Historia de Gales

Castiellu de Caerphilly. Esti castiellu foi construyíu ente 1268-1271 por Gilbert de Clare, lo que provocó una disputa ente Llywelyn l'Últimu Rei y la corona inglesa, unu de los motivos que llevaron a les guerres de 1277 y 1282 y a la fin de la independencia de Gales.

El país de Gales o Cymru (en galés) foi habitáu pol home modernu dende hai 29.000 años, magar que los asentamientos estables nel territoriu nun apaeceríen hasta la postrera Edá de Xelu. En Gales hai munchos xacimientos y restos del periodu Neolíticu (principalmente dólmenes y crónlechs), según restos posteriores de la Edá del Bronce y de la Edá del Fierro. La hestoria escrita de Gales entama cola llegada de los romanos, que ficieron delles campañes escontra la tribu de los Deceanglos nel nordeste del actual Gales nel añu 48. Dos de les mayores tribus britániques, los Siluros y los Ordovicos, aguantaron al dominiu romanu mientres dellos años, pero finalmente los Ordovicos foron sometíos en 79. Les tribus britániques de la dómina prerromana ocupaben el territoriu actual de Gales, pero tamién partes d'Inglaterra y el sur d'Escocia, no que s'entamaría na provincia romana de Britania hasta la retirada de les lexones romanes a empiezos del sieglu V. Nos sieglos siguientes nel territoriu de Gales formaríense pequeños reinos como Gwynedd y Powys, coles mesmes que los británicos convirtiéronse al cristianismu.

Mientres el periodu altomedieval, el territoriu de Gales atopábase estremáu en pequeños reinos, pero'l gobernante del reinu de Gwynedd, de normal yera reconocíu como'l Rei de los Britones. Dalgunos d'esos gobernantes yeren quien a gobernar sobre varios reinos y col pasu del tiempu la so influencia centralizadora estendióse. A mediaos del sieglu XI Gruffyd ap Llywelyn llegó a controlar tolos reinos de Gales y delles zones d'Inglaterra mientres un curtiu periodu. L'Alta Edá Media en Gales carauterizóse poles lluches escontra reinos ingleses como Mercia, dempués escontra'l reinu xunificáu d'Inglaterra, y darréu escontra los invasores normandos, qu'arribaron a les llendes de Gales nel añu 1067. La guerra es contra los invasores siguió mientres más de dos sieglos hasta la muerte del Llywelyn l'Últimu Rei en 1282, lo que constituyó l'anexón de Gales al reinu d'Inglaterra. Owain Glyndwr dirixó una rebelión escontra los ingleses a empiezos del sieglu XV y controló Gales mientres unos pocos años primero que la corona inglesa restableciera la so autoridá. Mientres el sieglu XVI la llexislación galesa foi progresivamente modificada pa incorporar les estructures executives a Inglaterra. Sicasí, a pesar de l'asimilación inglesa, los galeses caltuvieron el so llinguaxe y cultura.

Mientres el sieglu XVIII Gales foi afeutáu por dos importantes reformes: La Revolución industrial y la Renacencia Metodista. Mientres el sieglu XIX el sureste de Gales esperimentó n'especial una rápida industrialización y medría demográfica. Estes zones foron “anglificaes” por cuenta de la llegada d'inmigrantes, destacando colos territorios rurales, au se caltuvo con más fuercia la cultura tradicional galesa. Coles mesmes, la zona esperimentó la influencia del cristianismu metodista.

Nel sieglu XX, y tres la Segunda Guerra Mundial, el territoriu de Gales esperimentó un progresivu cayente por cuenta de la crisis de la industria del carbón y del fierro. Nel ámbitu políticu la crisis provocó que'l Partíu Lliberal fuera movíu del poder pol Partíu Llaborista. Mientres esti periodu los nacionalistes del partíu Plaid Cymru, dirixíos por Gwynfor Evans, consiguieron per primer vegada representación nel parllamentu del Reinu Xuníu nel añu 1966, y convirtieron la "devolución” de les instituciones parllamentaries galeses nel so principal oxetivu políticu. Nel referendu de 1979 ganó'l votu negativu, pero en 1997 fízose un nuevu referendu nel que ganó'l sí por un estrechó marxe, lo que permitió la creación d'un parllamentu galés en Cardiff.

Prehistoria

Los primeros restos conocíos d'actividá humana nel territoriu modernu de Gales son d'un diente atopáu nuna cueva del valle del ríu Elwy, nel norte del territoriu, perteneciente a un home que vivió hai unos 250.000 años en periodu Paleolíticu Inferior. La Dama Colorada de Paviland, una cadarma humana tiñida d'ocre coloráu, foi afayada en 1826 nuna de les cueves de piedra caliar de Paviland, na península de Gower, en Swansea, nel sur de Gales. A pesar del so nome, la cadarma pertenez a un home xoven que vivió hai unos 26.000 años haza'l final del Paleolíticu Cimeru. Considérase l'enterramientu ceremonial más antiguu conocíu n'Europa Occidental. La cadarma foi atopada xunto con xoyería de marfil, conches marines, y tamién un craniu de mamut.

Bryn Celli Ddu, una cámara funeraria de finales del neolíticu en Anglesey.

Tres la postrera Edá de Xelu, Gales foi adoutando'l paisaxe ecolóxicu actual y escontra el 8000 e.C. el so territoriu yera habitáu por cazadores pañadores del Mesolíticu. Envalórase que les primeres comunidaes agrícoles xurdieron en redol al 4000 e.C., marcando los entamos del periodu Neolíticu na zona. Mientres esti periodu construyeron munches cámares funeraries, siendo les más notables les de Bryn Celli Ddu y Barclodiad y Gawres n'Anglesey.

Les ferramientes de metal apaecieron en Gales en redol al 2500 e.C., de primeres de cobre y darréu de bronce. Créese que mientres los entamos de la Edá del Bronce galés (2500-1400 e.C.) el clima yera más calidá qu'anguaño, a xulgar polos restos ecolóxicos. Gran parte de la producción de cobre pa la producción de bronce procedía dablemente de les mines de cobre de Great Orme, au s'atoparon restos d'actividá minera estable mientres dellos sieglos del periodu.

La primer ferramienta de fierro atopada en Gales ye una espada atopada en Llyn Fair, nel valle del ríu Ronda, que créese foi fabricada en redol al 600 e.C. Mientres la Edá del Fierro galesa nes llombes del país construyeron asentamientos fortificaos, especialmente numberosos, como Pen Dinas cerca d'Aberystwyth y Tre´r Ceiri na península d'Hellín. En 1943 realizóse un afayu d'esti periodu especialmente significativu en Llyn Cerriscu Bach en Anglesy, nun terrén que taba siendo escaváu pa la construcción d'una base pa la fuercia aérea inglesa. Atopóse un depósitu votivo especialmente bien calteníu, llenu d'armes, escudos, carruaxes, colos sos bridas y arneses, según cadenes y grilletes d'esclavos y diverses ferramientes. Munchos d'estos oxetos fueren deliberadamente rotos y paez tratase d'una ufrienda votiva.

Tradicionalmente los historiadores creen que'l territoriu de Gales foi colonizáu por socesives folada d'inmigrantes que traxeron diversos apurras culturales a la zona, sustituyendo a los habitantes previos cola llegada de los celtes del continente. Sicasí, dellos estudios xenéticos realizaos sobre la población galesa refuguen esta teoría. En dos llibros recién, Bryan Sykes y Stephen Oppenheimer consideren que la población galesa moderna (y el conxuntu de la población británica) baxen d'emigrantes procedentes de la península Ibérica llegaos mientres el Mesolíticu, y en menor grau, mientres el Neolíticu. La introducción del llinguaxe célticu, del que se derivó'l galés modernu pudo ser la resultancia d'inmigración a menor escala.

El periodu romanu: 48–410 d. C.

Les tribus céltiques qu'habitaben nel territoriu de Gales mientres el periodu de la invasión romana. Les llendes exactes nun tán definíos.

Hasta la invasión romana de Britania, Gales nun yera un país estremáu. Tolos habitantes nativos de la provincia romana de Britania falaben llingües britóniques (una subfamilia de los llingües celtes) y yeren llamaos britones (o brythones). La zona atopábase estremada ente delles tribus, de les que los siluros, nel actual sureste de Gales y los ordovicos, nel centru y noroeste de Gales, yeren les más numberoses y poderoses. Estes tribus tamién foron les que presentaron una mayor resistencia a la invasión romana.

El primer ataque contra les tribus céltiques de Gales foi realizáu pol legáu Publio Ostorio Escápula hacia l'añu 48 d. C. Ostorio atacó primero a los deceanglos nel nordeste, que paecen rindise con poca resistencia. De siguío lluchó mientres dellos años contra los Siluros y Ordovicos, dirixíos por Caradoc o Carataco, que fuxera del sureste d'Inglaterra. Primero dirixó a los Siluros y dempués treslladóse al territoriu de los Ordovicos, onde foi ganáu por Ostorio escontra'l 51 d. C. Tres la derrota, Carataco abellugar ente los Brigantes, que la so reina Cartimandua apurrir a los romanos.

Sicasí los Siluros nun foron sometíos y empezaron una efeutiva guerra de guerrilles contra los exércitos romanos. Ostorius morrió ensin someter a la tribu, y a la so muerte los Siluros consiguieron ganar a la Segunda Lexón Augusta. Los romanos nun intentaron estender el so control en Gales hasta la llegada del gobernador Cayo Suetonio Paulino, que se dirixó al norte y prindó la islla de Mona (Anglesey), onde s'atopaba un importante santuariu druídicu nel añu 60 o 61 d. C. Sicasí viose obligáu a abandonar la ofensiva ante la rebelión nel este de la reina Boadicea o Boudicca. N'entartallando la rebelión, los Siluros foron finalmente sometíos por Sestu Julio Frontino nuna serie de campañes que concluyeron nel añu 78 d. C. El so socesor Cneo Julio Agrícola sometió tamién a los Ordovicos y reconquistó Anglesey a empiezos del añu 79 d. C.

Los romanos ocuparon el conxuntu del actual territoriu de Gales, onde construyeron calzaes, fuertes, mines de plata, fierro y oru, ya introducieron comerciu, pero'l so interés pol desenvolvimientu de la zona foi llindáu por cuenta del so aislamientu xeográficu y a la escasez de tierres cultivables. La mayoría de los restos romanos atopaos en Gales son de naturaleza militar. La zona foi controlada dende campamentos lexonarios como Deva Victrix (Deva), Chester, Isca Augusta (Isca) y Caerleon, con calzaes que los xuníen con fuertes auxiliares como Segontium, Caernarfon, Moridunum y Carmarthen. Namái se conoz una ciudá fundada polos romanos en Gales: Venta Silurum (l'actual Caerwent), anque'l fuerte de Moridunum foi darréu ocupáu pol asentamientu civil de Carmarthen. Alministrativamente el territoriu de Gales formaba parte de la provincial romana de Britania Cimera y darréu de la provincial de Britania Prima, que tamién incluyía l'oeste d'Inglaterra.

La retirada de los romanos y la Edá de los Santos: 411–700

Cuando los exércitos romanos asitiaos en Britania retirar nel añu 410, los diversos asentamientos britones en Gales pasaron a gobernase por sigo mesmos, como'l restu de la provincia. Sicasí, la influencia cultural romana permaneció tres la so partida, como demuestra una piedra grabada de Gwynedd fechada ente mediaos del sieglu V y mediaos del sieglu VI, homenaxando a Cantiorix, descritu como “cives” (ciudadanu) y primu del “magistratus” (maxistráu) Maglos. Tres la retirada de los romanos tamién se produció una considerable colonización procedente d'Irlanda nel suroeste, onde se caltuvieron munches piedres con inscripciones ogham. Munchos misioneros irlandeses convirtieron a la población llocal al cristianismu, empecipiando la llamada Edá de los Santos (aproximao ente'l 500-700), carauterizada pol establecimientu de monesterios ya ilesies per tol país, so la direición d'eclesiásticos destacaos como San David, Illtud y Teilo.

Una de les razones de la retirada romana foi la presión de les tribus xermánicu y bárbaru sobre les fronteres orientales del Imperiu romanu. Ente estes tribus atopábense anglos, saxones y xutos, qu'invadieron el territoriu británicu y realizaron incursiones en Gales a lo llargo del valle del ríu Severn y llegando hasta Llanidloes. Gradualmente los invasores xermánicos consolidaron el so dominiu sobre l'este y el sur de Britania (que se convertiría n'Inglaterra). Na Batalla de Chester (616), los exércitos de Powys y otros exércitos británicos, dirixíos pol rei Selyf ap Cynan foron ganaos pol exércitu anglosaxón de Northumbria, dirixíu pol rei Aethelfrith. El rei galés morrió na batalla. Suxirióse qu'esta batalla cortó la comunicación terrestre ente Gales y los reinos británicos del norte, Rheged, Strathclyde, Elmet y Gododdin. Dende'l sieglu VIII, Gales yera'l mayor de los trés países británicos de Britania, xunto a Cornwall y Strathclyde.

La tumba del rei Cadfan ap Iago de Gwynedd (muertu escontra 625) na ilesia de Llangadwaladr.

El país de Gales atopábase estremáu en dellos pequeños reinos separaos, siendo los más grandes y poderosos, el Reinu de Gwynedd nel nordeste de Gales y el Reinu de Powys nel este. Gwynedd algamó la supremacía ente estos reinos ente los sieglu VI y VII, por aciu l'aptitú de destacaos líderes como Maelgwn Gwynedd (muertu escontra 547). y Cadwallon ap Cadfan (muertu escontra'l 634-635). que n'alianza col rei Penda de Mercia foi capaz de realizar grandes conquistes colos sos exércitos, llegando tan lloñe como a Northumbria, anque les controló mientres un periodu bien curtiu. Tres la muerte de Cadwallon en batalla, el so socesor Cadafael ap Cynfeddw tamién s'alió con Penda contra Northumbria, pero mientres el periodu posterior, tanto Gwynedd como los demás reinos galeses viéronse forzaos a realizar una política militar defensiva frente al poder expansionista de Mercia.

Alta Edá Media: 700–1066

Los reinos medievales de Gales nel territoriu actual.

El reinu de Powys, como'l más poderosu de los reinos orientales de Gales, empezó a ser primíu pol reinu d'Inglaterra en Cheshire, Shropshire y Herefordshire. Nos sos momentos de mayor rellumanza'l reinu de Powys atopábase más estendíu escontra l'este, y la so antigua capital Pengwern, foi identificada como la moderna ciudá de Shrewsbury o dalgún llugar al norte de Baschurch. Powys perdió dellos territorios orientales ante la espansión del reinu de Mercia. La construcción de la muralla de tierra conocida como Offa´s Dyke (de normal atribuyida al rei Offa de Mercia) nel sieglu VIII pue ser motivada pa establecer les fronteres ente dambos reinos de mutuu alcuerdu.

Mientres esti periodu yera raru qu'un solu rei gobernara sobre'l conxuntu de Gales. Esta situación de cutiu yera debida al sistema hereditariu practicáu nel país. Tolos fíos recibíen una parte igual de la propiedá de los sos padres (incluyendo los fíos illexítimos), lo que fomentaba la división de territorios. Sicasí, la llei galesa llindaba esti sistema de división a la tierra polo xeneral, non a los reinos, estableciendo provisiones por que un edling (herederu) al reinu fora escoyíu, de normal pol rei. Cualquier fíu, llexítimu o illexítimu, podía terminar como edling, lo que de cutiu provocaba que los demás candidatos terminaren desafiándo-y o remontándose contra él. A la so muerte los reinos foron estremaos ente los sos fíos. El nietu de Rhodri, Hywel Dda (Hywel el Bonu), formó'l reinu de Deheubarth xuniendo los pequeños reinos del suroeste y estendiera el so dominiu a la mayor parte de Gales hacia l'añu 942. Tradicionalmente acomuñóse la codificación de la llei galesa a un conceyu celebráu en Whitland, lo que recibiría davezu'l nome de les Lleis de Hywel. El rei Hywel siguió una política de paz colos ingleses. A la so muerte nel añu 949 los sos fíos foron capaces de caltener el control sobre Deheubarth, pero perdieron Gwynedd ante la dinastía tradicional d'esi reinu.

Gales empezó a sufrir progresivos ataques per parte de los incursores viquingos, especialmente daneses, ente 950 y l'añu 1000. Gofraid mac Arailt llevóse más de 2.000 cautivos de Anglesey nel añu 987, y el rei de Gwynedd, Maredudd ab Owain, pagó un considerable rescate a los daneses pa lliberar a munchos de los sos vasallos.

Gruffydd ap Llywelyn foi'l siguiente rei que consiguió xunir a la mayoría de los reinos galeses sol so dominiu. Procedente de Gwynedd, nel añu 1055 gobernaba sobre la mayor parte de Gales y se anexonó territorios na frontera con Inglaterra. Sicasí, foi ganáu por Harold Godwinson nel añu 1063 y foi asesináu polos sos propios homes. Los sos territorios estremar ente los reinos galeses.

El periodu normandu: 1067–1283

Cuando los normandos conquistaron Inglaterra nel añu 1066, el rei dominante en Gales yera Bleddyn ap Cynfyn, rei de Gwynedd y Powys. Los normandos atacaron el sur de Gales, onde William Fitz Osbern, conde de Hereford, conquistó'l reinu de Gwent nel añu 1070. Nel añu 1074 l'exércitu del conde de Shrewsbury afaró Deheubart.

L'asesinatu del rei Bleddyn ap Cynfyn nel añu 1075 provocó l'españíu d'una guerra civil ente los galeses y los normandos aprovecharon la oportunidá pa conquistar tierres nel norte de Gales. Nel añu 1081 el rei Gruffyd ap Cynan, qu'arrampuñara'l tronu de Gwynedd a Van Traer ap Caradog na Batalla de Mynyd Carn allegó a un alcuentru col Conde de Chester y el Conde de Shrewsbury, onde foi prindáu y aprisionáu, lo que dexó que los normandos apoderar de gran parte de Gwynedd. Nel sur el rei d'Inglaterra, Guillermu I el Conquistador enfusar en Dyfed, onde construyó castiellos y acuñó moneda en St. David´s y Cardiff. Nel añu 1093 el rei Rhys ap Tewdwr foi asesináu en Brycheiniog y el so reinu foi conquistáu y estremáu ente dellos señores normandos. La conquista normanda del norte de Gales paecía completa.

Efixe equivocadamente atribuyida a Rhys ap Gruffydd na catedral de San David.

Sicasí, nel añu 1094 hubo una revuelta xeneral en Gales contra'l dominiu normandu, y progresivamente los invasores viéronse obligaos a retirase. El rei Gruffyd ap Cynan consiguió formar un reinu fuerte en Gwynedd. El so fíu, Owain Gwynedd, aliar con Gruffydd ap Rhys de Deheubart y consiguió una aplastante victoria sobre los normandos na Batalla de Crug Mawr nel añu 1136, anexonándose Ceredigion. Owain asocedió al so padre nel tronu de Gwynedd nel añu 1137 y gobernó hasta l'añu 1170. Foi capaz d'aprovechase de la inestabilidá d'Inglaterra, onde Esteban de Blois y Matilde d'Inglaterra apostábense'l tronu, pa estender les fronteres del reinu de Gwynedd escontra l'este. La muerte del rei Owain de Gwynedd provocó la división del so reinu ente los sos fíos.

Mientres esta dómina Powys tamién dispunxo d'un gobernante fuerte na figura del rei Madog ap Maredudd, pero cuando morrió nel añu 1160, el so herederu Llywelyn ap Madog morrió pocu dempués, lo qu'estremó'l reinu en dos partes que nunca volvieron xunise. Nel sur de Gales, Gruffydd ap Rhys foi asesináu nel añu 1137 polos sos cuatro fíos, que gobernaron el reinu de Deheubarth socesivamente y foron capaces de reconquistar la mayor parte del reinu del so güelu de los normandos. El más nuevu de los cuatro, Rhys ap Gruffyd, (Lord Rhys), gobernó ente 1155-1197. Nel añu 1171 Rhys se xunta col rei Enrique II d'Inglaterra y llegaron a un alcuerdu pol que Rhys comprometer a pagar un tributu en cuenta de que les sos conquistes fuéren-y reconocíes, y darréu asumió'l cargu de Justiciar de Gales del Sur. Rhys celebró un festival de poesía y cantares na so corte en Cardigan na navidá del añu 1176 que polo xeneral ye consideráu como'l primera Eisteddfod conocíu. La división del reinu de Gwynedd ente los fíos del rei Owain dexó que'l reinu de Deheubarth pasara a apoderar la política de Gales mientres un tiempu.

El monumentu al rei Llywelyn en Cilmeri.

De la llucha de poder pol tronu de Gwynedd finalmente surdió'l más grande de los reis galeses, Llywelyn ab Iorweth, tamién conocíu como Llywelyn el Grande, que yera l'únicu rei de Gwynedd nel añu 1200, y a la so muerte'l rei de la mayor parte de Gales. Llywelyn estableció la so capital en Garth Celyn, na mariña norte del país, apoderáu l'estrechu de Menai. El so fíu Dafydd ap Llywelyn asoceder como rei de Gwynedd, pero nun pudo heredar les posesiones del so padre n'otres partes del país. La guerra españó en 1245, pero Dafydd consiguió estabilizar la situación antes de morrer de secute na corte real de Garth Celyn, ensin herederos, a principios de 1246. L'otru fíu de Llywelyn, Gruffyd, fuera asesináu mientres intentaba escapar de la Torre de Londres nel añu 1244. Gruffyd había dexáu cuatro fíos y trés d'ellos llucharon ente sigo hasta que conquistó'l poder Llywelyn ap Gruffydd, tamién conocíu como Llywelyn l'Últimu Rei. Nel añu 1267 el Tratáu de Montgomery confirmó a Llywelyn de forma direuta o indireuta como rei de la mayor parte de Gales. Sicasí, les aspiraciones de Llywelyn sobre Gales topetaben cola política del rei Eduardu I d'Inglaterra y la guerra españó ente dambos en 1277. Llywelyn viose obligáu a pidir la paz, y pol Tratáu de Aberconwy la so soberanía foi bien llindada. La guerra ente Inglaterra y Gales españó de nuevu cuando Dafydd, unu de los hermanos de Llywelyn, atacó'l castiellu de Hawarden nel Domingu de Ramos de 1282. El 11 d'avientu de 1282 el rei Llywelyn foi atraíu a una xunta nel castiellu de Builth Wells, onde foi asesináu y el so exércitu darréu destruyíu. El so hermanu Daffydd ap Gruffud siguió lluchando pero foi prindáu nel monte Bera, cerca de Garth Celyn, en xunu de 1283, siendo de siguío colgáu, partíu pola metá, y los sos miembros separaos en Shrewsbury. Gales convertir na primer conquista d'Inglaterra, anque caltuvo cierta autonomía alministrativa hasta que foi anexonáu por aciu les Actes de Gales (1535-1542).

L'anexón: del Estatutu de Rhuddland a les lleis de les Actes de Gales (1283-1542)

El castiellu Harlech, unu de los construyíos por Eduardu I d'Inglaterra pa consolidar la so conquista.

.

Dempués d'emitir l'Estatutu de Rhuddlan, que llindaba la efeutividá de les lleis de Gales, el rei Eduardu I d'Inglaterra ordenó construyir un sistema defensivu de castiellos pa consolidar el dominiu sobre les sos conquistes, otorgando al so fíu y herederu el títulu de Príncipe de Gales nel añu 1301. D'esta forma'l país de Gales pasó a formar parte del reinu d'Inglaterra, anque'l so pueblu falaba un llinguaxe distintu y tenía una cultura distinta. Polo xeneral los reis ingleses emprestaron poca atención al gobiernu de los galeses, dexando les responsabilidaes alministratives nel Conseyu de Gales, dacuando presidíu pol herederu al tronu. Esti Conseyu de normal axuntábase en Ludlow, anguaño n'Inglaterra, pero d'antiguo inda formaba parte d'una zona fronteriza ente Gales ya Inglaterra, de cutiu en pleitu llegal. A pesar de la conquista, la lliteratura galesa, y bien especialmente la poesía, travesaba un periodu de rellumanza, gracies al sofitu de la nobleza local, que se convirtieron en mecenes de poetes y trovadores galeses. Dafydd ap Gwilym, que compunxo les sos obres más destacaes a mediaos del sieglu XIV, ye consideráu por munchos el más grande de los poetes galeses.

La ocupación inglesa foi desafiada con delles rebeliones, ente les que destacaron la de Madog ap Llywelyn en 1294-1295 y la de Llywelyn Bren, Señor de Senghenydd en 1316-1318. Na década de 1370 Owain Lawgoch, el postreru herederu per llinia masculina de la dinastía real de Gwynedd, entamó en dos causes la invasión de Gales con sofitu de Francia. Los ingleses reaccionaron a l'amenaza unviando a un axente a asesinar a Owain en Poitou nel añu 1378. Nel añu 1400 Owain Glyndwr (o Owen Glendower), un noble gales, remontar contra'l rei Enrique IV d'Inglaterra. Owain consiguió ganar a los ingleses en delles ocasiones y mientres unos pocos años consiguió controlar la mayor parte de Gales. Tamién consiguió axuntar el primer parllamentu galés en Machynlleth y proyeutó dos universidaes. Sicasí, finalmente los exércitos ingleses consiguieron recuperar el control y entartallar la rebelión, pero Owain nunca foi prindáu. La so rebelión produció un rebrote de la identidá galesa como reinu y foi sofitada por tol país per gran parte del pueblu.

Como respuesta a la rebelión de Owain Glyndwr, el parllamentu inglés emitió les lleis penales de 1402, que prohibíen a los galeses portar armes, celebrar xuntes oficiales o habitar en ciudaes fortificaes. Estes prohibiciones tamién s'aplicaron a los ingleses casaos con muyeres galeses y permanecieron a valir dempués de la rebelión, anque na práutica adulces foron relaxándose.

Enrique Tudor, darréu Enrique VII d'Inglaterra.

Mientres la Guerra de les Dos Roses, qu'empezó nel añu 1455, dambos bandos utilizaron tropes galeses. Les principales figures polítiques galeses mientres el conflictu foron William Herbert, Conde de Pembroke y el so fíu, partidarios de la Casa de York, y Jasper Tudor, Duque de Bedford, partidariu de la Casa de Lancaster. Nel añu 1485 Enrique Tudor, sobrín del Duque de Bedford, desembarcó en Gales con un pequeñu exércitu pa defender les sos aspiraciones al tronu d'Inglaterra. Enrique baxaba de los reis galeses, cuntando a Rhys ap Gruffyd ente los sos ancestros, polo que munchos nobles galeses xunir a la so causa. Enrique ganó a Ricardu III d'Inglaterra na Batalla de Bosworth y convirtióse nel rei Enrique VII d'Inglaterra

El so herederu, el rei Enrique VIII d'Inglaterra emitió una serie de lleis, les Actes de Gales, ente 1535-1542, qu'en términos llegales anexonaban Gales a Inglaterra, eslleiendo'l sistema llegal galés y prohibiendo l'idioma galés na alministración o nel ámbitu oficial, pero la so principal repercusión foi que per primer vegada definió la frontera ente Gales ya Inglaterra y dexó que los galeses llograren representación nel parllamentu inglés. Estes lleis tamién anularon cualquier distinción llegal ente galeses ya ingleses.

De la Unión a la Revolución industrial: (1543 – 1800)

Dempués de qu'Enrique VIII rompiera los llazos que xuníen a la Ilesia d'Inglaterra cola Ilesia de Roma y el Papa, la mayor parte de Gales aceptó'l anglicanismu d'Inglaterra, anque dellos católicos galeses oponer a la reforma relixosa y nel procesu ellaboraron dalgunos de los primeros llibros impresos en galés. Nel añu 1588 William Morgan imprimió la primer traducción galesa de la Biblia.

Mientres la guerra civil inglesa la mayor parte de los nobles y la población de Gales tuvo de parte de la faición Realista, anque hubo dalgunes notables esceiciones como John Jones Maesygarnedd y l'escritor puritanu Morgan Llwyd. Gales apurrió numberosos soldaos a los exércitos del rei Carlos I d'Inglaterra anque nenguna de les principales batalles de la guerra civil tuvo llugar en Gales. Anque'l rei y el parllamentu inglés algamaron la paz, les hostilidaes volver# a entamar de nuevu al negase'l rei a cumplir dellos de los alcuerdos establecíos. L'españíu foi provocáu cuando l'exércitu parllamentariu de Pembrokeshire camudó de bandu a 1648 por cuenta de la demoranza de los pagos y suministros. El coronel Thomas Horton ganó a los rebeldes realistes na batalla de St. Afganis en mayu y los rebeldes rindir a Oliver Cromwell el 11 de xunetu dempués d'un asediu de dos meses en Pembroke.

Mientres esti periodu la educación en Gales yera bien deficiente, y les escases instituciones académiques enseñaben namái n'inglés, anque la mayoría de la población namái falaba galés. Nel añu 1731 Griffith Jones (Llanddowror) empezó a percorrer les escueles de Carmarthenshire, dando clases en galés mientres tres meses antes de treslladase a otra llocalización. A la muerte de Griffith Jones en 1761, envalórase qu'unes 250.000 persones aprendieren a lleer nes escueles galeses.

Mientres el sieglu XVIII tamién se produció'l Renacimientu del metodismu galés, dirixíu por Daniel Rowland, Howell Harris y William Williams Pantycelyn A principios del sieglu XIX los metodistes de Gales dixebrar de la Ilesia Anglicana y establecieron la so propia denominación, anguaño conocida como Ilesia Presbiteriana de Gales. Tamién provocaron el fortalecimientu d'otres denominaciones relixoses que refugaben l'autoridá anglicana. Esta revolución relixosa tuvo implicaciones considerables pal desenvolvimientu de la llingua galesa. Les iglesia dominicales convertir nuna traza importante de la vida galesa y contribuyeron a l'alfabetización en galés de la población, un elementu bien importante pa la sobrevivencia d'un llinguaxe marxináu de la enseñanza.

A finales del sieglu XVIII empezó la Revolución industrial n'Inglaterra, y la presencia de filones de fierro, caliar y carbón nel sureste de Gales provocó la construcción de fundiciones y mines de carbón, especialmente les de Cyfarthfa y Dowlais en Merthyr Tydfil.

El sieglu XIX

A principios del sieglu XIX delles partes de Gales fueren industrializaes. Había numberoses fundiciones nos valles del sur de Gales, sobremanera nel sur dende Brecon Beacons, y bien especialmente alredor de la nueva ciudá de Merthyr Tydfil, con una producción de fierro que s'estendió escontra l'oeste y escontra l'interior de Neath y Swansea, onde s'estrayía carbón d'antracita. Dende la década de 1840 la minería del carbón estender a los valles de Aberdare y Rhondda. Esto condució a un rápidu aumentu na población d'estes zones.

Los efeutos sociales de la industrialización provocaron conflictos sociales ente los obreros galeses y los propietarios de les fábriques (mayoritariamente ingleses). Mientres la década de 1830 hubo dos revueltes armaes en Merthyr Tidfil (1831) y una revuelta cartista en Newport (1839), dirixida por John Frost. Les Rebecca Riots (1839-1844) nel sur y centru de Gales, tuvieron un orixe rural. Fueron unes protestes, non yá contra los elevaos impuestos de circulación, sinón un efeutu de la fame y la miseria rural.

En parte de resultes d'estos disturbios, una comisión unvió un informe al gobiernu inglés sobre la situación de la educación en Gales. L'informe foi ellaboráu por trés comisionados galeses que nun falaben inglés y taba basáu na información de testigos, munchos d'ellos sacerdotes anglicanos. Esti informe, publicáu en 1847 como Reports of the commissioners of enquiry into the state of education in Wales, na que se concluyía que los galeses yeren inorantes, galbaniegos ya inmorales, y que esta situación yera debida al llinguaxe galés y a la so rebeldía relixosa. La publicación del informe provocó una furiosa reaición en Gales, onde l'incidente foi bautizáu como La traición de los llibros azules.

El socialismu ganó terrén rápido nes zones industriales del sur de Gales a finales del sieglu XIX, debíu tamién a una progresiva politización del sistema relixosu. El primer representante electu del Partíu Llaborista foi Keir Hardie, el miembru más nuevu representando al partíu en Merthyr Tydfil y Aberdare en 1900. Paralelamente a munchos movimientos europeos similares, el primer movimientu nacionalista galés empezó en 1880-1890 cola formación de Cymru Fydd, dirixíu por políticos del Partíu Lliberal como T. Y. Ellis y David Lloyd George.

Otru movimientu que se fortaleció mientres el mesmu periodu foi una campaña pa la separación de la Ilesia Anglicana. Munchos galeses consideraben que yera desaveniente que la Ilesia d'Inglaterra fuera la Ilesia de Gales. La campaña siguió dende la década de 1880 hasta la firma de l'Acta de la Ilesia de Gales (1914), que nun entraría a valir hasta 1920, col fin de la Primer Guerra Mundial.

El sieglu XIX provocó una medría de la población de Gales, como del restu del Reinu Xuníu, por cuenta de la elevada natalidá. En 1801, unos 587.000 habitantes vivíen en Gales, y nel añu 1901 la cifra amontárase a más de 2.012.000 La medría más significativa producir nos condaos industriales –Denbigshire, Flintshire, Monmouthshire y Glamorganshire- La población rural urbanizóse progresivamente (en 1800 alredor del 80 % de la población galesa vivía n'asentamientos rurales y en 1911 namái'l 20 %).

El sieglu XX

Na primer metá del sieglu políticamente Gales cuntaba con representantes del Partíu Lliberal, especialmente cuando David Lloyd George convertir en Primer Ministru del Reinu Xuníu mientres la Primer Guerra Mundial. Sicasí, el Partíu Llaborista empezó a ganar terrén y tres la Gran Guerra sustituyeron a los lliberales como'l partíu dominante en Gales, especialmente nos valles industriales del sur.

El partíu Plaid Cymru, de calter nacionalista, foi constituyíu nel añu 1925 pero de primeres la so crecedera foi lentu y consiguió pocos votos nes eleiciones parllamentaries. En 1936 un campu d'entrenamientu y un aeródromu de la fuercia aérea británica en Penyberth, cerca de pwllheli foi amburáu por trés miembros de Plaid Cymru. Saunder Lewis, Lewis Valentine y D.J. Williams. Non yá foi una protesta contra'l campu d'entrenamientu militar conocida como la escuela de bombardéu, sinón tamién contra la destrucción del edificiu históricu de Penyberth pa face-y sitiu. Esta aición provocó l'encarcelamientu de los trés incendiarios, lo que constituyó una propaganda pa Plaid Cymru, qu'amontó la so popularidá nes zones de fala galesa.

Tres la Segunda Guerra Mundial empezó'l cayente y la crisis de delles industries tradicionales de Gales, y bien especialmente la minería de carbón. El númberu de mineros emplegaos nel sur de Gales en 1913 yera de 250.000 homes, que baxó a 75.000 a mediaos de la década de 1960 y a 30.000 en 1979. En 1966 producióse'l desastre d'Aberfan cuando un vertideru de carbón se desmoronó entartallando una escuela y provocando 144 muertos, la mayoría d'ellos neños. A principios de la década de 1990 namái quedaba una galería de fondura en funcionamientu en Gales. Tamién se produció un cayente similar na industria del aceru, y la economía galesa, como la d'otres sociedaes desenvueltes, empezó a empobinase progresivamente escontra'l sector servicios.

Oficialmente Gales dexó de ser parte d'Inglaterra y una parte dientro del Reinu Xuníu en 1955 cuando'l términu Reinu Xuníu d'Inglaterra foi sustituyíu per Inglaterra y Gales”.^{[ensin referencies]} Y Cardiff foi proclamada como la ciudá capital de Gales. El nacionalismu galés namái empezó a convertise nun factor políticu principal mientres la segunda metá del sieglu XX. En 1962 Saunder Lewis dio un discursu per radiu tituláu Tynged yr iaith (El destín del llinguaxe) nel que predicía la estinción del galés nun siendo que se tomaren midíes actives pa evitalo. Esti discursu provocó la formación de Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (La sociedá de la llingua galesa) esi mesmu añu

El nacionalismu empezó a crecer especialmente tres l'hinchente del valle de Tryweryn en 1965, que somorguió l'aldega de Capel Celyn pa crear un suministru d'agua pa la ciudá de Liverpool. En 1966 Gwynfor Evans consiguió un escañu por Carmarthen pol partíu Plaid Cymru, nel Parllamentu d'Inglaterra.

Otra reaición al hinchente de Capel Cely foi la formación de grupos radicales como'l Free Wales Army (L'Exércitu de Gales Llibre) y el MAC, Mudiad Amddiffyn Cymru (Movimientu de Defensa de Gales). Como respuesta al nomamientu del Príncipe Carlos d'Inglaterra como Príncipe de Gales en 1969, estos grupos foron responsables de la detonación de delles bombes que destruyeron depósitos d'agua, y oficines de correos y de facienda. Dos miembros del MAC, George Taylor y Alwyn Jones, los llamaos mártires de Abergele morrieron al españa-yos una bomba casera en Abergele, el día antes de la so graduación.

Plaid Cymru consiguió meyores nos dos eleiciones xenerales de 1974, consiguiendo tres escaños. Hubo una medría del sofitu pola devolución de les instituciones gubernamentales galeses dende l'interior del Partíu Llaborista, y en 1976 publicóse una acta que recoyía les principales esixencies del partíu. Sicasí, en 1979 convocóse un referendu en Gales pa la creación d'una asamblea autónoma, que foi refugada por una gran mayoría de votos negativos. El nuevu gobiernu conservador escoyíu en 1979 prometiera crear una canal de televisión en galés, pero en setiembre el gobiernu declaró que nun cumpliría esa promesa eleutoral. Esta actitú provocó una campaña d'impagu de llicencies televisives per parte de los miembros de Plaid Cymru y l'anunciu de Gwynfor Evans en 1980 de que ayunaría hasta la muerte si nun se creaba una canal de televisión en galés. Finalmente en setiembre del mesmu añu'l gobiernu anunció qu'aceptaba les demandes nacionalistes y la canal galesa empezó a emitir en payares de 1982. Pol Acta de la Llingua Galesa de 1993 el galés recibió una posición igual al inglés en Gales nel sector públicu.

En mayu de 1997 el Partíu Llaborista ganó les eleiciones xenerales nel Reinu Xuníu cola promesa de desenvolver instituciones autonómiques n'Escocia y Gales. A finales de 1997 realizóse un nuevu referendu a favor d'una asamblea autonómica en Gales, y nesta ocasión ganó'l sí, anque per un estrechu marxe. L'Asamblea de Gales foi inaugurada en 1999, de resultes de l'Acta del Gobiernu de Gales de 1998. Esta Asamblea tien el poder de determinar l'alministración de la inversión británica en Gales.

A lo llargo del sieglu XX la población de Gales amóntase de más de 2.012.000 habitantes en 1901 a 2.900.000 habitantes nel añu 2001, pero'l procesu nun foi llinial -430.000 persones emigraron de Gales ente 1921 y 1940 por cuenta de la depresión económica del periodu d'enteguerres. La inmigración dende Inglaterra convertir nun factor demográficu importante dende la primer década del sieglu XX, llegando unos 100.000 inmigrantes ingleses y d'otres partes del Reinu Xuníu. La mayoría d'estos inmigrantes solíen asitiase en zones industrializaes, lo que contribuyó a una anglificación parcial de delles zones del sur y l'este de Gales. La proporción de la población galesa capaz de falar galés amenorgar del 50 % en 1901 a un 43,5 % en 1911, y siguió baxando hasta un 18,9 % en 1981. A lo llargo del sieglu tamién s'amontó la población nacida fuera de Gales, según el censu del añu 2001, un 20 % de los residentes galeses nacieren n'Inglaterra, un 2 % nacieren n'Escocia o Irlanda del Norte y un 3 % nacieren fora del Reinu Xuníu. Anque a principios del sieglu XX la mayoría de los inmigrantes asítiase nes zones industrializaes, na década de 1990 la mayoría de los ciudadanos galeses nacíos fora de Gales concentrar en Ceredigion, Powys, Conwy, Denbigshire y Flintshire.

El sieglu XXI

Edificiu del parllamentu galés.

Los resultaos del censu del añu 2001 refundiaron que la población capaz de falar galés amontárase al 21 % ente la población de más de 3 años, comparáu col 18,7 % de 1981 y el 19 % de 1991. Paez que'l lentu cayente del idioma empecipiáu nel sieglu XX detúvose enagora.

En 1999 inaugurar en Cardiff el Milennium Stadium, siguíu nel añu 2004 pol Wales Millenium Center, un centru p'acontecimientos culturales, especialmente ópera. El nuevu edificiu pa l'Asamblea Galesa, conocíu como'l Senedd foi termináu en febreru de 2006 y foi inauguráu oficialmente'l día de San David.

Nel añu 2006 aprobóse l'Acta del Gobiernu de Gales que certificó que dende mayu de 2007 la reina Sabela II d'Inglaterra tendría la nueva identidá llegal de La so Maxestá en derechu de Gales y per primer vegada nomaría ministros de Gales y roblaría Lleis de Gales nel so Conseyu. Tamién se presentó un proyeutu pa presentar un futuru referendu al pueblu de Gales pa otorgar a la so Asamblea un mayor poder llexislativu. Esti referendu celebró'l 3 de marzu de 2001 y nel mesmu realizó la entruga: "¿Desea usté que l'Asamblea disponga de capacidá pa crear lleis sobre cualquier tema nes 20 árees pa les que dispón de poderes?" La resultancia del votu foi d'un 63.49 % de votos de "sí" y un 36,51 % de votos de "non". Arriendes d'ello, l'Asamblea de Gales agora dispón de la capacidá de crear lleis en cualquier tema del so ámbitu llexislativu ensin precisar l'aprobación del parllamentu británicu.

Referencies

• Barry Cunliffe (1987) Iron Age communities in Britain' (Routledge & Kegan Paul, 2nd ed) ISBN 0-7100-8725-X

• John Davies, (1994) A History of Wales (Penguin Books) ISBN 0-14-014581-8

• R.R. Davies (1987) Conquest, coexistemce and change: Wales 1063-1415 (Clarendon Press, University of Wales Press) ISBN 0-19-821732-3

• Glanmor Williams (1987) Recovery, reorientation and reformation: Wales c.1415-1642 (Clarendon Press, University of Wales Press) ISBN 0-19-821733-1

• Geraint H. Jenkins (1987) The foundations of modern Wales, 1642-1780 (Clarendon Press, University of Wales Press) ISBN 0-19-821734-X

• Kenneth O. Morgan (1981) Rebirth of a nation: Wales 1880-1980 (Oxford University Press, University of Wales Press) ISBN 0-19-821736-6

• John Edward Lloyd (1911) A history of Wales: from the earliest times to the Edwardian conquest (Longmans, Green & Co.)

• Frances Lynch (1995) Gwynedd (A guide to ancient and historic Wales series) (HMSO) ISBN 0-11-701574-1

• Frances Lynch (1970) Prehistoric Anglesey: the archaeology of the island to the Roman conquest (Anglesey Antiquarian Society)

• Kari Maund (2006) The Welsh kings: warriors, warlords and princes (Tempus) ISBN 0-7524-2973-6

• David Moore (2005) The Welsh wars of independence: c.410-c.1415 (Tempus) ISBN 0-7524-3321-0

• David Stephenson (1984) The governance of Gwynedd (University of Wales Press) ISBN 0-7083-0850-3

• Gwyn A. Williams (1985) When was Wales?: a history of the Welsh (Black Raven Press) ISBN 0-85159-003-9

• Remfry, P.M. (2003) A Political Chronology of Wales, 1066 to 1282 (ISBN 1-899376-75-5)

• Brut y Tywysogyon or The Chronicle of the Princes. Peniarth Ms. 20 version, ed. and trans. T. Jones [Cardiff, 1952]

• Annales Cambriae. A Translation of Harleian 3859; PRO E.164/1; Cottonian Domitian, A 1; Exeter Cathedral Library MS. 3514 and MS Exchequer DB Neath, PRO Y (ISBN 1-899376-81-X)

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Historia de Gales.
• BBC Historia - Gales
• curtia hestoria de Gales
• Welsh History - National Grid for Learning

• Info Britain - Wales

• Datos: Q1063608
• Multimedia: History of Wales