Infinitivo present en bavaro
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Tiempos verbals en bavaro |
| Modo indicativo |
|
- Formas simplas |
| Modo conchuntivo |
|
- Formas simplas |
| Modo imperativo |
| Impresonals |
|
Infinitivo present |
O infinitivo present en bavaro (Infinitiv Präsens) ye una d'as formas impersonals de l'idioma bavaro. O infinitivo se fa servir en bavaro en a formación d'o futuro d'indicativo y en cuantas construccions d'infinitivo.
En iste articlo apareixen muitos d'os prencipals verbos bavaros agrupaus por a suya rematanza. En cada caso se comparan con correspondients verbos en alemán estándard seguntes a rematanza d'a radiz d'istos.
Rematanzas d'o infinitivo en bavaro
[editar | modificar o codigo]En comparación con l'alemán en que toz os verbos rematan en -n, existen en bavaro dica siet rematanzas diferents:
- à - m - n - ng - àn - en - ln
Infinitivos remataus en -à
[editar | modificar o codigo]Os verbos alemans con a suya radiz rematada en ch, f, k, m, n, ng y p se vocalizan, fendo en bavaro a suya rematanza en -à. O sonido oclusivo xordo k se transforma en gg y o soniu p en bb, en os dos casos se sonorizan pronunciando-se cheminaus.
En a siguient lista se troban diferents verbos bavaros remataus en -à clasificaus por a rematanza d'o verbo equivalent alemán. Entre parentesi a traducción enta l'alemán y l'aragonés.
| Rematanza alemán | Verbos en bavaro |
| ch-en | lachà (lachen, redir-se), schdechà (stechen, picar), suàchà (suchen, escar), kochà (kochen, cocinar), rauchà (rauchen, fumar), machà (machen, fer) |
| f-en | laffà (laufen, correr), hoffà (hoffen, asperar), deàffà (dürfen, deber), schnaufà (schnaufen, chalfegar), schlaffà (schlafen, dormir), kàffà (kaufen, mercar) |
| k-en | ruggà (rücken, cantiar-se), dàschdiggà (ersticken, afogar-se), baggà (backen, forniar), baggà (packen, envolver), vàrreggà (verrecken, morir-se), läggà (lecken, laminar) |
| m-en | nehmà (nehmen, prener), ràmmà (räumen, sacar), vàsàmmà (versäumen, desaproveitar), schdimmà (stimmen, ser verdat), kemà (kommen, plegar), eiràmmà (einräumen, amueblar), eirahmà (einrahmen, enmarcar) |
| n-en | rennà (rennen, correr), loànà (lehnen, refirmar), wohnà (wohnen, residir), vàdeànà (verdienen, ganar diners), woànà (weinen, plorar), lohnà (lohnen, valer) |
| ng-en | singà (singen, cantar), fangà (fangen, agafar), bringà (bringen, trayer), vàlangà (verlangen, desichir), hengà (hängen, penchar) |
| p-en | schnabbà (schnappen, pillar), babbà (pappen, pegar-se), schläbbà (schleppen, rastrar), dabbà (tappen, andar a palpón), glabbà (klappen, funcionar) |
Infinitivos remataus en -m
[editar | modificar o codigo]Os verbos con a radiz rematada en b en alemán se transforman ta rematar en -m en bavaro. Por eixemplo, o verbo alemán geben pierde a e ta transformar-se en gebn. Por estar dificil de pronunciar a combinación bn se cambea a n por m quedando gebm y ta rematar geem.
En a siguient lista se troban diferents verbos bavaros remataus en -m clasificaus por a rematanza d'o verbo equivalent alemán. Entre parentesi a traducción enta l'alemán y l'aragonés.
| Rematanza alemán | Verbos en bavaro |
| b-en | leem (leben, vivir), schdeàm (sterben, morir), reim (reiben, estregar), schiàm (schieben, meter), gråm (graben, cavar), geem (geben, dar), vàdeàm (verderben, estorbar) |
Infinitivos remataus en -n
[editar | modificar o codigo]En a siguient lista se troban diferents verbos bavaros remataus en -n clasificaus por a rematanza d'o verbo equivalent alemán. Entre parentesi a traducción enta l'alemán y l'aragonés.
| Rematanza alemán | Verbos en bavaro |
| d-en | reen (reden, charrar), lein (leiden, penar), schåån (schaden, fer mal a), båån (baden, banyar-se) |
| h-en | wàhn (wehen, bufar), dràhn (drehen, chirar), nàhn (nähen, coser) |
| l-en | zåin (zahlen, bosar), bäin (bellen, escanyutar), zuin (zielen, referir-se), schbuin (spielen, chugar) |
| nd-en | finddn (finden, trobar), zinddn (zünden, esclatar), wendn (wenden, chirar), schinddn (schinden, maltractar), binddn (binden, atar) |
| r-en | faan (fahren, adugar), zàrrn (zerren, rastrar) |
| s-en | essn (essen, minchar), griàssn (grüßen, saludar), miàssn (müssen, haber de), lesn (lesen, leyer) |
| sch-en | waschn (waschen, lavar), iwàraschn (überraschen, sosprender), dàwischn (erwischen, agafar), dräschn (dreschen, trillar), winschn (wünschen, deseyar) |
| st-en | huàsdn (husten, toser), fasdn (fasten, ayunar), rässdn (rösten, rustir), diàschdn (dürsten, tener set), rasdn (rasten, descansar) |
| t-en | warddn (warten, asperar), weddn (wetten, apostar), gäiddn (gelten, ser valido), hiàddn (hüten, cudiar) |
| z-en | gratzn (kratzen, gratar), sitzn (sitzen, posar-se), fätzn (fetzen, rancar), blitzn (blitzen, brilar), butzn (putzen, limpiar) |
| Vocal-en | frein (freuen, meter-se contento), baun (bauen, construyir), rein (reuen, arrepentir-se), haun (hauen, peleyar-se) |
Infinitivos remataus en -ng
[editar | modificar o codigo]Cuan a ramatanza d'a radiz en o verbo alemán ye g y tamién en bels casos h en bavaro o verbo remata en -ng. Por eixemplo liegen pasaría, en desapareixer a e, a liegn y por asimilación pasa a lieng.
En a siguient lista se troban diferents verbos bavaros remataus en -ng clasificaus por a rematanza d'o verbo equivalent alemán. Entre parentesi a traducción enta l'alemán y l'aragonés.
| Rematanza alemán | Verbos en bavaro |
| g-en | leeng (legen, meter), såång (sagen, decir), griàng (kriegen, aconseguir), schdeing (steigen, puyar), zoàng (zeigen, amostrar), lieng (liegen, chitar-se) |
| h-en | ziàng (ziehen, tirar), säng (sehen, veyer), gschäng (geschehen, ocurrir) |
Infinitivos remataus en -àn
[editar | modificar o codigo]En a siguient lista se troban diferents verbos bavaros remataus en -àn clasificaus por a rematanza d'o verbo equivalent alemán. Entre parentesi a traducción enta l'alemán y l'aragonés.
| Rematanza alemán | Verbos en bavaro |
| d-en | siàn (sieden, bullir) |
| r-en | heàn (hören, sentir), schdeàn (stören, emprenyar), boàn (bohren, foratiar), gschbiàn (spüren, sentir/notar) |
| -ern | wundàn (wundern, sosprender-se), flissdàn (flüstern, morgoniar), schäwàn (scheppern, fer rudio), kimmàn (kümmern, preocupar-se), boisdàn (polstern, tapizar) |
| Vocal-en | sààn (säen, sembrar) |
Infinitivos remataus en -en
[editar | modificar o codigo]Os verbos que en alemán rematan en -eln precedido por un soniu labial rematan en bavaro en -en (siendo una e clarament zarrada) transformando-se a consonant anterior en bb, f, m u w.
En a siguient lista se troban diferents verbos bavaros remataus en -en clasificaus por a rematanza d'o verbo equivalent alemán. Entre parentesi a traducción enta l'alemán y l'aragonés.
| Rematanza alemán | Verbos en bavaro |
| -eln | sammen (sammeln, replegar), schdembben (stempeln, sellar), drammben (trampeln, patiar), greàmen (krümeln, esmicazar), zabben (zappeln, esgalapatiar), schdrambfen (strampeln, pataquiar) |
Infinitivos remataus en -ln
[editar | modificar o codigo]Os verbos alemans que rematan en -eln con a consonant d, g, r u s en rematar a radiz, rematan en bavaro en -en (siendo una e clarament zarrada) perdiendo a e y sonorizando a consonant si ye oclusiva. Tamién se produce a cheminación d'ista consonant precedent. Son dos excepcions a iste regle dàchen (que habría d'estar dàchl) y wàchen (que habría d'estar wàchl).
En a siguient lista se troban diferents verbos bavaros remataus en -ln clasificaus por a rematanza d'o verbo equivalent alemán. Entre parentesi a traducción enta l'alemán y l'aragonés.
| Rematanza alemán | Verbos en bavaro |
| l-en | heiln (heilen, curar-se), heiln (heulen, plorar) |
| -eln | någln (nageln, clavar), bädln (betteln, mendigar), bindln (bündeln, ligar), waggln (wackeln, bandoliar), segln (segeln, navatiar), obànddln (anbändeln, embolicar), schreichln (streicheln, amorosiar) |
Infinitivos remataus en vocal nasal
[editar | modificar o codigo]Iste grupo ye formau por cuatre verbos irregulars que rematan en una vocal u diftongo nasalizau. Dos d'éls son os verbos auxiliars sei (tamién escrito sẽĩ ta marcar a nasalización, en alemán sein, en aragonés estar-ser) y doa (tamién escrito dõã ta marcar a nasalización, en alemán tun, en aragonés fer) y os atros dos son os verbos geh (tamién escrito gẽh ta marcar a nasalización, en alemán gehen, en aragonés ir) y schdeh (tamién escrito schdẽh ta marcar a nasalización, en alemán stehen, en aragonés permaneixer).
Excepcions
[editar | modificar o codigo]Existens bels verbos importants que constituyen excepcions a os regles que apareixen en os anteriors apartaus.
- schneim (en alemán schneien, en aragonés nevar) habría d'estar schnein (que tamién existe en bavaro, estando en alemán schneiden, en aragonés nevar) siguiendo o mesmo regle d'os atros verbos alemans con a suya radiz rematada en vocal + en. Manimenos s'agrupa con os verbos remataus en -m, que gosan ser equivalents a os alemans con a suya radiz rematada en -b. A razón d'ista excepción la trobamos en a doble forma existent en alto alemán medieval snîen y snîwen. Ye d'ista segunda forma con a rematanza -w d'a que deriva o bavaro, conservando-se en a suya conchugación (por eixemplo es schneibd). Existe tamién en bavaro o verbo schneiwàln (en aragonés nevusquiar) que conserva ista -w.
- schbeim (en alemán speien, en aragonés escupir) igual que en o caso anterior habría de derivar en schbein. O motivo ye o mesmo que en l'anterior verbo, a existencia d'una doble forma en alto alemán medieval spîen y spîwen, derivando o bavaro d'a segunda.
- scheichà (en alemán scheuen, en aragonés fuyir) evolucionaría normalment a schein (como o verbo alemán freuen es en bavaro frein). En realidat iste verbo deriva d'o verbo alto alemán medieval schihen (en alemán scheuchen) con o mesmo significau que l'anterior.
- schiàgln (en alemán schielen, en aragonés ser birolo) habría evolucionau previsiblement a schuin como os atros verbos que en alemán tienen a radiz rematada en -l. En alto alemán medieval o verbo yera schilhen, derivando a schilcheln, schilgeln y en zagueras en schiàgln. A forma alemana se prene dreitament de l'alemán medieval y no de l'alto alemán medieval.
- ziàng (en alemán ziehen, en aragonés tirar) tendría normalment una evolución enta ziàn. En os verbos dràn, nàhn u wàhn (en alemán drehen, nähen y wehen) a suya radiz en alto alemán medieval remata en -j, asinas yeran draejen, naejen y waejen, pero en o caso de ziehen remata en -h, cambeando a -g (zog).
Construccions con o infinitivo
[editar | modificar o codigo]Brauchà + infinitivo
[editar | modificar o codigo]En bavaro se fa servir o infinitivo dimpués d'o verbo brauchà u bràchà (amenistar) ta construyir a perifrasi verbal "haber de + infinitivo". Ista mesma estructura existe en alemán, pero se fa servir a preposición zu, estando asinas brauchen zu + infinitivo.
| Bavaro | Alemán | Aragonés |
| Bràgsd goà need à so blääd schàng | Du brauchst gar nichts so blöd zu schauen | No has de veyer ixas fatezas |
| Du brauchsd reen | Du musst reden | Has de charrar |
Zu + infinitivo
[editar | modificar o codigo]Dimpués d'os pronombres indefinius wås (bella cosa), nix (garra cosa), vui (muito) y weni (poco) puet emplegar-se a construcción de preposición zu + infinitivo u zun + infinitivo substantivau.
| Bavaro | Alemán | Aragonés |
| Gibds heid nix z essen. Gibds heid nix zun Essen. |
Gibt es heute nichts zu essen. | Hue no bi ha cosa ta minchar. |
| Gäh bringà S mà wås zun Dringgà. | Bitte bringen Sie mir etwas zu trinken. | Por favor traiga-me bella cosa ta beber. |
| Habds vui z doa? Habds vui zun Doa? |
Habt ihr viel zu tun? | Tenez muito que fer? |
Cal parar cuenta que en os casos con "zun" o verbo apareixe en mayusclas por estar substantivau.
En bavaro se fa servir a vegadas a construcción "zu + infinitivo" en casos en que en alemán siempre se fa servir.
| Bavaro | Alemán | Aragonés |
| Na båd s às Woànà ogfangd. Na båd s zun Woànà ogfangd. |
Dann fing sie an zu weinen. | Alavez pretó a plorar. |
| Der is scheinds doràd. | Er scheint taub zu sein. | Pareixe que sía xordo. |
| Huif mà k Koin naufdrång. | Hilf mir die Kohlen hinaufzutragen. | Aduya-me a puyar o carbón. |
| I glààb, då håw i was dàvo keàd. | Ich glaube, davon gehört zu haben. | Estoi que he sentiu ixo. |
| Eà buidd si ei, dass à dà Nàboleon is. | Er bildet sich ein, Napoleon zu sein. | Se creye que ye Napoleón. |
| Heà s schrein auf! Heà zun Schrein auf! |
Hör auf zu Schreien! | Atura de chilar! |
| Dees is heid koa Schand meà, wannsd fümf ledige Kinda håsd. | Es ist heute keine Schande mehr, fünf ledige Kinder zu haben. | Actualment ya no ye una vergüenya tener cinco fillos solters. |
| Deà had voàr, à Gschäffd aufzmachà. | Er hat vor, ein Geschäft zu eröffnen. | S'ha proposau ubrir una botiga. |
| Du håsd vàschbrochà, dass d mi heiràdsd. | Du hast versprochen, mich zu heiraten. | Has prometiu casar-te con yo. |
| Es is vàbodn, dass màr ausn Fensddà nausch schbeibd. | Es ist verboten, aus dem Fenster zu spucken. | Ye viedau d'escupir por a finestra. |
Subordinadas substitutivas
[editar | modificar o codigo]A traviés d'a construcción schdadd + infinitivo s'introduce en bavaro una oración subordinada. Apareixe con a conchunción subordinant dass (que) y se traduce por "en cuentas de". En alemán ye equivalent a construcción statt zu + infinitivo.
| Bavaro | Alemán | Aragonés |
| Schdadd dass à arwàd, schlaffd à. | Statt zu arbeiten, schläft er. | En cuentas de treballar duerme. |
Si a oración subordinada va dimpués d'a prencipal schdadd va precedida siempre d'una coma, deseparando asinas as dos oracions.
Ohne + infinitivo
[editar | modificar o codigo]A construcción ohne + infinitivo apareixe en bavaro con u sin a conchunción subordinant dass (que). Ista mesma construcción existe en alemán con a preposición zu. O suyo significau ye "sin (de)".
| Bavaro | Alemán | Aragonés |
| Dea is fuàddgangà, ohne dass à si umgschàgd håd. | Er ging weg, ohne sich umzuschauen. | Se'n fué sin mirar. |
| De sàn zwoà Schdund lang glàffà, ohne Ausrasdn. | Sie liefen zwei Stunden, ohne auszuruhen. | Estioron andando dos horas sin descansar. |
Como se observa ohne va siempre precediu de coma y introduce a oración subordinada.
Subordinadas finals
[editar | modificar o codigo]En bavaro as oracions subordinadas finals gosan construyir-se con o verbo conchugau y a conchunción subordinant dass, encara ista que ye opcional. En alemán ista construcción se forma con um + zu + infinitivo si o subchecto ye o mesmo en as dos oracions. Se pueden traducir enta l'aragonés istas frases como "ta + infinitivo".
| Bavaro | Alemán | Aragonés |
| Dà Hansä kimd und hoid uns åb. | Hans kommt, um uns abzuholen. | Chuan viene ta recullir-nos. |
| Muàssd làffà, dass a Drambahn no dàwischd. | Du musst laufen, um die Straßenbahn noch zu erreichen. | Has de correr ta pillar o tramvía. |
| I bi exdrà auf Mingà gfaan, dass i dees Theàddà siech. | Ich fuhr eigens nach München, um das Theaterstück zu sehen. | Fue de propio enta Múnich ta veyer a obra de teatro. |
A traducción literal en aragonés sería con o verbo conchugau:
- Chuan viene y nos reculle.
- Has de correr ta que pilles o tramvía.
- Fué de propio enta Múnich y asinas veyié (veigo) o teatro.
Infinitivo dezaga d'adverbio
[editar | modificar o codigo]Se puet fer servir tamién o infinitivo dezaga d'adverbios como guad, leichd, schee u schwea. En aragonés ista mena de frases son oracions impersonals.
| Bavaro | Aragonés |
| An dene Wend is leichd någln | En ixas parez se puet clavar bien |
| Gäi, in den Sand is schee schbuin | Bai, en l'arena se chuga bien |
| Då voàn Haus is schee sitzn | Debant d'a casa se ye bien posau |
Infinitivo abrupto
[editar | modificar o codigo]En bavaro se fa servir tamién o dito infinitivo abrupto, conoixiu por estar emplegau por os treballadors turcos convidaus en Alemanya. En realidat tamién lo fan servir os alemans en alemán estándard y se caracteriza por fer servir en una frase o verbo directament en infinitivo en cuentas de conchugar-lo.
| Bavaro | Aragonés |
| I z fuàß geh? | Voi andando? |
| Eà uns säng und schrein "Bolizei"! | Él nos miró y chiló "Policía"! |
| I di heiràdn? Nià! | Casar-me con tú? Nunca! |
Encara que as frases anteriors se traducen a diferents tiempos de l'aragonés, si fésenos una traducción literal todas ellas serían en infinitivo:
- Yo ir andando?
- Él nos mirar y chilar "Policía"
- Yo casar con tú? Nunca!
Uso de geh como parola auxiliar
[editar | modificar o codigo]Cal comentar tamién o emplego d'o infinitivo d'o verbo geh (sin nasalizar) en que pierde o suyo significau (en aragonés "ir") ta funcionar como parola auxiliar. Ye un uso común en as zonas rurals, pero desconoixiu en as ciudaz.
| Bavaro | Aragonés |
| Kindà, seids geh schẽ bràv! | Ninos, sez valients! |
| Jetz miàss mà geh hoamgẽh. | Agora hemos de tornar ta casa. |
En iste zaguer eixemplo s'observa que o primer verbo geh, como parola auxiliar no ye nasal, mientres que o segundo hoamgẽh, verbo prencipal en infinitivo d'a frase, si que'n ye.
Bibliografía
[editar | modificar o codigo]- "Bairische Grammatik". Ludwig Merkle. Hugendubel. Múnich, 1975. ISBN 3-88034-127-3
| Control d'autoridaz |
|
|---|
Datos: Q25619920