі (1986), 37 тыс. ва Ўзбэкістане, Казахстане, Кыргыстане, Таджыкістане і Азэрбайджане (1979). Роднай турэцкую мову лічаць 120 тыс. чалавек на Кіпры і каля 130 тыс. у Грэцыі (1976).

Цяпер (2005) ва ўсім сьвеце па-турэцку размаўляюць каля 80 млн чалавек (паводле некаторых зьвестках да 100 млн).

Гісторыя

Сучасная турэцкая мова напроста паходзіць ад агускай — мовы ўсходніх цюрскіх плямёнаў, якія калісьці насялялі Цэнтральную Азію і былі выціснутыя ў VIII-X стст. спаборнымі ўйгурскімі (таксама цюрскімі) плямёнамі на захад.

На працягу апошніх некалькіх стагодзьдзяў турэцкая мова зазнала істотны ўплыў пэрсыдзкай і арабскай моваў, у зьвязку з чым колькасьць запазычаных з гэтых моў словаў дасягала часамі 80% турэцкай лексыкі. Да XX стагодзьдзя існавала літаратурная мова Асманскай Імпэрыі, якая досыць моцна адрозьнівалася ад гутарковай турэцкай прамовы — асманская мова.

Пасьля ўсталяваньня Турэцкай Рэспублікі ў 1923 годзе, то бок у 1930-я гады пачаўся працэс замены іншамоўных запазычаньняў, асабліва з пэрсыдзкай і арабскай моваў, нібыта спрадвечнымі турэцкімі словамі. Гэты працэс працягваецца і ў нашыя дні, і ў турэцкай мове ўсё яшчэ часта можна сустрэць словы пэрсыдзка-арабскага паходжаньня. У XX стагодзьдзі зьявіліся новыя паняткі з эўрапейскіх моваў, у першую чаргу з францускай.

Дзеля рэцюркізацыі і мадэрнізацыі турэцкай мовы ў 1932 годзе было створанае дзяржаўнае «Таварыства турэцкай мовы» («Türk Dil Kurumu») пад патранажам Мустафы Кемаля Ататурка.

Самымі блізкімі да турэцкай мовамі (у лексычным, фанэтычным і сынтаксычным дачыненьні), зьяўляюцца перадусім балкана-цюрскі дыялект гагавузаў, распаўсюджаны на тэрыторыі сучасных Малдовы, Румыніі і Баўгарыі, і паўднёвы дыялект крымскататарскай мовы. Трохі далей стаіць азэрбайджанская, а яшчэ далей — туркмэнская мова.

Пісьмовыя помнікі маюцца з XIII—XIV стагодзьдзяў.

Альфабэты

Старажытныя ўсходнія цюркі ўжо былі плямёнамі з разьвітай культурай: яны карысталіся для пісьма цюрскай рунічнай пісьмовасьцю.

Да X ст. агузы зазналі ісламізацыю і перанялі арабскую пісьмовасьць у яе пэрсыдзкім варыянце з дадатковымі знакамі, а таксама дадалі некалькі сваіх літараў, ды надалі новае значэньне некаторым ужо наяўным арабскім.

Асманскі альфабэт у параўнаньні з сучасным турэцкім

Асобна	У канцы	У сярэдзіне	Напачатку	Сучасны турэцкі альфабэт	МФА
ﺍ	ﺎ	—		a, e	[a], [e]
ﺀ	—
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	b	[b]
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	p	[p]
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	t	[t]
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	s	[s]
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	c	[ʤ]
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	ç	[tʃ]
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	h	[ħ]
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	h	[x]
ﺩ	ﺪ	—		d	[d]
ﺫ	ﺬ	—		z	[z]
ﺭ	ﺮ	—		r	[r]
ﺯ	ﺰ	—		z	[z]
ﮊ	ﮋ	—		j	[ʒ]
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	s	[s]
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	ş	[ʃ]
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	s	[s]
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	d, z	[d]
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	t	[t]
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	z	[z]
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	', h	[ʕ]
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	g, ğ	[ʁ]
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	f	[f]
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	k	[q]
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	k, g, ğ, n	[k]
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	g, ğ	[g]
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	n	[ñ]
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	l	[l]
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	m	[m]
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	n	[n]
ﻭ	ﻮ	—		v, o, ö, u, ü	[v], [o], [œ], [u], [y]
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	h, e, a	[h], [æ]
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	y, ı, i	[j], [ɯ], [i]

Ататурк паказвае новы турэцкі альфабэт жыхарам. 20 верасьня 1928

На пачатку 1926 г. Кемаль Ататурк узяў удзел у кангрэсе цюрколягаў у Баку, на якім, у прыватнасьці, прагучала патрабаваньне аб стварэньні альфабэту на аснове лацінскага для цюрскіх моў.

З 1928 г. для турэцкай мовы выкарыстоўваецца варыянт лацінскага шрыфту, у распрацоўцы якога Ататурк браў удзел. Асновай новага напісаньня словаў (як для агульнай рэформы мовы) паслужыў стамбульскі дыялект.

У турэцкай абэцэдзе 29 літараў, прычым кожнаму гуку адпавядае літара:

Вялікія літары

A

B

C

Ç

D

E

F

G

Ğ

H

I

İ

J

K

L

M

N

O

Ö

P

R

S

Ş

T

U

Ü

V

Y

Z

Маленькія літары

a

b

c

ç

d

e

f

g

ğ

h

ı

i

j

k

l

m

n

o

ö

p

r

s

ş

t

u

ü

v

y

z

Асаблівасьці вымаўленьня

Літара	Фанэма	Апісаньне
c	[dʒ]	афрыката, як бел. дж
ç	[tʃ]	афрыката, як бел. ч
e	[ɛ]	як бел. э
ğ	[ː], [j]	yumuşak g (мяккі g): слаба-прыдыхальны або часьцей нямы зычны; на канцы складу рэалізуецца, падаўжаючы папярэдні непярэдні галосны альбо, пасьля галосных пярэдняга шэрагу, пазначае гук, блізкі да бел. й
h	[h]	як бел фрыкатыўнае h у гамон
ı	[ɯ]	паміж бел. ы і і, але бліжэй да ы
j	[ʒ]	мякчэй бел. ж
o	[ɔ]	як бел. o
ö	[œ]	як ням. ö у möchte
s	[s]	як бел. с
ş	[ʃ]	мякчэй бел. ш
ü	[y]	як ням. ü у müssen
v	[v]/[w]	блізкі да бел. у альбо да губна-губнога w, як у ангел. wood
y	[j]	як бел. й
z	[z]	як бел. з

Астатнія літары вымаўляюцца як у нямецкай мове. Літары лацінскага альфабэту q, w, x у турэцкай графіцы выкарыстоўваюцца толькі ў замежных уласных імёнах; літара j сустракаецца толькі ў запазычаньнях.

Фанэтыка і фаналёгія

Галосныя

У турэцкай мове восем галосных: a, ı, u, o (галосныя задняга шэрагу), e, i, ü, ö (галосныя пярэдняга шэрагу). У некаторых выпадках галосныя могуць быць доўгімі, гэта мае месца, у прыватнасьці, у некаторых запазычаных словах і пры выпадзеньні зычнай ğ, якая ідзе за галоснай.

Табліца турэцкіх галосных (МФА)

Зычныя

Зычныя ў літаратурнай турэцкай мове

	Білябіяльныя		Лябіядэнтальныя		Зубныя		Альвэалярныя		Постальвэалярныя		Палятальныя		Вэлярныя		Ґлятальныя
Выбухныя	p	b			t̪	d̪					c	ɟ	k	ɡ
Насавыя	m				n
Фрыкатыўныя			f	v	s	z			ʃ	ʒ				ɣ	h
Афрыкаты							tʃ	dʒ
Ударныя							ɾ
Апраксыманты											j
Лятэральныя					ɫ				l

Гармонія галосных

Для турэцкай мовы характэрны сінгарманізм (гармонія галосных), гэта азначае, што пры далучэньні афіксаў галосныя ў іх прыпадабняюцца апошняй галоснай асновы. Пры гэтым турэцкія галосныя маюць дзьве асноўныя прыкметы па якіх адбываецца прыпадабненьне: шэраг (задні/пярэдні) і лябіялізаванасьць. Гармонія галосных зьяўляецца прычынай таго, чаму шмат якія турэцкія словы маюць у сваім складзе галосныя альбо толькі задняга яльбо толькі пярэдняга шэрагу (напрыклад huzursuzsunuz, вы непакоіцеся).

Турэцкія галосныя паводле шэрагу і лябіялізаванасьці

	Пярэдняга шэрагу		Задняга шэрагу
	Нелябіялізаваныя	Лябіялізаваныя	Нелябіялізаваныя	Лябіялізаваныя
Высокага ўздыму	i	ü	ı	u
Нізкага ўздыму	e	ö	a	o

Адрозьніваюць вялікую і малую гармонію галосных:

• У вялікай гармоніі ўдзельнічаюць галосныя высокага ўздыму, пры гэтым прыпадабненьне адбываецца і па шэрагу, і па лябіялізаванасьці;
• У малой гармоніі ўдзельнічаюць галосныя нізкага ўздыму, пры гэтым прыпадабненьне адбываецца толькі па шэрагу.

Прыкладам вялікай гармоніі можа служыць афікс прыналежнасьці nız/niz/nuz/nüz:

• masanız — ваш стол
• dişçiniz — ваш дантыст
• kaparonuz — ваш задатак
• köprünüz — ваш мост

Прыкладам малой гармоніі зьяўляецца афікс месцазнаходжаньня de-da:

• bahçede — у садзе
• lokantada — у рэстаране

Гармонія складу

У турэцкай мове дзейнічае закон гармоніі складу, гэта азначае, што ў межах складу з галоснымі пярэдняга шэрагу спалучаюцца палянталізаваныя (мяккія) варыянты зычных, а з галоснымі задняга шэрагу непалянталізаваныя (цьвёрдыя). Выключэньні могуць сустракацца ў запазычаных словах, пры гэтым, калі галоснай задняга шэрагу /a/ папярэднічае мяккая зычная, над ёй (над галоснай) ставіцца спэцыяльны значак «^», напрыклад: kâğıt (папера).

Націск

Націск у турэцкай мове, як правіла, падае на апошні склад. Выключэньнем зьяўляюцца некаторыя словы зь ненаціскнымі афіксамі, запазычаныя словы (асабліва з італьянскай і грэцкай моваў), службовыя словы і шмат якія ўласныя імёны. У той час як у запазычаных словах націск зазвычай падае на перадапошні склад ([ɫoˈkanta] lokanta «рэстаран» альбо [isˈcele] iskele «набярэжная»), ува ўласных імёнах ён менш прадказальны ([isˈtanbuɫ] İstanbul, [ˈaŋkaɾa] Ankara).

Граматыка

Турэцкая належыць да аглютынацыйных (або «прыляпляючых») моваў і, тым самым, істотна адрозьніваецца ад індаэўрапейскіх. Гэта выяўляецца ў тым, што ў слове выразна вылучаецца корань, а ўсе граматычныя формы выражаюцца (практычна заўсёды адназначнымі) афіксамі, якія як бы прылепліваюцца да кораня. Пры гэтым адзін за адным могуць узьнікаць некалькі афіксаў запар, кожны з сваім значэньнем. Парадак сьледаваньня тыпаў канчаткаў выразна фіксаваны.

Прыклад: Uçurtmayı vurmasınlar. Яны не павінны зьбіваць паветранага зьмея (Назва фільма)

Гэты сказ можна раскласьці наступным чынам:  Uçurtma-yı vur-ma-sın-lar. «зьмей-яго зьбіваць-не-павінны-яны.» Канчатак -yı паказвае на вызначаны вінавальны склон; -ma азначае адмаўленьне; -sın — паказьнік загаднага ладу, -lar — афікс 3 асобы множнага ліку.

У турэцкай вылучаюць 5 склонаў (назоўны, давальны, вінавальны, зыходны і месны), родны склон часам разглядаюць у якасьці шостага. Асноўныя формы дзеяслова: (вызначаны) прэзэнс, аарыст, (вызначаны) прэтэрыт, наратыў, дубітатыў, а таксама складовыя формы, вылучаюць таксама залежны стан і умоўнае і пажаданае трываньне. Даданыя сказы выражаюцца, як правіла, так званымі канвэрбамі.

Акрамя таго, у турэцкай існуе толькі нявызначаны артыкль bir і адсутнічае граматычная катэгорыя роду.

Лексыка

Прыклады запазычаных словаў з розных моваў:

• з арабскай: fikir (ідэя, думка), hediye (падарунак), resim (малюнак), alkol (алькаголь), saat (гадзіна)
• з пэрсыдзкай: pencere (вакно), şehir (горад), hafta (тыдзень)
• з грэцкай: liman (порт), kutu (скрынка)
• з францускай: lüks (раскоша), kuzen (стрыечны брат), pantolon (штаны), kuafür (цырульнік), hoparlör (гучнагаварыцель), kamyon (грузавік)
• зь іншых моў: pikap (прайгравальнік), şalter (выключальнік), tişört (футболка)

Турэцкая мова ў Беларусі

Асманская турэцкая (побач з старажытнажыдоўскай) была, праўдападобна, першай усходняй мовай, якая шырока ўвайшла ў культурны кантэкст Беларусі яшчэ ў сярэднявеччы. Захавалася мноства кніг-білінгваў на старабеларускай і асманскай мовах. У Нацыянальным музэі Літоўскай Рэспублікі ў Вільні захоўваецца турэцка-беларускі размоўнік 1836 году, напісаны ў Слоніме Мустафой Шагідзевічам. Дзякуючы Сяргею Шупу і Галіне Александровіч-Мішкінене гэты размоўнік быў перавыдадзены ў 1995 годзе ў Нью-Ёрку пры падтрымцы Беларускага інстытуту навукі і мастацтва.

Вонкавыя спасылкі

Турэцкая мова — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Турэцка-расейскі слоўнік і расейска-турэцкі слоўнік на ruscasozluk.gen.tr
• Навука турэцкай мовы
• Расейска-турэцкія ўрокі на Інтэрнэт-Паліглёце
• расейска-турэцкі размоўнік (тур.)