Kuman dili
| Kuman dili | |
|---|---|
| Təsnifatı | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | qwm |
| IETF | qwm |
Kuman dili, həmçinin polovets dili və ya qıpçaq-polovets dili — XI–XIV əsrlərdə Dunay və Volqa arasındakı çöldə yaşamış kumanların danışdığı dil. Hazırda istifadə olunmayan kuman dili bugünkü Krım tatar və Qaraçay-balkar dillərinə yaxınlığı ilə diqqət çəkir. Kumanlar Şərqi Avropada istifadə olunan türk ləhcələrindən birində danışırdılar.
Bu dilin sonuncu daşıyıcısı İştvan Varro 1770-ci ildə vəfat edib.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kumanlar XIII–XIV əsrlərdə Şərqi Avropada yaşamış türk tayfasıdır. Onlar tarix boyu qıpçaqlarla birlikdə olduqlarından, müəyyən zaman sonra onları qıpçaqlarla eyni xalq hesab etmişlər. Kuman türkcəsində Şərqi Avropada, Qara dənizin şimalında və qismən də Balkanlarda danışılmışdır.
Kuman dili türk dillərinin qıpçaq dilləri qrupunun kuman-qıpçaq dilləri alt qrupuna aiddir.[1]
Müasir dillərdən Krım-tatarı, kəraim, qırımçaq, tatar, qaraçay-balkar və qumuq dilləri kuman dillərinə ən yaxın dillər hesab olunur.[1][2]
Əsərlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kuman dili haqqında məlumat XIV əsrin əvvəllərinə aid latın-fars-kuman lüğəti, qrammatikası isə "Kodeks kumanikus" tərəfindən verilir. "Kodeks Kumanikus" türklər tərəfindən yazılmayan, amma kuman dilinin danışıq xüsusiyyətlərini və öz dövründəki türk dilinin quruluşunu əks etdirən mühüm bir əsərdir.
Yazı nümunəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]"Atamız" duası:
Atamïz, kim köktäsen! alɣïšlï bolsun seniŋ atïŋ!
Kelsin seniŋ χanlïχïŋ, bolsun seniŋ tilemegiŋ nečik kim köktä, alley yerdä!
Kündegi ötmäkimizni bizgä bügün bergil.
Daɣï yazuqlarmïznï bizgä bošatqïl, nečik biz bošatïrbiz bizgä yaman etkenlergä.
Daɣï yekniŋ sïnamaqïna bizni küvürmägil, basa barča yamandan bizni qutχarɣïl. Amen.
Azərbaycan dilinə tərcüməsi:
Göydə olan, Atamız! Alqışlı olsun sənin adın!
Gəlsin sənin xanlığın, olsun sənin istədiyin – necə ki, göydə, eləcə də yerdə!
Gündəlik çörəyimizi bizə bu gün ver.
Və günahlarımızı bizə bağışla – necə ki, biz bizə pislik edənləri bağışlayırıq.
Və şeytanın sınağından bizi qoru. Bütün pisliklərdən bizi qurtar. Amin.
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Qıpçaq abidəsi "Codex Cumanicus" haqqında dəyərli tədqiqat — Elçin İbrahimov yazır
- Erməni qıpçaqlar: kimdir onlar, itmiş türk boyu?
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əlavə ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Чеченов А. А. Половецкий язык // Языки мира: Тюркские языки. Языки Евразии. М.: Институт языкознания РАН. 1996. 110–116. ISBN 5-655-01214-6.
- Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки. Алма-Ата: Наука. 1987.
- Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. II. Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур. 2004.
- Гаркавец А. Н. http://www.qypchaq.unesco.kz/Memorials-Rus.htm (#bare_url_missing_title) // Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков. Москва: Русская деревня. 2006.
- Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. II. Алматы: КАСЕАН; Баур. 2007. 63–120.
- Codex Cumanicus. Budapest. Kuun, Géza. 1880.