Marche

Marche
flag of Marche (en)
Alministración
País	Italia
ISO 3166-2	IT-57
Tipu d'entidá	rexón d'Italia
Capital	Ancona
President of Marche (en)	Francesco Acquaroli
Nome llocal	Marche (it)
División	ver Provincia d'Ancona, Provincia d'Ascoli Piceno, Provincia de Fermo, Provincia de Macerata y Provincia de Pesaro y Urbino
Xeografía
Coordenaes	43°19′N 13°00′E
Superficie	9694 km²
Llenda con	Emilia-Romaña, Toscana, Umbría, Laciu y Abruzos
Puntu más altu	Monte Vettore (es)
Altitú media	343 m
Demografía
Población	1 522 608 hab. (2019)
Densidá	157,07 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00 y UTC+02:00
regione.marche.it

Una vista del Monte Conero.

Marche ye una de les venti rexones que conformen la República italiana. La so capital y ciudá más poblada ye Ancona. Ta allugada en Italia central, llindando al norte con Emilia-Romaña y San Marín, al este col Mar Adriáticu, al sur con Abruzos, al suroeste con Lazio, al oeste colos montes Apeninos que la dixebren d'Umbría, y al noroeste con Toscana. Con 9366 km² ye la sesta rexón menos estensa del país, per delantre d'Aveséu, Friuli-Venecia Julia, Liguria, molise y Valle d'Aosta, la menos estensa.

Xeografía

Marche per zones altimétricas.

Marche estiéndese por una superficie de 9.365,86 km² de l'aguada central del Adriáticu, que s'estiende ente'l ríu Conca al norte y el Tronto al sur; al oeste la rexón vese llindada polos Apeninos. Presenta una forma carauterística de pentágonu irregular y desenvuélvese polo xeneral perpendicularmente de noroeste a sureste. La mayor parte de la rexón ye montascosu o con llombes, siendo los sos principales carauterístiques la cadena de los Apeninos a lo llargo de la llende interna y un sistema estensu de llombes que van baxando adulces escontra l'Adriáticu. Cola sola esceición del Monte Vettore (2.476 msnm), los montes nun superen los 2.400 metros d'altitú. El 31% (2.902,96 km²) del territoriu ye montascosu. Marche ye una de les rexones con más llombes d'Italia: toma'l 69% del territoriu (6.462,90 km²) y vese atayada por amplios ribayos con ríos numberosos y curtios, y por llanures aluviales perpendiculares a la principal cadena. Les cadenes montascoses paraleles contienen fondos gargüelos de ríu, siendo les meyor conocíes les del Furlo, el Gola della Rossa y el Frasassi.

Relieve

Los Apeninos que traviesen Marche llámense Appennino umbro-marchigiano (Apeninos umbros), y abarca cuatro pliegues o cadenes, curvadas y paraleles, cola convexidá empobinada escontra la mariña. La primer cadena que da a les llendes cola Umbría; nella atopa'l Monte Catria (1701 msnm). La segunda cadena ye la del San Vicino y entiende el monte homónimu y la quinta maxestosa de los montes Sibilinos, col máximu relieve rexonal, el Monte Vettore. Nestos primeros dos pliegues atópense importantes complexos cársticos, ente les que s'atopen les notabilísivas cueves de Frasassi. De la tercer plega surde Cingoli, non por casualidá llamáu "el balcón de Marche". La última plega llega a invadir el mar: ye aquella constituyida pol Monte Conero o Monte d'Ancona, que dio orixe a un puexu puestu na metá de la mariña de Marche.

Al norte del pasu de Bocca Trabaria hai un sector llindáu, pero importante, que pertenez a los Apeninos toscu-emilianos. El grupu montascosu más eleváu ye la pintoresca cadena de los Sibilinos, a caballu ente les provincies de Fermo, Ascoli Piceno y Macerata, nos que ta'l yá mentáu Vettore. Otros montes de la rexón que superen los 2.000 metros d'altitú son: Monte Rotondo (2103 m), Monte Priora (2334 m), Monte Bove (2143 m), Monte Sibilla (2175 m), Monte Vallelunga (2221 m), Monte Antoxana (2335 m) y Monte Argentella (2201 m).

Les llanures, non significatives porcentualmente, vense llindaes a una estrecha franxa costera y a la parte de los valles más cercanos a la desaguada de los ríos.

La zona de mariña tien un llargor de 173 km, y ye relativamente llana y recta con sableres llargues arenoses o de grava. La mariña baxa vese atayada pela zona ondulada ente Gabicce y Pesaro nel norte, y les fasteres orientales del Monte Conero cerca d'Ancona: ellí ta'l Monte San Bartolo, pela redolada de Pesaro y del puexu del Conero, que da orixe a altos y espectaculares cantiles caliares y representa el puntu más altu de la mariña. Esti monte protexe al norte'l golfu d'Ancona, en que la so parte más interna ta asitiáu'l puertu d'Ancona. Mirando'l mapa rexonal resulta evidente que'l puexu del Conero estrema la mariña de Marche en dos tramos con diverses orientaciones: el sector septentrional ta empobináu de noroeste a sureste, el meridional de norte-noroeste a sur-sureste. Otra curtia zona de la mariña alta ta pela redolada de Grottammare; la llomba de Ardizio, sicasí, al sur de Pesaro, entá tando bien próximu al mar, nun lo toca. Según el Ministeriu de Trabayu y de Polítiques Sociales d'Italia, el 98,2% de la mariña ye balnearia.

Les llendes alministratives coinciden polo xeneral colos xeográficos, pero esisten delles esceiciones.

• Na provincia de Pesaro y Urbino Marche estender al norte de les llendes naturales de la cuenca'l ríu Foglia. Esta relevante esceición ye sicasí menos vistosa que nel pasáu, dempués de la segregación de siete municipios de l'Alta Valmarecchia (anexonáus a Emilia-Romaña nel añu 2009).
• Na mesma provincia atópase'l enclave de Monte Ruperto del conceyu de Città di Castello.
• Na provincia de Macerata pertenecen los conceyos de l'Alta Valnerina, na cuenca del Tíber y polo tanto de l'aguada del Tirrenu (Castelsantangelo sul Nera, Ussita, Visso).
• Depués asitiada sobre l'aguada adriática, non perteneciente a la provincia d'Ascoli Piceno la cuenca altotruentina d'Amatrice y Accumoli.

El territoriu ta sometíu a terremotos: ello ye que el 97,3% de la rexón, referente a 230 conceyos, haise clasificáu de riesgu medio y alto.

Hidrografía

Los ríos, de calter enchente, tienen un típicu desenvolvimientu paralelu y formen la estructura de los valles que de cutiu se llama "a pettine". Carauterística de los ríos de lMarche ye'l fechu de que nacen casi toos na cadena de los Apeninod que fai de llende con Aveséu y que polo tanto pa llegar al mar tienen de travesar la cadena de San Vicino con pintorescos gargüelos como la del Furlo, de Frasassi, de la Rossa, de Pioraco, d'Arquata. El ríu más llargu ye'l Metauro. El centru de delles ciudaes ta travesáu pel cursu de los ríos. Pela redolada de la desaguada del ríu Foglia surdi Pesaro; el ríu Misa, antes de desaguar nel mar, traviesa Senigallia; el centru d'Ascoli Piceno ta arrodiáu per dos cursos d'agua: el Tronto y el Castellán, que conflúin ellí. Delles desaguaes de los ríos usáronse pa los puertos (porti-canale): Pesaro, Fano y Senigallia.

Clima

Na zona de la mariña'l clima ye subcontinental al norte d'Ancona con variaciones de temperatura según la estación: branos templaos, pero enfrescáu pola benévola oral marina, iviernos fríos (en Pesaro la temperatura medio de xineru ye de 3,8 °C) con agües regulares d'estación. Al sur d'Ancona la subcontinentalidad se atenúa pa dexar puestu a un clima sub-mariña qu'asume calteres más distintivamente mediterráneos na Riviera delle Palme (en Grottammare la temperatura medio de xineru ye de 7,6 °C). Na zona de monte los branos son frescos y los iviernos ríxidos con amplia posibilidá de nieve; l'iviernu resulta más severu nes zones de llombes internes onde pueden rexistrase baxes temperatures.

Historia

Marche naz como unidá étnica y cultural na Edá del Fierro, cuando fueron habitaes pola so pertenencia a los picenos colos importantes centros de Novilara (pela redolada de Pesaro), Ancona, Belmonte Piceno. Nel sieglu IV e. C. el Piceno septentrional foi invadíu polos galos senones, ente que los griegos de Siracusa fundaron la colonia de Ancona, nel puntu más septentrional de la influencia griega na península italiana. Los romanos llamar Piceno, esto ye, el Picenum o territoriu de los picenos (piceni en llatín).

Fueron conquistaos polos romanos dempués de la batalla de Sentino en 295 e. C., na qu'una coalición de romanos y picenos ganaron a los galos. Cuando los aliaos romanos fixéronse bien invasores, cola fundación de colonies en territoriu piceno, los picenos remontáronse, faciendo d'Ascoli el centru de la resistencia itálica mientres la guerra social; en Marche produció la batalla de Asculum en 89 e. C. Tres la derrota de los picenos, el territoriu entró a formar parte del estáu romanu. Coneutar con Roma por aciu dos importantes calzaes: la vía Flaminia (que llegaba a Fano) y la vía Salaria (que llegaba a Porto d'Ascoli). Amás, mientres el periodu imperial, Ancona foi escoyida por Traxanu como puertu de Roma escontra Oriente, como prueba tamién la inscripción del arcu de Traxanu de Ancona, na cual la capital de Marche recibe'l nome de "accessum Italiae", esto ye, "entrada d'Italia".

La ciudá renacentista d'Urbino.

Dempués de la cayida del Imperiu romanu d'Occidente, Marche, dempués de formar parte del reinu d'Odoacro, como'l restu d'Italia, entraron na órbita del Imperiu Romanu d'Oriente, ente que'l vieyu nome, "Piceno", perdióse. La rexón foi invadida polos godos. Dempués de la guerra gótica, entró a formar parte del bizantín Exarcado de Rávena (Ancona, Fano, Pesaro, Rimini, y Senigallia formaron la llamada Pentápolis). Dempués de la cayida del Exarcado tuvo de volao en posesión de los lombardos, pero foi conquistada por Carlomagno a finales del sieglu VIII. El so nome, Marche, deriva del fechu de que foi territoriu fronterizu del Imperiu: nos sieglos IX a XI creáronse les marques de Camarín, Fermo y Ancona. Ye polo tanto na Alta Edá Media cuando'l territoriu rexonal adquier el nome de Marca d'Ancona, nacida de la unificación de delles marques, esto ye, "territorios de les llendes" del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu.

Antiguu mapa de Marche por un cartógrafu holandés, sieglu XVII.

Marche yera nominalmente parte de los Estaos Papales, pero la mayor parte del territoriu taba apoderáu por señores locales, ente que les principales ciudaes gobernábense como comuñes llibres. Floriaron los conceyos de Pesaro, Fano, Ancona, Iesi, Fermo y Ascoli Piceno. Nel sieglu XII, la comuña d'Ancona aguantóse tantu a l'autoridá imperial de Federico Barbarroja como a la República de Venecia, y foi una república marítima por sigo mesma. Un intentu de restaurar Marche como estáu vasallu del Papa foi realizáu por Gil de Albornoz nel sieglu XIV, pero tuvo curtia duración.

En particular Ancona tuvo momentos de rellumanza artística y cultural gracies a les sos rellaciones marítimes col Oriente; y de fechu una de les repúbliques marítimes que nun amuesen nel so escudu l'Armada. Nel Renacimientu célebre en toa Europa foi la señoría d'Urbino, que foi un verdaderu y auténticu faru del arte italiano so la direición de Federico de Montefeltro. Otres ciudaes importantes económica y culturalmente nel periodu de les señoríes fueron les de Camarín, Fano, Pesaro, Senigallia, Fabriano, San Severino. Ancona, sicasí, xunto con otres ciudaes marítimes italianes, caltuvo'l so réxime republicanu.

Mientres el Renacimientu, families rivales llucharon pol control d'esti territoriu, tales como los Malatesta de Rimini, Pesaro, Fano y la casa de Montefeltro d'Urbino. Ente mediaos del sieglu XVI y primeres décades del sieglu XVII les ciudaes de Marche entraron nos Estaos Pontificios, que, como tolos estaos rexonales italianos, anuló les entidaes polítiques más pequeñes. La última entidá independiente, el ducáu d'Urbino, eslleir en 1631, y d'entós d'equí p'arriba, Marche quedó definitivamente dientro de los Estaos Papales. Siguió un periodu de recesión, compartíu per gran parte d'Italia, solliviáu namái pol pontificáu de Clemente XII que nel sieglu XVIII trazó la carretera güei llamada Vallesina y dio respiru a la economía rexonal declarando a Ancona Puertu francu.

Cola llegada de les tropes franceses Marche dieron un ordenamientu republicanu constituyéndose na República Anconitana en 1797, depués absorbida pola República Romana. Perteneció tamién al Reinu d'Italia de 1808 a 1813, y depués careció una curtia ocupación por Joaquín Murat. Dempués de la derrota de Napoleón, Marche volvió poder papal. Mientres el periodu del Risorgimento, Marche participó na llucha pola unificación colos alzamientos de Macerata y cola heroica resistencia d'Ancona a les tropes austriaques nel añu 1849, xunto con Roma y Venecia. La batalla final de la unificación italiana combatir en Marche: foi la célebre batalla de Castelfidardo, que dexa la unión de los territorios conquistaos por Garibaldi al sur con aquelles redimíes por Víctor Manuel II al norte. El 4 de payares de 1860, Marche fueron anexonaes al reinu unificáu d'Italia por aciu un plebiscitu. Col'anexón a Italia, la Marca di Ancona camudó de nome y fuo oficialmente llamada Cole. Na historia más recién recuérdase la Selmana Colorada, la revuelta de los Bersaglieri, y la participación na Resistencia, participación masiva y popular ente les más fuertes d'Italia. Vease al respeutu la resistencia en Tolentino

Na Italia xunida la rexón incluyida orixinariamente el territoriu de del altu valle del ríu Marecchia, yá parte del Ducáu d'Urbino y anexonada a la delegación d'Urbino y Pesaro con motu proprio de Pío VII el 6 de xunetu de 1816. Nel añu 2009 fueron sicasí dixebraes de Marche y amestaos a la Emilia-Romaña. Marche propunxo recursu ante'l Tribunal Constitucional, considerando que'l parllamentu ignorara indebidamente el paecer negativu de la rexón; en xunetu del añu 2010 el Tribunal resolvió que'l recursu taba infundáu.

Xeografía humana

Demografía

Tien 1,560.785 habitantes (2010), con una densidá de 166,64 hab./km², lo que ye una densidá per debaxo a la media nacional, que nel añu 2008 asitiar en 198,8. Ye más alta na provincia d'Ancona (244,6 hab./km² en 2008), y la menor na provincia de Macerata (116,1). Ente 1952 y 1967 la población de la rexón menguó un 1,7% como resultáu d'un balance migratoriu negativu, bien percima de la media nacional, con una proporción que variaba ente 4,9 y 10,0 cada 1000 habitantes. Nel mesmu periodu l'equilibriu natural de la población foi positivu, pero inferior a la media nacional ya insuficiente pa compensar la emigración neta. La población siguió decayendo hasta l'añu 1971, pero en 1968 empezó a crecer de nuevu. En 2008, l'Italian national institute of statistics (ISTAT) calculó que vivíen en Marche 115.299 emigrantes nacíos nel estranxeru, 7,4% de la población rexonal total.

La capital rexonal ye Ancona (102.669 hab.); otres ciudaes principales son Pesaro (94.859 hab.), Fano (63.929 hab.) y Ascoli Piceno (51.265 hab.)

Divisiones alministratives

La rexón estremar en 5 provincies y 239 conceyos: Ancona, Ascoli Piceno, Fermo, Macerata, (parte del antiguu territoriu de Picenum), y Pesaro y Urbino compuesta poles provincies tradicionalmente separaes de Pesaro y d'Urbino, (parte de l'antigua Umbría).

Provincies de Marche.

Provincia	Superficie (km²)	Habitantes	Densidá (hab./km²)
Provincia d'Ancona	1.940	474.630	244,6
Provincia d'Ascoli Piceno	2.087	388.621	186,2
Provincia de Fermo	860	176.488	205,2
Provincia de Macerata	2.774	321.973	116,1
Provincia de Pesaro y Urbino	2.564	364.896	141,9

Política

Marche forma, xunto con Emilia-Romaña, Toscana y Umbría, el "Cuadriláteru Coloráu" italianu, una zona intensamente d'izquierdes. Na eleiciones d'abril de 2006, los votantes de Marche optaron nun 55% por Romano Prodi.

Economía

Esta rexón montascosa salió un pocu del so aislamientu nel sieglu XIX, gracies a qu'una llinia de ferrocarril que diba dende Boloña hasta Brindisi xunió a Marche a lo llargo de la mariña de tol territoriu. L'interior, sicasí, de naturaleza montascosu, inclusive anguaño dexa viaxar pocu escontra'l norte y el sur, sacante al traviés de abruptas carreteres polos pasos.

Sede principal d'Indesit en Fabriano, Provincia d'Ancona. El sector d'aplicaciones pal llar representa'l nucleu de la industria rexonal.

Hasta va trenta años Marche foi considerada una rexón bastante probe, anque económicamente estable en dellos sectores, gracies en particular a la so producción agrícola y a la contribución de les artesaníes tradicionales.

Anguaño la contribución de l'agricultura a la economía de la rexón ye menos significativa, anque'l valor brutu xeneráu por esti sector sigue tando llixeramente percima de la media nacional. Marche nunca carecieron qu'una propiedá de la tierra descomanadamente estazada. Los principales productos son les ceberes, les hortolices, los productos animales y les uves. La esplotación vitivinícola centrar nos Castelli d'Iesi, patria del vinu Verdicchio.

A pesar del empobrecimiento de la mariña, el mar siempres apurrió una amplia cantidá de pexes, siendo los principales centros de pesca Ancona, San Benedetto del Tronto, Fano y Civitanova Cole. Ye importante tambiénla pesca: Marche ye la tercera marina italiana por captures, tres Sicilia y Puglia, rexones que per otru llau tienen una mariña enforma mayor. En rellación pos a la so mariña son la primer rexón italiana. Cada añu esti sector apurre más de 30.000 tonelaes de pexe con un valor d'alredor de 115 millones d'euros.

Nos postreros 30 años la economía de Marche tresformóse radicalmente, ensin arrenunciar sicasí al so pasáu rural. Munchos de los pequeños talleres tremaos por tolos asentamientos rurales modernizáronse y convirtiéronse en pequeños negocios, dalgunos de los cualos convirtiéronse en grandes marques conocíes per tol mundu (Indesit, Tod's, Guzzini, Teuco). Asina, la economía de Marche ta constituyida principalmente por una floreciente industria pequeña y mediana con alta especialización distribuyida igualitariamente en tol so territoriu, pero concentrada sobremanera na mariña y nos valles. Surdieron árees industriales "especializaes", qu'entá son beneficioses: calzáu y oxetos de piel nuna gran zona que ta a caballu ente les provincies de Macerata y Ascoli Piceno; industria pellitero y tapicería en Tolentino; la industria mobiliaria y mecánica nes zones de Pesaro en particular; aplicaciones pal llar ya industria testil na provincia d'Ancona, na que pueden atopase tamién les principales empreses d'inxeniería, incluyendo la gran industria naval de Fano y Ancona; petroquímica y papel, según bienes de consumu.

La rexón sigue atrayendo turistes d'Italia y d'Europa, siendo cada añu'l turismu más floreciente gracies al ricu patrimoniu de la rexón y los sos monumentos, según pelos tradicionales centros turísticos xunto al mar. Marche nun tien una gran vocación turística, pero los datos indiquen un aumentu constante añu tres d'añu. Nel 2007 rexistráronse más de dos millones de llegaes y 12 millones y mediu de presencies. El eslogan emitíu pola rexón de Marche pa la promoción turística ye Cóle-y: l'Italia in una regione, tomáu del llibru de Guido Piovene Viaggio in Italia (1957). Nel añu 2007 encargar al músicu ascolano Giovanni Allevi l'Himnu de Marche. En xineru del añu 2010 producióse un anunciu televisivo y cinematográficu de la rexón col títulu Cole: le scoprirai all'Infinito, nel que Dustin Hoffman llee L'infinitu del poeta recanatés Giacomo Leopardi.

De siguío, una tabla rexistra'l PIB y el PIB per cápita, producíu en Marche de 2000 a 2008:

	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
Productu Interior Brutu (Millones d'euros)	30.527,8	32.291,3	33.912,9	34.794,0	36.170,9	36.994,1	38.542,6	40.929,7	41.612,2
PIB a los precios de mercáu per habitante (Euros)	20.898,0	22.002,8	22.946,7	23.278,2	23.925,7	24.277,5	25.150,1	26.166	26.652

Na siguiente tabla refléxase'l PIB, producíu en Marche a los precios corrientes del mercáu nel 2006, espresáu en millones d'euros, subdividíu ente les principales actividaes económiques; vese que la industria y el sector servicios son les actividaes que más porcentaxe apurren al PIB.

Actividá económica	PIB producíu	% sector nel PIB rexonal	% sector sobre'l PIB italianu
Agricultura, silvicultura, pesca	€ 598,0	1,55%	1,84%
Industria en sentíu estrictu	€ 8.967,9	23,27%	18,30%
Construcción	€ 2.006,3	5,21%	5,41%
Comerciu, arreglos, hoteles y restoranes, tresportes y comunicaciones	€ 7.166,9	18,59%	20,54%
Intermediación monetaria y financiera; actividá inmobiliaria y entamadora	€ 8.711,1	22,60%	24,17%
Otres actividaes de serviciu	€ 6.753,5	17,52%	18,97%
Iva, impuestos indireutos netos sobre los productos ya impuestos sobre les importaciones	€ 4.338,9	11,26%%	10,76%
PIB de Marche a los precios de mercáu	€ 38.542,6

Cultura

Gastronomía

Vista d'Ascoli Piceno.

Son renombraes les aceitunes d'Ascoli (olive ascolane). Un platu espublizáu ye'l brodetto. Tocantes a los vinos, ellabórase un vinu blanco y seco carauterísticu, el Verdicchio. Tamién ye famosu'l Bianchello del Metauro.

Deporte

Dos equipos de fútbol de Marche apostaron la Serie A d'Italia: Ascoli, quintu en 1979/80, y Ancona, que baxó nos sos dos participaciones. La rexón tuvo cuatro equipos na Serie A de baloncestu, más apocayá Pesaro y Montegranaro. En tantu, Lube ganó'l campeonatu italianu de vóleibol tres veces.

Los futbolistes Massimo Ambrosini y Roberto Mancini, el motociclista Valentino Rossi y el ciclista Michele Scarponi son naturales de Marche.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Marche.

• Sitiu web oficial

• Marche n'OpenStreetMap.
• Turismu Cole Archiváu 2018-03-07 en Wayback Machine
• Mapa Cole Archiváu 2006-10-17 en Wayback Machine
• ItalianVisits.com: Cole
• Cole Voyager (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Gazetteer of the Cole
• CóleLe Guide (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Vacanze Mare Cole (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Cóle-y Video English

• Datos: Q1279
• Multimedia: Marche