Адыгей теле

Адыгей теле
адыг. Адыгабзэ адыг. Кӏах Адыгабзэ‎
Ҡыҫҡаса атамаһы	адыгъейаг
Дәүләт	Рәсәй  Төркиә  Иордания  Сүриә
Барлыҡҡа килгән	Адыгея Республикаһы, Ҡарасай-Черкес Республикаһы һәм Краснодар крайы
Тел төрҙәре	агглютинатив телдәр, SOV[d] һәм эргатив телдәр[d]
Яҙыу	Кирил алфавиты, адыгей яҙыуы[d] һәм ғәрәп яҙыуы
Телдә һөйләшеүселәр	575 900 кеше (2010), 117 500 кеше (2010)
Телдең ЮНЕСКО статусы	бирешеүсән[d]
Ethnologue каталогында тел статусы	2 Төбәк[d]
Викимедиа проекттарында тел коды	ady
Адыгей теле Викимилектә

Адыгей (адыгэ) теле - (рус. Адыге́йский язы́к (түбәнге черкес, көнбайыш черкес, көнбайыш адыгей, кях) — адыгей халҡының абхаз-адыгей телдәре ғаиләһенә ҡараған теле.

Дөйөм мәғлүмәттәр

Адыгэ теле Рәсәйҙә Адыгей Республикаһында , шулай уҡ Краснодар крайының Лазарев, Туапсе муниципаль райондарында таралған. Бынан тыш Төркиә, Сүриә, Ливия, Мысыр, Иордания дәүләттәрендәге күп һанлы диаспоралар, шулай уҡ Израиль һәм Яҡын Көнсығыштағы һәм Европалағы башҡа дәүләттәрҙең аҙ һанлы диаспоралары араһында киң таралған.

Рәсәйҙә адыгей телендә һөйләшеүселәр һаны — 117 489 кеше (2010).

Адыгей телендә дүрт телдә диалект булып, улар абадзех (Рәсәй территорияһында хәҙерге ваҡытта юҡҡа сыҡты тиерлек, әммә адыгей диаспоралары ҡулланыуын дауам итә), бжедуг, темиргой, шапсуг ырыуҙары исемен йөрөтә.

Адыгей әҙәби теле итеп темиргой диалекты һайланған.

Октябрь революцияһынан һуң ғәрәп әлифбаһы нигеҙендә яҙма булдырылған, ул 1927 йылда латин теле менән алмаштырылған, ә 1938 йылдан кириллица ҡулланыла башлаған.

Әлифба

Адыгей әлифбаһы һәм хәрефтәр атамаһы:

А а а	Б б бы	В в вы	Г г гы	Гу гу гуы	Гъ гъ гъы	Гъу гъу гъуы	Д д ды
Дж дж джы	Дз дз дзы	Дзу дзу дзуы	Е е йэ	(Ё ё) йо	Ж ж жы	Жъ жъ жъы	Жъу жъу жъуы
Жь жь жьы	З з зы	И и йы	Й й йы кІаку	К к* кы	Ку ку куы	Къ къ къы	Къу къу къуы
КІ кІ** кІы	КІу кІу кІуы	Л л лы	Лъ лъ лъы	ЛІ лІ лІы	М м мы	Н н ны	О о*** уэ
П п пы	ПІ пІ пІы	ПІу пІу пІуы	Р р ры	С с сы	Т т ты	ТІ тІ тІы	ТІу тІу тІуы
У у уы	Ф ф фы	Х х хы	Хъ хъ хъы	Хъу хъу хъуы	Хь хь хьы	Ц ц цы	Цу цу цуы
ЦІ цІ цІы	Ч ч чы	ЧІ чІ чІы	Ш ш шы	Шъ шъ шъы	ШІ шІ шІы	ШІу шІу шІуы	Щ щ щы
(Ъ ъ) пытэ тамыгь	Ы ы ы	(Ь ь) шъэбэ тамыгь	Э э э	(Ю ю) йыу	(Я я) йа	I Іы	Іу Іыу

Адыгей әлифбаһында 64 хәреф: 7 һуҙынҡы һәм 57 тартынҡы. Уларҙан ё, к, ъ, ь, ю, я хәрефтәре башлыса башҡа телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙә ҡулланыла ; «о» өнөн уэ/эу, кІ>чІ дифтонгылары менән бирәләр. Элегерәк әлифбаға щІ, щІу хәрефтәре инә ине.

Үҙенсәлекле өндәр өсөн «у», «ь», «ъ», «I» хәрефтәре комбинациялары: гу, гь, гьу, къ, къу, кІ, кІу, жъ, жъу, шъ, шъу, шІ, шІу һәм башҡалар ҡулланыла. Был ҡушымталар урыҫ телендәге кеүек үк бер өн (фонема) хасил итә, мәҫәлән: ль, ть, сь.

Адыгей телендә лә, ҡабарҙы телендә лә жь һәм жъ бер үк төрлө әйтелә, әммә төрлөсә яҙыла.

Кириллица	Халыҡ-ара Фонетик Әлифба	Әйтелеш	Һүҙҙәр
А а	aː		ачъэ, апчъы
Б б	b		баджэ́, бэ
В в	v
Г г	ɣ		гыны́, чъыгы
	ɡ
Гу гу	ɡʷ		гу, гущыӀ
Гъ гъ	ʁ		гъатхэ́, гъэмаф
Гъу гъу	ʁʷ		гъунэ́гъу, гъунджэ
Д д	d		дыджы́, дахэ
Дж дж	dʒ		джан, лъэмыдж
Дз дз	dz		дзыо, дзын
Дзу дзу	dzʷ		хьандзу, хьандзуачӀ
Е е	e ja aj		ешэн, еплъы́н
(Ё ё)	o jo		ёлк
Ж ж	ʒ		жэ, жакӀэ
Жъ жъ	ʐ		жъы, жъажъэ
Жъу жъу	ʐʷ		жъун, жъуагъо
Жь жь	ʑ		жьыбгъэ, жьау
З з	z		занкӀэ, зандэ
И и	i ə jə		ихьан, икӀыпӀ
Й й	j		йод, бай
К к	k		кнопк, ручк
Ку ку	kʷ		кушъэ, ку
Къ къ	q		къалэ, къэкӀон
Къу къу	qʷ		къухьэ, къушъхьэ
КӀ кӀ	kʼ kʼʲ tʃʼ		кӀымаф, кӀыхьэ (кӀ, шкӀэ)
КӀу кӀу	kʷʼ		кӀун, кӀуакӀэ
Л л	l		лы, кӀалэ
	ɮ		блы, чылэ, мыл
Лъ лъ	ɬ		лъэбэкъу, лъащэ
ЛӀ лӀ	ɬʼ		лӀы, лӀыгъэ
М м	m		мэзы́, мэлы
Н н	n		нэ, ны
О о	o w wa aw		мощ, коны (о, осы, ощхы)
П п	p		пэ, сапэ
ПӀ пӀ	pʼ		пӀэ, пӀэшъхьагъ
ПӀу пӀу	pʷʼ		пӀун, пӀур
Р р	r		рикӀэн, риӀон
С с	s		сэ, сэшхо
Т т	t		тэтэ́жъ, тэ
ТӀ тӀ	tʼ		тӀы, ятӀэ
ТӀу тӀу	tʷʼ		тӀурыс, тӀурытӀу
У у	u w		ушхун, убэн
Ф ф	f		фыжьы́, фэен
Х х	x		хы, хасэ
Хъ хъ	χ		хъыен, пхъэн
Хъу хъу	χʷ		хъун, хъурай
Хь хь	ħ		хьэ, хьаку
Ц ц	ts		цагэ, цы
Цу цу	tsʷ		цуакъэ, цу
ЦӀ цӀ	tsʼ		цӀынэ, цӀыфы
Ч ч	tʃ kʲ		чэфы, чэты
ЧӀ чӀ	tʃʼ		чӀыпӀэ, чӀыфэ
Чъ чъ	tʂ		чъыгай, чъыӀэ
Ш ш	ʃ		шы, шыблэ
Шъ шъ	ʂ		пшъашъэ, шъабэ
Шъу шъу	ʂʷ		шъугъуалэ, шъукъакӀу
ШӀ шӀ	ʃʼ		шӀын, шӀэны́гъ
ШӀу шӀу	ʃʷʼ		шӀуцӀэ, шӀуфэс
Щ щ	ɕ		щагу, щатэ
(Ъ ъ)	″
Ы ы	ə		ыкӀи, зы
(Ь ь)	′
Э э	a		этаж, нэнэжъ
(Ю ю)	u ju		Юсыф, Юныс
Я я	jaː		яй, ябгэ
Ӏ	ʔ		Ӏэ, кӀасэ
Ӏу	ʔʷ		ӀукӀэн, Ӏусын, Ӏудан

Кириллица	Халыҡ-ара Фонетик Әлифба
Гъу гъу	ʁʷə
Гъо гъо	ʁʷa
Жъу жъу	ʐʷə
Жъо жъо	ʐʷa
Ку ку	kʷə
Ко ко	kʷa
Къу къу	qʷə
Къо къо	qʷa
КӀу кӀу	kʷʼə
КӀо кӀо	kʷʼa
Шъу шъу	ʂʷə
Шъо шъо	ʂʷa
Ӏу	ʔʷə

Диалект хәрефтәре

Кириллица	Халыҡ-ара Фонетик Әлифба	Әйтелеш	Һүҙҙәр
Гь гь	ɡʲ		гьанэ, гьэгун
Кь кь	kʲ		кьэт, кьэхьы, жакьэ
СӀ сӀ	sʼ		сӀэ, шӀусӀэ
ФӀ фӀ	fʼ		фӀы, фӀыцӀэ
Ху ху	xʷ		хуабэ, махо, хужьы
Чу чу	tʃʷ		чуакъо, чу
ЩӀ щӀ	ɕʼ		щӀалэ
Ӏь	h		Ӏьыгь, Ӏьыдэдэм, дэӀьэ

Адыгей телендә «Адыгэ макъ» («Адыгэ тауышы») тип аталған гәзит сығарыла.

Һандар

зы — «бер» тІу — «ике» щы — «өс» плІы — «дүрт» тфы — «биш» хы — «алты» блы — «ете» и — «һигеҙ» бгъу — «туғыҙ» пшІы — «ун» пшІыкІузы — «ун бер» пшІыкІутІу — «ун ике» пшІыкІущы — «ун өс» пшІыкІуплІы — «ун дүрт» пшІыкІутф — «ун биш» пшІыкІухы — «ун алты» пшІыкІублы — «ун ете» пшІыкІуи — «вун һигеҙ» пшІыкІубгъу — «ун туғыҙ» тІокІы — «егерме» тІокІырэ зырэ — «егерме бер» тІокІырэ тІурэ — «егерме ике»

щэкІы — «утыҙ» тІокІитІу — «ҡырҡ» (һүҙмә-һүҙ «ике егерме») шъэныкъо — «илле» (һүҙмә-һүҙ «йөҙҙөң яртыһы») тІокІищ — «алтмыш» (һүҙмә-һүҙ «өс егерме») тІокІищырэ пшІырэ — «етмеш» (һүҙмә-һүҙ «алтмыш та ун») тІокІиплІ — «һикһән» (һүҙмә-һүҙ «дүрт егерме») тІокІиплІырэ пшІырэ — «туҡһан» (һүҙмә-һүҙ «һикһән да ун») шъэ — «йөҙ» минищ — «өс мең» мин — «мең» шъитф — «биш йөҙ» шъиплІ — «дүрт йөҙ»

Әҙәбиәт

• Адыгейская орфография (Адыгэ орфографиер)/ Подгот. Д. А. Ашхамаф при участии Н. Ф. Яковлева. — 2-е изд. — Майкоп: Адыгнациздат, 1938. — 24 с.
• Ашхамаф Д. А. Краткий обзор адыгейских диалектов. — Майкоп: Адыгнациздат, 1939. — 20 с.
• Яковлев Н. Ф., Ашхамаф Д. А. Грамматика адыгейского литературного языка/ Отв. ред. И. И. Мещанинов, С. Л. Быховская. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941. — 464 с.
• Русско-адыгейский словарь (Урыс-адыгэ гущыIалъ)/ Под редакцией Х. Д. Водождокова; С приложением краткого грамматического очерка адыгейского языка 3. И. Керашевой. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1960. — 1098 с.
• Рогова Г. В., Керашева З. И. Грамматика адыгейского языка. — Майкоп: Адыгейское отделение Краснодарского книжного издательства, 1966. — 462 с.
• Сборник статей по синтаксису адыгейского языка/ Отв. ред. Б. М. Берсиров, К. X. Курашинов. — Майкоп, 1973. — 220 с.
• Адыгейско-русский словарь (Адыгэ-урыс гущыIалъ)/ Под ред. Ж. А. Шаова. — Майкоп: Адыгейский НИИ, 1975. — 440 с.
• Сборник статей по адыгейскому языку/ Отв. ред. М. А. Кумахов, К. X. Меретуков. — Майкоп, 1976. — 422 с.
• Строение предложения в адыгейском языке: Сб. статей/ Редкол.: З. Ю. Кумахова, Ю. А. Тхаркахо. — Майкоп, 1976. — 156 с.
• Блягоз З. У. Адыгейско-русское двуязычие. — Майкоп: Адыгейское отделение Краснодарского книжного издательства, 1982. — 135 с.
• Тхаркахо Ю. А. Становление стилей и норм адыгейского литературного языка/ Отв. ред. 3. Ю. Кумахова. — Майкоп: Адыгейское отделение Краснодарского книжного издательства, 1982. — 192 с.
• Лексика и словообразование в адыгейском языке: Сб. статей/ Отв. ред. З. У. Блягоз. — Майкоп, 1987. — 158 с.
• Адыгабзэм играмматикэрэ илексикэрэ яIофыгъо-хэр (Вопросы грамматики и лексики адыгейского языка)/ Ред. Къ. Мэрэтыкъо, К. КIуращынэ. — Мыекъуапэ, 1989. — 144 н.
• Тхаркахо Ю. А. Адыгейско-русский словарь (Адыгэ-урыс гущыIалъ). — Майкоп: Адыгейское книжное издательство, 1991. — 304 с.

Һылтанмалар

• Говорим по-адыгейски — курс адыгейского языка
• Адыгейский алфавит и грамматика
• Словарь адыгейского языка 2020 йыл 4 ноябрь архивланған.