ዎላይታ
| ዎላይታ ዞን Wolaytta Moottaa | |
| |
| |
| ሀገር |  ኢትዮጵያ
|
| ክልል | ደቡብ ኢትዮጵያ ክልላዊ መንግስት |
| ዋና ከተማ | ሶዶ |
| ዋና አስተዳዳሪ | ሳሙኤል ፎላ |
| የቦታ ስፋት | |
| • አጠቃላይ | 451,170.7 |
| ድረ ገጽ | www |
ዎላይታ ወይም ወላይታ በኢትዮጵያ ውስጥ የሚገኝ የአስተዳደር ዞን ነው። የዞኑ ስያሜ በዞኑ ውስጥ ካለው የወላይታ ህዝብ ተሰይሟል። ወላይታ በደቡብ ጋሞ ዞን ፣ በምዕራብ ከዳውሮ ዞን ሲሆን የሚለየው የኦሞ ወንዝ ፣ በሰሜን ምዕራብ በከምባታ ፣ በሰሜን በሐዲያ ፣ በሰሜን ምስራቅ በኦሮሚያ ክልል ፣ በምስራቅ ሲዳማ ክልል ፣ በደቡብ ምስራቅ በኩል ደግሞ ከኦሮሚያ ክልል ይዋሰናል። በደቡብምስራቅ በኩል ኦሮሚያና ዎላይታ የሚለየው የአባያ ሀይቅ ነው። የዎላይታ አስተዳደር ማዕከል ሶዶ ነው። ሌሎች ዋና ዋና ከተሞች አረካ ፣ ቦዲቲ ፣ ጠበላ ፣ ባሌ ሀዋሳ ፣ ገሱባ ፣ ጉኑኖ ፣ በዴሳ እና ዲምቱ ናቸው።
ዎላይታ 358 ኪሎ ሜትር (222 ማይል) በሁሉም ወቅቶች የሚመች መንገድ እና 425 ኪሎ ሜትር (264 ማይል) ደረቅ መንገዶች፣ በአማካይ የመንገድ ጥግግት 187 ኪሎ ሜትር በ1000 ካሬ ኪሎ ሜትር ነው። [1] በዎላይታ ውስጥ ከፍታ ቦት ዳሞታ ተራራ ሲሆን ከፍታው 2738 ሜትር ነው።
የወላይታ ህዝብ በሶስት ስርወ መንግስት ውስጥ ከሃምሳ በላይ ንጉሶች አሉት። የወላይታ ነገሥታት ካዎ የሚል የወላይታ ብሄረሰብ ከ13ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ እስከ መጀመሪያው ሚሊኒየም ድረስ እስከ 1894 ድረስ የተለየ፣ ቀጣይነት ያለው፣ ጠንካራ እና ራሱን የቻለ መንግስት የነበረው ኩሩ ህዝብ ነው። በመጨረሻው የካዎ (ንጉስ) የወላይታ ጦና ጋጋ የተካሄደው የተቃውሞ ጦርነት በምኒልክ የግዛት ዘመን ከተደረጉት ደም አፋሳሽ ዘመቻዎች አንዱ ሲሆን ይህም የወላይታ መንግስት ከሌሎች የደቡብ ህዝቦች ብሄረሰቦችና ህዝቦች ጋር እንዲዋሃድ አድርጓል። ወደ ኢትዮጵያ ኢምፓየር ገባ። የወላይታ ወታደራዊ ተቃውሞ እና የምኒልክ ጄኔራሎች (ዘመናዊ መሳሪያ የታጠቁ) መመከት የወላይታ ወታደራዊ ድርጅት እና ህዝብ ጥንካሬ አሳይቷል። በ1894 ዓ.ም የወላይታ ተቃዋሚዎች በራሳቸው በዳግማዊ አጼ ምኒልክ መሪነት ደም አፋሳሽ ጦርነት ካደረጉ በኋላ በኢትዮጵያ ድል ተጠናቋል።
ለዘመናት የዘለቀው ጭቆና ቢኖርም የወላይታ ህዝብ የተለየ ብሄራዊ ማንነት አለው ማለትም ህዝቡ ቋንቋ፣ባህል፣ወግ፣ታሪክ፣ስነ ልቦናዊ ሜካፕ እና ተያያዥ መልክዓ ምድራዊ አቀማመጥ ያለው በመሆኑ እሱን የሚገልፅ እና ከሌሎች የሚለይ ያደርገዋል። ብሄረሰቦች እና ህዝቦች በኢትዮጵያ። የወላይታ ሕዝብ በንጉሣዊው አገዛዝ ላይ ኢኮኖሚያዊና ፖለቲካዊ ነፃነትን ለማስፈን ያካሄደው ተቃውሞና ትግል፣ የወላይታ ሕዝቦች ራስን በራስ የማስተዳደር ፀረ-ዴሞክራሲያዊ በሆነ መንገድ ራሳቸውን በራሳቸው እንዲያስተዳድሩ መከልከል የጀመሩትን የጸና እና ያልተቋረጠ የራስን ዕድል በራስ የመወሰን ትግል ምሳሌ ነው። [2]
በ1991-94 የሽግግር መንግስት ዘመን ወላይታ ክልል የራሱ ክልል ነበረው እሱም ክልሉ 9 ቢሆንም ፌዴሬሽኑ በ1995 ሲመሰረት ወደ ደቡብ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች ክልል ተቀላቅሏል። ጀምሮ በሕዝብ ቅሬታ እና ራስን በራስ የማስተዳደር ተቃዋሚ አባላት ተደብድበዋል፣ ተሰቃይተዋል፣ ቁጥራቸው ቀላል የማይባሉ ወጣቶች ተሰደዋል። [3]
እ.ኤ.አ. በ1997 ደኢህዴን ዎጋጎዳን ለመፍጠር ሞክሯል፣ አጎራባች ብሄረሰቦችን ከወላይታ ጋር አዋህዶ፣ ይህም በመጨረሻ የወላይታ ህዝብን የመቶ አመት ባህልና አርማ ያበላሽ ነበር። ያ ሙከራ ከህዝቡ ከፍተኛ ትግል ታይቷል እናም የመንግስት ተመሳሳይነት ያለው እርምጃ በመጨረሻ ተትቷል ። ሆኖም በ1998 ወላይታ፣ ጋሞ ጎፋና ዳውሮ ተለያይተው የራሳቸውን ዞን አስተዳደር መስርተው ከነበረው የሰሜን ኦሞ ዞን ዋና ከተማ አርባ ምንጭ በሺዎች የሚቆጠሩ ታግተው በመቶ ሺዎች የሚቆጠሩ የወላይታ ብሔር ተወላጆች በኃይል ተፈናቅለዋል። እና 2000. በታዋቂው የጸጥታ ሃይሎች የወላይታ ተወላጆች ለራሳቸው ዞን በተሳካ ሁኔታ ሲዘምቱ እና አዲሱን የተቀናጀ ቋንቋ እና ማንነት ለመጫን የተደረገውን ሙከራ ውድቅ ባደረጉበት ወቅት ቢያንስ አምስት ሰዎች ተገድለዋል። [4]
እስከ 2000 ዓ.ም ዎላይታ የሰሜን ኦሞ ዞን አካል ነበር፣ እና የ1994ቱ ሀገር አቀፍ ቆጠራ ነዋሪዎቹን የዚያ ዞን አካል አድርጎ ይቆጥራል። ይሁን እንጂ በሴሜን ኦሞ በተለያዩ ብሔረሰቦች መካከል የተፈጠረው አለመግባባት፣ በወላይታ ተወቃሽነት የተነሳው “የጎሣ ብሔርተኝነት” እና ገዥው ፓርቲ ትንንሾቹን ብሔረሰቦች ማስተባበር፣ ማጠናከር እና አንድ ማድረግ አስፈላጊ መሆኑን ለማጉላት ጥረት ቢያደርግም ከግቡ ለመድረስ በ2000 ዓ.ም ዞኑ እንዲከፋፈል ምክንያት የሆነው "የመንግስት ሀብት በብቃት መጠቀሙ" ወላይታ ብቻ ሳይሆን ጋሞ ጎፋና ዳውሮ ዞኖች እንዲሁም ሁለት ልዩ ወረዳዎች እንዲፈጠሩ አድርጓል። [5]
የወላይታ ብሔር ክልል የመደራጀት ህገ መንግስታዊ መብቶች ከቅርብ አመታት ወዲህ እየተጠናከረ የመጣ ሲሆን በየደረጃው ሰፊ ምክክር ከተደረገ በኋላ የወላይታ ክልል መንግስት ለመመስረት የቀረበው ሀሳብ ፀድቋል። የዞኑ ምክር ቤት የክልልነት ጥያቄን በሙሉ ድምፅ የሰጠ ሲሆን ከህገ መንግስቱም ሆነ ከህገ መንግስቱ ጋር በመስማማት ህዝበ ውሳኔ እንዲሰጥ ለደቡብ ክልል መንግስት መደበኛ ደብዳቤ በ19/12/2011 ልኳል።
የዎላይታ ዞንን የሚወክሉ 38 የደቡብ ክልል ምክር ቤት አባላት ከክልሉ ምክር ቤት ራሳቸውን አግልለው ክልሉን ወደ 4 ክልሎች ለማደራጀት እንቅስቃሴን በመቃወም ራሳቸውን አግልለዋል። የዎላይታ ዞን ተወካዮች ርምጃው ያቀረቡትን የክልልነት ጥያቄ ያላገናዘበ ነው ይላሉ። [6]
እ.ኤ.አ በግንቦት እና ታህሳስ 2011 ዞኑ ከደቡብ ክልል በመገንጠል በራሱ ክልል እንዲሆን የድጋፍ ሰልፍ በወላይታ ተካሂዷል። በታህሳስ 20 ቀን 2011 የተካሄደው ሰልፍ የክልሉ ምክር ቤት የዞኑን የክልል መንግስት ጥያቄ ወደ ብሄራዊ ምርጫ ቦርድ ልኮ ህዝበ ውሳኔ እንዲያደርግ አለማድረጉን ተቃወሙ። [7]
ዎላይታ በደቡብ ኢትዮጵያ ክልል ከሚገኙ 16 የዞን አስተዳደሮች አንዱ ሲሆን ከአዲስ አበባ ወደ ደቡብ 300 ኪሎ ሜትር (190 ማይል) አካባቢ ይገኛል። ወላይታ በሰሜን ምዕራብ በጣምባሮ ፣በምስራቅ በኩል ከአርሲ ኦሮሞ የሚከፍለው የቢልቴ ወንዝ ፣ደቡብ በአባያ ሀይቅ እና በኩጫ ፣በምእራብ በኩል በኦሞ ወንዝ የተገደበ ነው። የግልገል ጊቤ ሶስት ግድብ በኦሞ ወንዝ ላይ የተገነባ ኤሌክትሪክ ሃይል ማመንጫ ነው። ግድቡ 1870 ሜጋ ዋት የማመንጨት አቅም ያለው በአፍሪካ ሶስተኛው ትልቁ የሀይድሮ ኤሌክትሪክ ግድብ ነው።
የሰፋፊው ክልል እፅዋት እና የአየር ንብረት በ1,500 እና 1,800 ሜትር (5,900 መካከል ባለው አጠቃላይ ከፍታ የተቀመጡ ናቸው። ከባህር ጠለል በላይ. ሆኖም ከ 2,000 ሜትር (6,600 ጫማ) በላይ ከፍታ ያላቸው አምስት ተራሮች አሉ። ከነዚያም ዳሞታ ተራራ ከባህር ጠለል በላይ 3,000 ሜትር ከፍታ ያለው ነው ።
ኮረብታዎች ከሶዶ ዙርያ እና የኦሞ ወንዝ ተፋሰስ ከ 1,500 ሜትር (4,900 ጫማ) በታች ከሆነው በስተቀር ትላልቅ ደኖች የሉም።
በአከባቢው እይታ ሁለት ክልሎች ብቻ አሉ-ደጋማ ቦታዎች (ጌዝያ) እና ቆላማ (ጋራአ)። በደጋማ ቦታዎች ላይ ጅረቶች እና ትናንሽ ወንዞች አሉ. በአባያ ሀይቅ ዙሪያ፣ የሚፈላ እና የሚንፋፋ ውሃ ያላቸው በርካታ የሙቀት ምንጮች አሉ።
የዎላይታ አፈር ቀይ ቀለም ያለው በዝናብ ጊዜ ቡናማና ጥቁር ሆኖ ብስባሽ እና የአሸዋ ልስላሴ ያለው ነው። ደረቅ ወቅት አፈርን እንደ ጡብ ያጠነክራል, ከዝናብ በኋላ ማረስ እና መቆፈር ይቻላል. ጉድጓዶች በሚቆፈሩበት ጊዜ እንደተረጋገጠው የአፈር ንብርብር በጣም ጥልቀት - በአማካይ 30 ሜትር - በሜዳውና በኮረብታው ላይ. አፈሩ ለም ሲሆን ዝናቡ መደበኛ በሚሆንበት ጊዜ በአመት ሁለት ሰብሎችን ያመርታል።
የዎላይታ የአየር ንብረት ከመጋቢት እስከ ጥቅምት የሚዘልቅ የሁለትዮሽ የዝናብ መጠን አለው። የመጀመሪያው የዝናብ ወቅት ከመጋቢት እስከ ግንቦት ድረስ ይቆያል. ወቅቱ ከሐምሌ እስከ ኦክቶበር የሚዘልቅ ሲሆን በሐምሌ እና ነሐሴ ከፍተኛው ጊዜ ነው. ባለፉት 43 ዓመታት አማካይ የዝናብ መጠን 1,014 ነበር። ። አማካይ ዓመታዊ የሙቀት መጠን 19.9 ነው ° ሴ, ከ 17.7 ወርሃዊ የሙቀት መጠን ጋር ° ሴ በጁላይ እስከ 22.1 ° ሴ በየካቲት እና መጋቢት. [8]
የአየር ንብረቱ የተረጋጋ ሲሆን የሙቀት መጠኑ ከ 24 እስከ 30 ይለያያል በቀን ውስጥ ° ሴ እና ከ 16 እስከ 20 ° ሴ በሌሊት ፣ ዓመቱን በሙሉ። [9] አመቱ በሁለት ወቅቶች ይከፈላል።እርጥብ ወቅት (ባልጉዋ) ከሰኔ እስከ ጥቅምት፣ እና ደረቃማ ወቅት (ቦኒያ) ከጥቅምት እስከ ሰኔ፣ በየካቲት ወር "ትንሽ ዝናብ" (Badhdheesaa) እየተባለ በሚጠራው አጭር ጊዜ ዝናባማ ውቅት ነው። የጠቅላላው ክልል አማካይ የዝናብ መጠን 1,350 ሚሊ ሜትር (53 ውስጥ) በዓመት. [10]
የደረቁ ወቅት ከምስራቅ በሚነፍስ ኃይለኛ ነፋስ ይታወቃል. በእርጥብ ወቅቶች, ከባድ ዝናብ እና ኃይለኛ አውሎ ነፋሶች, በወቅቱ መጨረሻ ላይ ሙሉ ምሽት ወይም ምሽት ሊቆዩ የሚችሉ የተለመዱ ክስተቶች ናቸው. ጭጋግ በዝናብ ወቅት በየቀኑ ማለዳ በሸለቆዎች ውስጥ ይታያል; ከዚያም በፀሐይ የመጀመሪያ ሰዓታት ውስጥ ይተናል. በሁለቱም ደረቅ እና እርጥብ ወቅቶች ወይ ሰብሎችን የሚያጠፋ በረዶ ወይም አውሎ ነፋሶች ዛፎችን የሚያንኳኳ, ሊሆኑ የሚችሉ ክስተቶች ናቸው።
በ2020 የኢትዮጵያ ማዕከላዊ ስታቲስቲክስ ኤጀንሲ ባደረገው የህዝብ ቁጥር ትንበያ መሰረት ዞኑ በአጠቃላይ 5,385,782 ህዝብ ሲኖር ሄክታር (1,741.980 የቆዳ ስፋት አለው። ከዞኑ አጠቃላይ ህዝብ ሴቶች 2,698,261 እና ወንዶች 2,687,021 ናቸው. የወላይታ ህዝብ ብዛት 356.67 ነው። 366,567 ወይም 11.49% የከተማ ነዋሪ ሲሆኑ፣ ተጨማሪ 1,196 ወይም 0.08% ብዙሀን አራማጆች ናቸው። በዞኑ በአጠቃላይ 310,454 አባወራዎች የተቆጠሩ ሲሆን ይህም በአማካኝ 4.84 ሰዎች ለአንድ ቤተሰብ እና 297,981 መኖሪያ ቤቶች ተገኝተዋል። በዞኑ ትልቁ ብሄረሰብ ወላይታ (96.31%); ሁሉም ሌሎች ብሄረሰቦች ከህዝቡ 3.69% ናቸው። ወላይታ እንደ መጀመሪያ ቋንቋ በ96.82% ነዋሪዎች ይነገራል። የተቀሩት 3.18% ሌሎች የመጀመሪያ ቋንቋዎችን ይናገራሉ። 71.34% ፕሮቴስታንቶች ነበሩ፣ 21% የሚሆነው ህዝብ የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ክርስትናን እንደሚከተል ተናግሯል፣ 5.35% ደግሞ የካቶሊክ እምነት ተከታዮች ናቸው። [11]
በወላይታ አስራ ስድስት ወረዳዎችና ሰባት የከተማ አስተዳደሮችን ያቀፈ ነው። ሶዶ ከተማ የአስተዳደር እና የንግድ ማዕከል ሲሆን ወደ ከተማው የሚያስገቡና የሚያስወጡ ሰባት ዋና ዋና መንገዶች አሉ። በዎላይታ ዞን የሚገኙ የከተማ ማዕከላት የሚከተሉት ናቸው።
ጊፋታ በየአመቱ በመስከረም ወር ከሚከበረው የወላይታ ስነ-ስርአት መካከል በጣም ታዋቂው በዓል ነው። በዎላይታ ጊፋታ የተሰኘው የዘመን መለወጫ በዓል በዋዜማው እና በበአሉ ሳምንታት ልዩ ልዩ ምግቦች ፣ ባጭራ እና ሙቹዋ በመመገብ ይከበራል። ጊፋታ ከብዙ መቶ አመታት በፊት ዎላይታዎች ሲያከብሩት የነበረው የዎላይታ አዲስ አመት በዓል ነው። ጊፋታ በየአመቱ ሁሌም እሁድ ይከበራል ይህም በመስከረም 14 እና 20 መካከል ነው [12] ጊፋታ ሁሉንም በቅርብ እና በሩቅ የሚያገናኝ ድልድይ ነው። [13]
ወደ ወላይታ ሶዶ የሚመጡ ቱሪስቶች በቡታጅራ 310 አካባቢ በባህር ላይ በመጓዝ ከአዲስ አበባ ወደ ከተማዋ ይገባሉ። ወይም ሻሸመኔ መንገድ 380 ኪ.ሜ አካባቢ በአማራጭ፣ ቱሪስቶች ከአዲስ አበባ ወደ ዎላይታ የአውቶቡስ ማጓጓዣ ወይም በአየር በመጓዝ አርባ ምንጭ በመብረር ከአርባ ምንጭ ወደ ወላይታ ሶዶ የየብስ ትራንስፖርት ሊወስዱ ይችላሉ። ከተማዋ የአውቶቡስ ተርሚናል እና አየር ማረፊያ አላት። ይሁን እንጂ የኋለኛው ሙሉ በሙሉ አይሰራም እና የንግድ በረራዎችን አይቀበልም. [14]
በዎላይታ ዞን የተፈጥሮ ቅርስ እና የባህል ቅርስ የቱሪስት ገበያዎችን ለመያዝ ያለውን አቅም ለመገምገም የተመረጡ የተለያዩ የቱሪስት ስፍራዎች አሉ። [15]
የአጆራ ፏፏቴዎች በግምት 390 የሚጠጉ በአጃቾ እና በሶኪ ወንዞች የተፈጠሩ መንታ ፏፏቴዎች ናቸው። ከአዲስ አበባ . የአጃቾ ፏፏቴ 210 ሜትር (690 ይወርዳል ከገደሉ ጫፍ ላይ ሶኬው በትንሹ በ 170 ሜትር (560 ሲቀንስ 118ቱ ፏፏቴዎች 7 ይገኛሉ ከአረካ ከተማ በስተሰሜን፣ ነገር ግን የቦታው መዳረሻ 25 ያህል ማሽከርከርን ይጠይቃል ከከተማው ቆሻሻ ጋር። እንደ ብዙ የቱሪስት መስህቦች በመላው ኢትዮጵያ፣ በአጆራ ፏፏቴ ቱሪዝም በአገር ውስጥ ቱሪስቶች የተያዘ ነው፣ አንዳንዴም ከውጭ አገር ቱሪስቶች በ23 ጊዜ ይበልጣል። በአመት ቦታው በአማካይ 14 አለም አቀፍ እና 195 የሀገር ውስጥ ቱሪስቶች አሉት። [16]
ከወላይታ ሶዶ ከተማ በስተሰሜን ምዕራብ በደቡብ ምዕራብ የዳሞታ ተራራ ተዳፋት ላይ ይገኛል። ዳሞታ ተራራ ተብሎ የሚጠራው ከ 2,900 በላይ ከፍ ብሏል። ከባህር ጠለል በላይ ምንም እንኳን ሞቼና ቦራጎ ሮክሼልተር ከባህር ጠለል በላይ በ 2,200 አካባቢ ላይ ይገኛል። ወደ ሞቸና ቦራጎ ለመድረስ ቱሪስቶች በግምት 10 ያሽከረክራሉ ከወላይታ ሶዶ በሆሳዕና መንገድ። ወደ ቋጥኝ ሼልተር የሚወስደው ያልተስፋልት መንገድ መጥፋቱን የሚያመለክት ምልክት ነው። ባለፉት አመታት, የጣቢያው መዳረሻ ቀላል ሆኗል. ትንሽ የሚንጠባጠብ ፏፏቴ ከሮክሼልተሩ አናት ላይ ወደ ተራራው ግርጌ ወደሚሄድ ጅረት ትገባለች። እ.ኤ.አ. ከ2006 እስከ 2008 የፍሎሪዳ ዩኒቨርሲቲ ደቡብ ምዕራብ ኢትዮጵያ አርኪኦሎጂካል ፕሮጀክት (SWEAP) በመጠለያው ዘግይቶ የሚገኘውን የፕሌይስቶሴን ክምችት በመቆፈር ላይ ያተኮረ ነበር። [17]
ይህ ድልድይ በወላይታ ዞን ኦፋ ወረዳ ከወረዳ ከተማ ገሱባ በ5 ኪሎ ሜትር እና ከዞኑ አስተዳደር ከተማ ሶዶ በ29 ኪሎ ሜትር ርቀት ላይ ይገኛል። በማኒሳ በሚፈስሰው ወንዝ ላይ ከተቀመጠው አንድ ትልቅ ድንጋይ በተፈጥሮ የተሰራው ድልድይ ነው።
ፍልውሃው በአባላ አባያ ወረዳ አበላ ማረቃ ቀበሌ ይገኛል። የክበብ ቅርጽ ያለው የፍል ምንጭ ሰፊ ቦታዎችን ይሸፍናል እና ጭስ እየጨመረ እና ከመሬት ውስጥ የሚፈልቅ አረፋዎች ያሉት ሲሆን የውሃ ትነት ከሩቅ ይታያል. [18]
የዳሞታ ተራራ በዎላይታ ዞን ሶዶ ዙሪያ ወረዳ ከሶዶ ከተማ ወደ ሰሜን 12 ኪሎ ሜትር ርቀት ላይ የሚገኝ ሲሆን ከባህር ጠለል በላይ 3000 ሜትር የሚጠጋ ነው።
ዎላይታ ውስጥ በተለያዩ ስፖርታዊ እንቅስቃሴዎች በአገር አቀፍና በአህጉር ደረጃ የሚወዳደሩ ክለቦች አሉ። ወላይታ ዲቻ ስፖርት ክለብ በሶዶ የሚገኝ የኢትዮጵያ እግር ኳስ ክለብ ነው። ክለቡ በ2009 በዎላይታ ልማት ማህበር የተመሰረተ ነው። ወላይታ ዲቻ አሁን በምስራቅ አፍሪካ ዜጎች እና በመላው አፍሪካ የተለመደ ስም ነው። ወላይታ ዲቻ የግብፅን ሀያል ክለብ እና በካፍ ቻምፒየንስ ሊግ አምስት ጊዜ አሸናፊውን ዛማሌክን በካይሮ በአስደናቂ የፍፁም ቅጣት ምት አሸንፏል። ክለቡ ወላይታ ቱሳ እግር ኳስ ክለብ ተክቶ በአዲስ መልክ ተዋቅሮ ብቅ ብሏል። ክለቡ የጦና ንቦች የሚል ቅጽል ስም ያገኘው በ19ኛው ክፍለ ዘመን ከወላይታ ስርዎ መንግስት መሪ "ከንጉስ ጦና" ነው። የወላይታ ዲቻ ክለብ በ2017 የመጀመሪያውን የሀገር ውስጥ ዋንጫ በማንሳት ለ 2018 የካፍ ኮንፌዴሬሽን ዋንጫ ማለፉን ክለቡ ዛማሌክን አሸንፎ ወደ ሩብ ፍፃሜው ማለፍ ችሏል።
ሌላው በወላይታ ሶዶ ከተማ የሚገኘው የወላይታ ሶዶ ከተማ ስፖርት ክለብ ነው። በ2011 በይፋ ተመስርቷል። ክለቡ በኢትዮጵያ አንደኛ ሊግ እየተሳተፈ ይገኛል።
ቦዲቲ ከተማ ስፖርት ክለብ በቦዲቲ ከተማ የተመሰረተ የኢትዮጵያ እግር ኳስ ክለብ ነው። ክለቡ የዎላይታ ዞንን በመወከል በደቡብ ክልል በጂንካ ሻምፒዮና አድርጎ የውድድር ዘመኑን በድል አጠናቋል። [19]
የወላይታ ዲቻ የወንዶች ቮሊቦል ቡድን በጥር ወር 2005 ዓ.ም የተመሰረተው የወላይታ ዲቻ ቮሊቦል ቡድን በወላይታ ሶዶ የሚገኝ የስፖርት ቡድን ነው። ቡድኑ የኢትዮጵያ ቮሊቦል ፕሪሚየር ሊግን ብዙ ጊዜ አሸንፏል። በ2019 እና 2021 ኢትዮጵያን ወክሎ በአፍሪካ ቮሊቦል ክለቦች ሻምፒዮና ላይ ተሳትፏል [20]
አረካ ከተማ በዎላይታ አረካ የሚገኝ ክለብ ነው። በይፋ የተመሰረተው በ2000 ነው። የኢትዮጵያ እግር ኳስ ፌዴሬሽን አባል ሲሆኑ በኢትዮጵያ አንደኛ ሊግ ይጫወታሉ።
የዎላይታ ዞን አስተዳደር ድህነትንና ኋላቀርነትን ለመቅረፍና የህብረተሰቡን ተጠቃሚነት ለማሻሻል የረዥም ጊዜና የመካከለኛ ጊዜ እቅድ በማውጣት ፈጣንና ቀጣይነት ያለው የኢኮኖሚ እድገት ለማስመዝገብ ባደረገው ጥረት በማህበራዊ፣ ኢኮኖሚያዊና ፖለቲካዊ ዘርፎች በርካታ እመርቶችን አስመዝግቧል። ለተለያዩ የሚዲያ ምንጮች። በወላይታ የሚገኙ የመገናኛ ብዙኃን በኢትዮጵያ መንግሥት ቁጥጥር ሥር የሚገኙትን ሬዲዮ፣ ቴሌቪዥንና ኢንተርኔት እንዲሁም የግል ጋዜጦችና መጽሔቶችን ያቀፈ ነው። በሶዶ የሚገኙ የሬድዮ ማሰራጫ ጣቢያዎች ራዲዮ ወጌታ 96.6 እና ራዲዮ ፋና 99.9 ይገኙበታል። ሳተላይት ቴሌቭዥን በኢትዮጵያ ለብዙ አመታት ተወዳጅነትን አግኝቷል። ከዚህ በተጨማሪም በአካባቢው የቴሌቭዥን መገናኛ ብዙሀን ባለመኖሩ ከፍተኛ ኢንቨስት በማድረግ የወላይታ ዞንን ህዝብ ባህላዊና ታሪካዊ መረጃዎችን ተደራሽ ያደረገ የወላይታ ቲቪ ነው። [21]
ትምህርት የአንድን ሀገር ዘላቂ ማህበራዊ፣ ኢኮኖሚያዊ እና ፖለቲካዊ እድገት ለማረጋገጥ ቁልፍ ነው። የትምህርት ስርዓቱ ጥሩ ትምህርት እና እገዛ ለመስጠት እየታገለ ሲሆን የሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤቶች አቅርቦት ውስን ነው። ለዚህም በዞኑ ያለውን የትምህርት ሥርዓት ለማሻሻል የዞን ትምህርት መምሪያ ከስኮትላንድ መሪ ዓለም አቀፍ የትምህርት በጎ አድራጎት ድርጅት ጋር በመተባበር። ይህ ድርጅት ከሰሃራ በስተደቡብ ባሉ አፍሪካ እና ከዚያም በላይ ትምህርትን ለማሻሻል እየሰራ ነው። [22] በወላይታ፣ ኢትዮጵያ ውስጥ ካሉት ጥንታዊ ትምህርት ቤቶች መካከል ያሉ ትምህርት ቤቶች አሉ። ለምሳሌ በ1933 እና 1945 ዓ.ም የተቋቋሙት የዱቦ የእመቤታችን የካቶሊክ ትምህርት ቤት እና ሊጋባ አባ-ሰብስብ ትምህርት ቤት። ወላይታ ሶዶ ዩኒቨርሲቲ (WSU, በ 2007 የተመሰረተ, በሶዶ ውስጥ የሚገኝ የመንግስት ከፍተኛ ትምህርት ተቋም ነው. ዩኒቨርሲቲው በመማር/መማር፣ በምርምር እና በማህበረሰብ አገልግሎቶች ላይ ተሰማርቷል። ዩኒቨርሲቲው በተለያዩ አካባቢዎች እንደ ጋንዳባ፣ ኦቶና እና ዳውሮ ታርቻ ካምፓስ ውስጥ ካምፓሶች አሉት።
የወላይታ ሶዶ ግብርና ኮሌጅ ይህ ኮሌጅ በ2001 ዓ.ም. በወላይታ ሶዶ ከተማ የተቋቋመ የቴክኒክና ሙያ ማሰልጠኛ ማዕከል ነው። ከእነዚህም በተጨማሪ የሶዶ ከተማ ትምህርት ቤቶች ወላይታ ሶዶ 2ኛ ደረጃ እና መሰናዶ ትምህርት ቤት፣ ወላይታ ሊቃ ትምህርት ቤት እና ቦጋለ ዋለሉ 2ኛ ደረጃና መሰናዶ ትምህርት ቤት ይገኙበታል።
የወላይታ ዞን ዋና አስተዳዳሪዎች ከ2000 ዓ.ም.
- ከ2000 እስከ 2001፣ ማሞ ጎደቦ፣ ደኢህዴን
- ከ 2001 እስከ 2004, ፍሬው አልታዬ, ደኢህዴን
- ከ2004 እስከ 2008፣ አማኑኤል ኦቶሮ፣ ደኢህዴን
- ከ2008 እስከ 2010፣ ኃይለብርሃን ዜና፣ ደኢህዴን
- ከ2011 እስከ 2013፣ ተስፋዬ ይገዙ፣ ደኢህዴን
- ከ2013 እስከ 2016፣ ኢዮብ ዋቴ፣ ደኢህዴን
- ከ 2016 እስከ 2018, አስራት ጤራ, ፒኤችዲ, ደኢህዴን
- ከጁላይ 2018 እስከ ህዳር 2018፣ ጌታሁን ጋረደው፣ ፒኤችዲ፣ ደኢህዴን
- ከ2018 እስከ ነሐሴ 28 ቀን 2020፣ ዳጋቶ ኩምቤ፣ የብልጽግና ፓርቲ
- ከነሐሴ 28 ቀን 2020 እስከ ኦክቶበር 19 ቀን 2021፣ እንድሪያስ ጌታ፣ ፒኤችዲ፣ የብልጽግና ፓርቲ
- ከኦክቶበር 18 2021 እስከ መስከረም ፲፰ ቀን 2023 አክሊሉ ለማ ባራታ፣ የብልጽግና ፓርቲ
- ከመስከረም 18 ቀን 2023 እስከ አሁን ሳሙኤል ፎላ፣ የብልጽግና ፓርቲ
| ቁጥር | ወረዳዎች | መቀመጫ |
|---|---|---|
| 1 | አባላ አባያ | አባላ ፓራቾ |
| 2 | ባይራ ኮይሻ | በቅሎ ሰኞ |
| 3 | ቦሎሶ ቦምቤ | ቦምቤ |
| 4 | ቦሎሶ ሶሬ | አረካ * |
| 5 | ዳሞት ጋሌ | ቦዲቲ * |
| 6 | ዳሞት ፑላሳ | ሻንቶ |
| 7 | ዳሞት ሶሬ | ጉኑኖ * |
| 8 | ዳሞት ወይዴ | በዴሳ |
| 9 | ድጉና ፋንጎ | ቢጣና |
| 10 | ሆቢቻ | ሆቢቻ ባዳ |
| 11 | ሁምቦ | ጠበላ * |
| 12 | ካዎ ኮይሻ | ላሾ |
| 13 | ኪንዶ ዲዳዬ | ሀላሌ |
| 14 | ኪንዶ ኮይሻ | ባሌ ሀዋሳ * |
| 15 | ኦፋ | ገሱባ * |
| 16 | ሶዶ ዙሪያ | ወላይታ ሶዶ * |
* ለሁሉም አስተዳደራዊ ዓላማ እንደ ወረዳ የተቆጠሩ የከተማ አስተዳደሮች።
ግብርና ከ90% በላይ ለሚሆነው የገጠር ህዝብ መተዳደሪያ ነው። የእንስሳት እርባታ ከሰብል ምርት ጋር የተጣጣመ ሲሆን የወላይታ የእንስሳት ቁጥር የሚገመተው 685,886 የቀንድ ከብቶች፣ 87,525 በጎች፣ 90,215 ፍየሎች፣ 1951 ፈረሶች፣ 669,822 የዶሮ እርባታ እና 38,564 የንብ ቀፎ ናቸው። [24] አርሶ አደሮች በከብት እርባታ የታወቁ ሲሆኑ በዋናነት ከብት በኦርጋኒክ ስጋ እና ቅቤ (ሚሊዮን, 2003)። በአገር ውስጥ/በቤት ላይ የተመሰረተ መኖ ማሟያ/ማጎሪያ (የእህል እህል፣ ሥርና ቱር ሰብል)፣ የቤት ውስጥ ተረፈ ምርት፣ ሳር (ታከለ እና ሃብታሙ፣ 2009) በሬዎችን የማድለብ የረጅም ጊዜ ባህል አላቸው። በወተት ምርት እድገትን ለማስመዝገብ ጠንካራ አቅም ካላቸው አካባቢዎች መካከል የሶዶ የወተት ማፍሰሻ አንዱ ነው። በቆሎ፣ ባቄላ፣ ጣሮ፣ ስኳር ድንች፣ እንሰት፣ ሙዝ፣ አቮካዶ፣ ማንጎ እና ቡና በወላይታ እና አካባቢው ለሚገኙ አነስተኛ አርሶ አደሮች ከፍተኛ ጥቅም ያላቸው ዋና ዋና ሰብሎች ናቸው (CSA፣ 2020)። ካሳቫ በዘመናችን እያደገ ነው። የእህል፣ የስር ሰብል፣ የእንሰት እና የቡና ምርትን የሚያካትቱ ድብልቅ እርሻዎች ይተገበራሉ። ኢንሴት በወላይታ ምግብ ኢኮኖሚ ውስጥ አስፈላጊ አካል ነው እና እንደ ዋና፣ ወይም አብሮ-ዋና ምግብ ሆኖ ያገለግላል። መሬት በጣም አናሳ በሆነበት እና በዚህም ምክንያት የእህል ምርት ዝቅተኛ በሆነበት፣ ከፍተኛ ምርት የሚሰጥ ኢንሴት ለምግብ ዋስትና የተወሰነ እድል ይሰጣል። ኤንሴት ድርቅን የመቋቋም ባህሪ ስላለው ታዋቂ ነው። [25]
በዎላይታ የእንስሳት ዝርያዎች ስርጭትም የተለያየ ነው። መካከለኛ ደረጃ ያላቸው አጥቢ እንስሳት በብዛት ይገኛሉ፣ አነስተኛ ቁጥር ያላቸው የአረም እንስሳት እና አነስተኛ ቁጥር ያላቸው የዳርቻ ዝርያዎች። በዓመቱ ውስጥ የባሕር ዛፍ፣ ጥድ፣ ግራር፣ ማግኖሊያ፣ ግዙፍ ሾላዎች ከሐሰተኛ የሙዝ ዛፎች (ኡታ) ጋር አብረው ይኖራሉ። በእርጥብ ወቅት መጨረሻ ላይ ሣር ሦስት ሜትር ቁመት ሊደርስ ይችላል. ማህበረሰቦቹ በትልቅ የእህል እርሻ እና ከምንም በላይ በትላልቅ የጥጥ እርሻዎች የተከበቡ ሲሆን ይህም የሀብታቸው ማሳያ ይሆናል። እነሆ የጥጥ መሬት፣ የኢትዮጵያ ካባዎች የሚመረቱበት፣ ይህ ተክል የሚበቅልበት፣ ከቡና ጋር ተዳምሮ የኢትዮጵያ የአሁን የሀብት ምንጭ የሆነውና በቅርቡም የአገሪቱ ዋነኛ የኤክስፖርት ምርት ይሆናል። በቆሎ፣ ስንዴ፣ ዱራ፣ ገብስ እና ጤፍ ሁሉም በአካባቢው ይበቅላል። ብዙዎቹ በዓመት ሁለት ጊዜ ሊሰበሰቡ ይችላሉ. ሁሉም የሜዲትራኒያን ዛፎች ዓመቱን ሙሉ ፍሬ ያመርታሉ-ወይን, ፖም, ፒር, ኮክ, አፕሪኮት, ብርቱካን, መንደሪን, ሙዝ, ፓፓያ, አቮካዶ, ወዘተ.
- ለገሰ ሞጣ ባራታ የኢትዮጵያ ብሔራዊ ባንክ ገዥ በደርግ ጊዜ
- ስምዖን ጋሎሬ የኢሉባቦር እና የሰሜን ኦሞ ክልል ዋና አስተዳዳሪ ነበር።
- ካዎ ሞቶሎሚ ሳቴ, መስራች እና በጣም ታዋቂው የወላይታ ንጉስ ንጉስ አንዱ. በዳሞት መንግሥት በ12ኛው ክፍለ ዘመን የአሁኗን ኢትዮጵያ አብዛኛውን ክፍል ገዛ።
- ዳጋቶ ኩምቤ- የኢትዮጵያ ኢንቨስትመንት ኮሚሽን ምክትል ኮሚሽነር
- ካዎ ኦጋቶ ሳና ከትግሬ ስርወ መንግስት ጋር በወላይታ ግዛት ውስጥ ከታወቁት ንጉስ አንዱ ነበር።
- ካዎ ሳና ቱቤ የወላይታ ትግሬ 9ኛ ንጉስ ነበር
- ካዎ ጦና ጋጋ የመጨረሻው የወላይታ ንጉስ ንጉስ። ከታላላቅ ተዋጊ እና ኃያል የወላይታ ንጉስ አንዱ እንደሆነ ይታመን ነበር። ሠራዊቱ የንጉሥ ምኒልክን ጦር ስድስት ጊዜ አሸንፎ በ1896 በምኒልክ እና በአባ ጅፋር ጥምር ጦር ተሸንፏል።
- ፍሬው አልታዬ- የወላይታ ዞን ሁለተኛ ዋና አስተዳዳሪ እና ፖለቲከኛ
- ኃይለማርያም ደሳለኝ ( ኢንጂነር )- የቀድሞ የኢትዮጵያ ጠቅላይ ሚኒስትር
- ሳሙኤል ኡርቃቶ ( ዶክትሬት )- የፌደራል ፀረ-ሙስና ኮሚሽን ኮሚሽነር እና የሳይንስና ከፍተኛ ትምህርት ሚኒስቴር ሚኒስትር ሆነው አገልግለዋል።
- ተሾመ ቶጋ- የኢትዮጵያ ቻይና አምባሳደር
- ሮማን ተስፋዬ - የኢትዮጵያ ቀዳማዊት እመቤት (2012-2018) ቀደም ሲል በተባበሩት መንግስታት የልማት ፕሮግራም እና ሌሎች ቢሮዎች ውስጥ ከፍተኛ የአመራር ቦታዎችን ትይዝ ነበር [26]
- ጋጋ አልጆ -በደቡብ ኢትዮጵያ ታሪክ የመጀመሪያው የጦር ጄኔራልና ዶክተርም ጭምር ለመሆኑ የበቁ ምሁር
- ዲዲ ጋጋ የኢትዮጵያ ዘመናዊ ሙዚቀኛ
- ቀለሙ ደስታ - ኢትዮጵያ ካሏት ጥቂት የፕላስቲክ ቀዶ ጥገና ባለሙያዎች አንዱ ናቸው።
- ሳንቾ ገብሬ ኢትዮጵያዊው ዘፋኝ፣ ኮሪዮግራፈር እና ዳንሰኛ።
- ጊልዶ ካሳ የኢትዮጵያ ሪከርድ አዘጋጅ፣ ግጥም ደራሲ እና ዘፋኝ
- ካሙዙ ካሳ የኢትዮጵያ ሙዚቃ አቀናባሪ እና ዜማ ደራሲ።
- ተክለወልድ አጥናፉ የኢትዮጵያ ብሔራዊ ባንክን ለሁለት አስርት ዓመታት ያህል ያስተዳድሩ የነበሩት ፖለቲከኛ።
- መንግስቱ ኃይለ ማርያም ከ1977 እስከ 1991 የኢትዮጵያ ርዕሰ መስተዳድር እና ከ1984 እስከ 1991 የኢትዮጵያ የሰራተኞች ፓርቲ ዋና ፀሀፊ የነበሩት ኢትዮጵያዊ ወታደር እና ፖለቲከኛ ነበሩ።
- ጌታሁን ጋረደው (ፒኤችዲ); የኢፌዲሪ አካባቢ ጥበቃ ባለስልጣን ዋና ዳይሬክተር፣ የቀድሞ የትምህርት ሚኒስቴር ሚኒስትር ዴኤታ
- የሹሩን አለማየሁ አዴህ የኢትዮጵያ ስፔስ ሳይንስ እና ቴክኖሎጂ ኢንስቲትዩት ምክትል ዋና ዳይሬክተር፣ የመጀመሪያው የኢትዮጵያ ሳተላይት ልማት ቡድን መሪ ናቸው።
- ቸርነት ጉግሳ፣ የኢትዮጵያ ፕሪሚየር ሊግ ክለብ ቅዱስ ጊዮርጊስ እና የኢትዮጵያ ብሔራዊ ቡድን የሚጫወተው ኢትዮጵያዊ ፕሮፌሽናል ነው።
- ዶ/ር ጳውሎስ ሌቃ ከሌሎች የሙያ አጋሮቻቸው ጋር ሆነው በወላይታ ሶዶ ከተማ እጅግ ዘመናዊ የግል ሆስፒታልና የነርሲንግ ኮሌጅ በመክፈታቸው የአከባቢውን ሕዝብ በመጥቀም ላይ ይገኛሉ።
- ዶ/ር ታዲዮስ ሙንኤ - የመጀመሪያው የኢትዮጵያ ካንገት በላይ ስፔሻሊስት ነው።
- ዶ/ር ይስሓቅ ዳልኬ - ባሁኑ ጊዜ በዩኒቨርስቲ ኦፍ ፍሎሪዳ አስተማሪና ረዳት ፕሮፌስር ሆነው ከማገልገላቸውም በላይ ኔልሰን ማንዴላና የቀድሞ ፕሬዚዳንት ቢል ክሊንተን ባቋቋሙት ዓለም አቀፍ የኤች አይ ቪ ኤይድስ ፋውንዴሺን የአሜሪካንን ሕክምና ባለሙያዎችን ይወክላሉ።
- ብርሃኑ መና በደቡብ ኢትዮጵያ የተወለዱ ባለሃብት ሲሆኑ በሽምግልና በማስታረቅ የተቸገሩትን በመርዳት የስው እዳ በመክፈልና ለተቸገረ ፈጥኖ በመድረስ ይታወቃሉ፡፡
- ^ "Detailed statistics on roads" Archived ጁላይ 20, 2011 at the Wayback Machine, SNNPR Bureau of Finance and Economic Development website (accessed 3 September 2009)
- ^ "quest for statehood". Archived from the original on 2022-08-16. በ2023-03-01 የተወሰደ.
- ^ Makonnen Tesfaye (December 3, 2019). "Wolaytta’s Quest for Democracy, Self-determination and Statehood". Archived from the original on August 16, 2022. በMarch 1, 2023 የተወሰደ.
- ^ Kursha, Kulle (August 6, 2021). "EIEP: A special statehood request in Ethiopia's southwest".
- ^ Sarah Vaughan (2003). "Ethnicity and Power in Ethiopia" 251-260. University of Edinburgh: Ph.D. Thesis. Archived from the original on 2021-02-25. በ2023-03-01 የተወሰደ.
- ^ Boltena, Minyahil Tadesse (August 28, 2020). "It's time to respect the Wolayta people's constitutional rights".
- ^ "Wolaita zone admits boycotting SEPDM CC meeting". 18 July 2019. https://addisstandard.com/news-wolaita-zone-admits-boycotting-sepdm-cc-meeting/.
- ^ "Agricultuiral products and market in Wolaita".
- ^ Hodson 1970:33
- ^ WADU 1977-1978:table 1
- ^ Census 2007 Tables: Southern Nations, Nationalities, and Peoples' Region Archived ኖቬምበር 13, 2012 at the Wayback Machine, Tables 2.1, 2.4, 2.5, 3.1, 3.2 and 3.4.
- ^ "Wolaytta Gifaataa Baalaa | Wolaita Zone Administrations". Archived from the original on 2023-03-01. በ2023-03-01 የተወሰደ.
- ^ "Gazziya".
- ^ "Untapped tourist sites in Wolaita".
- ^ "Tourism | Wolaita Zone Administrations". Archived from the original on 2023-03-01. በ2023-03-01 የተወሰደ.
- ^ Dunnavant, Justin (2017). "Representation, Heritage, and Archaeology Among the Wolaita of Ethiopia (Dissertation, University of Florida)".
- ^ "Mochena Borago, Ethiopia".
- ^ "(DRAFT) Abaya Geothermal Development Project - Phase I, Environmental and Social Impact Assessment, ESIA Report: Part II of III" (August 2019). Archived from the original on 2021-11-15. በ2023-03-01 የተወሰደ.
- ^ "Boditi City F.C. confirmed as member of Ethiopia First League". Archived from the original on 2023-03-01. በ2023-03-01 የተወሰደ.
- ^ "Wolayta represents Ethiopia in African Clubs Volleyball Cup final".
- ^ "Community Radio in Wolaita" (14 August 2020).
- ^ "Championing Girls' Education".
- ^ "Weredas||Towns | Wolaita Zone Administrations". Archived from the original on 2023-03-01. በ2023-03-01 የተወሰደ.
- ^ "Livestock Population of Ethiopia" (2003). Archived from the original on 2023-03-01. በ2023-03-01 የተወሰደ.
- ^ Tilahun, Tsegaye (February 5, 2021). "Enset: Drought resistant, auspicious input for food security". Archived from the original on November 10, 2021. በMarch 1, 2023 የተወሰደ.
- ^ "Her excellency Roman Tesfaye Abneh– Center for Economic & Leadership Development". Archived from the original on 2023-01-04. በ2023-03-01 የተወሰደ.