Kaliningrad

Vir ’n artikel oor die oblast met dieselfde naam, sien Kaliningrad-oblast.

Kaliningrad (Russies: Калининград, [kəlʲɪnʲɪnˈɡrat]; Pools: Królewiec; Litaus: Karaliaučius; tot 1946 Duits: Königsberg, [ˈkøːnɪçsbɛʁk], ; Russies: Кёнигсберг, Kjonigsberg, [ˈkʲɵnʲɪɡzbɛrk]) is die hoofstad van die gelyknamige Russiese eksklawe (Kaliningrad-oblast), wat sowat 1 289 kilometer wes van Moskou tussen Pole en Litaue aan die Oossee lê, met sowat 475 056 inwoners (2018). 'n Seekanaal van sowat 32 kilometer verbind die stad met die Oossee.

Kaliningrad Калининград
Kaart	Wapen
	Vlag
Land	Rusland
Federale distrik	Noordwes-Rusland
Ekonomiese streek	Kaliningrad
Oblast	Kaliningrad
Administratiewe verdeling	5 stedelike rajons
Koördinate	54°42′N 20°27′O
Gestig op	1 September 1255
Vroeëre name	Twangste (1242–1255) Königsberg (1255–1946)
Oppervlakte:
- Totaal	223,03 vk km
Hoogte bo seevlak	4,8 m (sentrum)
Bevolking:
- Totaal (2018)	475 056
- Bevolkingsdigtheid	1 900/vk km
Tydsone	UTC +2 (KALT)
Burgemeester	Elena Iwanowna Djatlowa
Amptelike webwerf	www.klgd.ru

Die huidige Russiese stad het uit die bouvalle van die oorspronklik Duitse Koningsberg (Königsberg) ontstaan wat eeue lank die hoofstad van die Duitse provinsie Oos-Pruise was en in die laaste fase van die Tweede Wêreldoorlog deur Britse en Russiese bomaanvalle vernietig is.

Tot in 1991 kon die stad weens politieke omstandighede nie sy tradisionele rol as brug tussen die oostelike en westelike lande van die Oossee vervul nie, en ook sy toerismebedryf was dekades lank uitsluitlik op Russiese besoekers gemik. Vandag staan die stad weer oop vir internasionale handel en toerisme, alhoewel die geografiese ligging as Russiese eksklawe binne die Europese Unie 'n aantal probleme skep.

Naam

Die Duitse naam Königsberg op 'n Russiese nommerplaat

Die ontbinding van die Sowjetunie in 1991 en die toeganklikmaking van die Kaliningradse gebied vir besoekers uit ander landsdele en die buiteland het openbare debat oor die stadsnaam gestimuleer. Michail Iwanowitsj Kalinin (1875–1946), een van Josef Stalin se bekendste handlangers wat dekades lank as formele staatshoof van die Sowjetunie gefungeer het, was een van die gevreesde massamoordenaars van die Stalinistiese tydperk en verantwoordelik vir die Slagting van Katyn, waarby sowat 20 000 Poolse offisiere deur die Sowjetse geheime polisie NKWD vermoor is.

Die Sowjetregering het destyds die Duitsers vir die moorde verantwoordelik gehou, terwyl die huidige Russiese regering ondanks Poolse protes nog steeds weier om die omstandighede van dié oorlogsmisdaad te ondersoek. 'n Massamoordenaar as vernoemde is in elk geval ook in Rusland as onvanpas geag sodat die stad Kalinin in die Uraal intussen na Twer hernoem is.

Vir sommige Kaliningradse burgers is "Кёнигсберг", die gerussifiseerde weergawe van die oorspronklike Duitse naam Königsberg, of die afkorting Кёниг 'n aanvaarbare alternatief, en dit word nou ook dikwels in die advertensiebedryf gebruik. Die meeste Russiese inwoners is egter gekant teen 'n herbenoeming wat as revisionisties beskou sou kon word.

Ander voorstelle het name soos Kantgrad of "Kantstad", ter ere van die aldaar gebore filosoof Immanuel Kant, Jantarnogorsk ("Barnsteenstad") en Baltikograd ("Oosseestad"). Die naamsverandering is uiteindelik vanweë die hoë koste wat daaraan verbonde sou wees, maar ook vanweë die teenkanting van militêre kringe en veterane van die Rooi Leër, nie deurgevoer nie.

Geografie

Ligging

Die ligging van Kaliningrad in die gelyknamige oblast

Die Kaliningrad-oblast soos vanaf die ISS gesien

Kaliningrad is die mees westelike van Rusland se groot stede. Die stad is in die weste van die Kaliningrad-gebied (Oblast Kaliningrad) aan die Pregel-rivier (Russies: Pregolja) geleë wat wes van Kaliningrad in die Frisches Haff (Vistula- of Weichsel-haf, Russies Kaliningradski saliv) uitmond. Die strandmeer word deur 'n smal landstrook, die Frische Nehrung of Weichsel-/Vistula-skoorwal, van die Oossee geskei.

Die Koningsbergse Seekanaal (tans Kaliningradse Seekanaal, Kaliningradski morskoi kanal), wat op 14 November 1901 geopen is, verbind die stad met die seehawe Pillau (Baltijsk), wat 50 kilometer van Kaliningrad af lê, en die oop see. Die landskap rondom Kaliningrad word deur uitgestrekte vlaktes oorheers, wat plek-plek deur enkele morene-heuwels onderbreek word. Die stad grens in die noorde en weste aan die skiereiland Samland (Sambijski of Semljandski poluostrof), in die ooste en suide aan die Pregel-riviervlaktes.

Klimaat

Kaliningrad is in 'n oorgangsgebied tussen 'n see- en landklimaatsone geleë waar soms baie koue winters voorkom. Die weer is egter wisselvallig, en die lugtemperatuur word ook deur die ligging naby die Oossee beïnvloed. So vries die grond soms nog in Mei, terwyl op Oujaarsaand reën in plaas van sneeu kan val.

Die gemiddelde jaarlikse temperatuur is 7,1 °C, die gemiddelde jaarlikse neerslae beloop 697 millimeter. Julie en Augustus is die warmste maande van die jaar met gemiddeldes van tussen 16,4 °C en 17,3 °C, terwyl die kwik in die koudste maande Januarie en Februarie tot gemiddeldes van tussen -2,1 en -2,7 °C daal.

Julie, Augustus en September is die natste maande met neerslae van tussen 83 en 90 millimeter. Die droogste tyd van die jaar is tussen Februarie en Mei met gemiddelde neerslae van tussen 27 en 43 millimeter.

Weergegewens vir Kaliningrad
Maand	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	Jaar
Hoogste maksimum (°C)	12,7	15,6	23,0	28,5	30,6	33,5	36,3	36,5	31,2	26,4	19,4	13,3	36,5
Gemiddelde maksimum (°C)	0,7	1,5	5,6	12,3	18,0	20,5	23,0	22,6	17,6	12,1	5,6	1,9	11,8
Gemiddelde temperatuur (°C)	−1,5	−1,1	2,0	7,3	12,5	15,5	18,1	17,6	13,1	8,4	3,3	−0,3	7,9
Gemiddelde minimum (°C)	−3,8	−3,5	−1,1	2,9	7,5	10,9	13,6	13,1	9,3	5,2	1,1	−2,5	4,4
Laagste minimum (°C)	−32,5	−33,3	−21,7	−5,4	−3,1	0,7	4,5	1,6	−2,0	−11,2	−18,7	−25,6	−33,3
Neerslag (mm)	68	49	52	36	54	79	77	97	74	82	83	73	824
Sonskynure (u/d)	1,1	2,2	3,9	5,7	8,2	8,8	8,3	7,4	5,3	3,1	1,3	0,8	4,7
Reëndae (d)	14	13	14	14	14	16	15	16	17	18	18	16	185
Humiditeit (%)	85	83	78	72	71	74	75	76	81	83	86	87	79,2
Bron: Погода и климат (Pogodaklimat), Hongkong Observatorium

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Die sewe brûe van Köningsberg

Die stad is in 1242 as 'n handelspos van Lübeckse koopmans gestig en het in 1286 stadstatus gekry. Die Duitse stad Königsberg het 'n belangrike lid van die Hanse-bond, setel van die Duitse Ridderorde en hoofstad van die Duitse provinsie Oos-Pruise geword. In 1451 is Königsberg deur die Duitse Ridderorde oorgeneem en het as die hoofstad van hulle Pruisiese staat gefungeer. Dit is die geboortestad van die Duitse filosoof Immanuel Kant (* 1724), wat hier tot met sy dood in 1804 gebly het.

In 1736 besoek Leonhard Euler die stad. Destyds het mense gevra of dit moontlik is om oor alle sewe brûe van Köningberg net een mal oor te stap sonder om hul voete nat te kry. Euler het bewys dat dit nie moontlik was nie. Sy bewys was ook die begin van die wiskundige onderwerp van topologie.

Die ondergang van Königsberg

Die ou stadspoort ("Koningspoort")

Toe die Derde Ryk in 1945 reeds ondergang in die gesig gestaar het, het die Nasionaal-Sosialiste 'n beroep op die Oos-Pruisiese "grensbevolking" gedoen om 'n "soldatiese houding" te toon en nie voor die naderende Rooi Leër te wyk nie. Adolf Hitler het Königsberg tot "vesting" verklaar, en die uitsiglose stryd teen die oormag Russiese troepe is voortgesit. Sowat 'n derde van die Sowjetlugmag het aanvalle op Königsberg uitgevoer, terwyl geen enkele Duitse vliegtuig ter verdediging opgestyg het nie. Die aantal Russiese pantservoertuie was eenhonderd keer so groot soos dié van die Duitse weermag. Königsberg was reeds 'n puinhoop toe dit op 9 April 1945 deur Sowjettroepe ingeneem is.

Teen die einde van die Tweede Wêreldoorlog was 90 persent van die stad se geboue vernietig. Die sowat 400 000 Duitse bewoners het almal gevlug of is kort ná die oorlog verdryf; die 100 000 bevreesde Duitsers wat nog in die stad aangebly het, was merendeels bejaardes, vroue en kinders wat dikwels die doods- en bloedprys moes betaal vir die gruweldade wat deur Duitsers in die Sowjetunie gepleeg is. Die Sowjetpers het die Rooi Leër tot wraak opgeroep, en alhoewel Russiese soldate en owerhede nie deurgaans 'n vyandelike houding teenoor die nou regtelose Duitse bevolking ingeneem het nie, was verkragting van vroue en geweldpleging teen Duitse bewoners aan die orde van die dag. Binne twee jaar het sowat 80 000 Duitsers aan honger en siektes beswyk of as gevolg van verkragtings en geweldpleging gesterf. 20 000 oorlewendes is uiteindelik na die Sowjetbesettingsone van Oos-Duitsland gedeporteer.

Kaliningrad as Russiese stad

Die ou katedraal van Kaliningrad

Die Russies-Ortodokse Christus-die Verlosser-katedraal is in 2006 ingewy

Königsberg is vervolgens by die Sowjetunie ingelyf en het in 1946 die nuwe naam Kaliningrad gekry. Die Duitse bewoners, wat in 1945 nog nie na die weste gevlug het nie, is in die volgende twee jaar stelselmatig verdryf, terwyl mense uit verskillende dele van die Sowjetunie hier deur die owerhede gevestig is.

Vanweë die vloothawe Baltijsk se strategiese betekenis is Kaliningrad en sy omgewing in 1951 tot militêre spergebied verklaar en was tot en met die politieke hervormings van 1991 nie meer vir buitelanders toeganklik nie. Kaliningrad is in 1996 tot spesiale ekonomiese sone verklaar waar in- en uitheemse sakeondernemings 'n reeks voordele soos laer belasting- en doeanetariewe geniet. As 'n Russiese enklawe in die Europese Unie (EU) het die Oblast Kaliningrad volgens 'n ooreenkoms tussen die EU en die Russiese regering voorregte ten opsigte van vervoer en visavereistes verkry wat vervoer tussen Kaliningrad en die res van die Russiese Federasie vergemaklik.

In Junie 2005 het Russiese argeoloë vermeld dat hulle in die kelder van die Duitse Orde se kasteel 'n raaiselagtige vonds opgegrawe het – 'n silwerdosie met 'n aantal voorwerpe wat blykbaar vir sataniese rituele gebruik is, onder meer amulette en medaljons met geheimsinnige Latynse en Griekse inskripsies. Die dosie dateer vermoedelik uit die tydperk van die 16de tot 17de eeu en is die volledigste versameling rituele voorwerpe van hierdie soort wat tot dusver in Europa gevind is.

Op uitnodiging van die Russiese president Wladimir Poetin is 'n spitsberaad op 3 Julie 2005 gehou met die Franse president Jacques Chirac en die Duitse bondskanselier Gerhard Schröder by die vakansieoord Swjetlogorsk (vroeër Rauschen), sowat 50 kilometer van Kaliningrad. Die spitsberaad was deel van die 750-jarige vierings. Die feit dat die Poolse en Litause staatshoofde nie uitgenooi is nie, het 'n twispunt in dié twee lande veroorsaak. Gerhard Schröder was die eerste Duitse regeringshoof sedert 1945 en Jacques Chirac die eerste Franse staatshoof na Napoleon Bonaparte wat 'n besoek aan Kaliningrad afgelê het. By die geleentheid is die Universiteit van Kaliningrad hernoem tot Immanuel-Kant-Universiteit. Dit was een van die gasheerstede tydens die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2018.

Ekonomie en infrastruktuur

Die Ou Beurs (Duits: Alte Börse) dien tans as sakehuis

Kaliningrad is 'n beduidende ekonomiese en industriële sentrum wat deur middel van 'n kanaal met die ysvrye voorhawe Baltijsk aan die Oossee verbind is. Die belangrikste ekonomiese sektore is die chemiese bedryf, masjienbou, meubelvervaardiging en musiekinstrumente. Aangesien Kaliningrad se seehawe die hele jaar deur ysvry bly, het dit tot 'n beduidende sentrum van die Russiese skeepsboubedryf ontwikkel. Die Yantar-skeepsbouwerf (vroeër Schichau-Werke) vervaardig sedert 2007 fregatte vir die Indiese vloot.

Kaliningrad beskik oor die grootste visseryvloot in Rusland, en ook motors van BMW (Duitsland) en Kia Motors (Suid-Korea) word hier vir die Russiese mark gemonteer. Sowat 340 Duitse ondernemings het plaaslike filiale hier gestig.

In Maart 2011 is met die bou van 'n nuwe haweterminaal begin waar landbougoedere hanteer sal word. Meer as drie miljard ZAR sal in die projek belê word.

Die Spesiale Ekonomiese Sone Jantar

Die skeepswerwe in Jantar

Die eksperimentering met 'n spesiale ekonomiese sone (Jantar, Afr. "barnsteen") in 1991 het aanvanklik net beperkte sukses behaal – burokratiese rompslomp, hoë misdaadsyfers en bewerings van korrupsies word as hoofredes vir die beperkte belangstelling by buitelandse beleggers aangevoer. Ook nuwe wetgewing, wat in 1996 deur die president van die Russiese Federasie, Boris Jelzin, afgekondig is, het nie die gewenste ekonomiese resultate opgelewer nie. In 1998 het die Roebel-krisis in Rusland negatief op die plaaslike ekonomie gereflekteer.

In Mei 2006 is 'n nuwe wet ingevoer wat 'n looptyd van 25 jaar het en beplanning vir beleggers op die langtermyn vergemaklik, byvoorbeeld deur benutting van belastingvoordele. Die Kaliningrad-oblast se afsondering van die aangrensende EU-lidlande en die moeilike vervoer van in- en uitvoere oor drie grense vanuit en op pad na Rusland belemmer nogtans die plaaslike ekonomie. Negatiewe verwagtings ten opsigte van Kaliningrad se uitvoere was egter ongegrond. Die ontdekking van olievelde in die Oossee het nuwe hoop gevestig.

Van die bekendste ondernemings in die spesiale ekonomiese sone, wat voorlopig tot en met 2016 belasting- en doeanevoorregte sal geniet, is Awtotor en Telebalt. Awtotor monteer onder meer motors van die Duitse vervaardigers Opel en BMW asook Suid-Koreaanse Kia-motormodelle. Telebalt beskik oor twee fabrieke in Kaliningrad en Tsjernjachofsk (die vroeëre Duitse Insterburg) en het altesaam 1 500 werkers in diens. Die maatskappy vervaardig komponente en verbruikerselektronika soos mikrogolfoonde, DVD-spelers en ander goedere op kontrakbasis en monteer jaarliks sowat twee miljoen digitale televisietoestelle vir die Russiese mark in opdrag van onder meer Philips, Toshiba en Sharp.

Energiebedryf

In Julie 2010 is met die boubedrywighede vir 'n nuwe kernkragsentrale van 2 230 MW begin – die eerste van altesaam 26 beplande kernkragsentrales in Rusland wat tussen 2010 en 2020 gebou sal word. Ná voltooiing sal die kragsentrale, wat tans nog onder sy projeknaam BAES bekend staan, 17,4 miljard kilowatt-ure elektrisiteit per jaar produseer – meer as die gekombineerde kragverbruik van Litaue en Letland en ook duidelik meer as Kaliningrad se jaarlikse kragverbruik. Die projek was dan ook oorspronklik beplan om elektrisiteit na Litaue en Duitsland uit te voer. Sowel die Kaliningrad-oblast asook Litaue self het potensiële kragtekorte in die gesig gestaar nadat Litaue se kernkragsentrale Ignalina naby Visaginas as 'n voorvereiste vir dié land se toetrede tot die Europese Unie op 31 Desember 2009 buite bedryf gestel is.

Litaue het egter in April 2010 beswaar teen die projek aangeteken en die doeltreffendheid van Russiese veiligheidsstandaarde bevraagteken. Volgens Sergej Bojarkin, visedirekteur van die Russiese energieverskaffer EnergoAtom, sal die kernkragsentrale een van die veiligstes van sy soort wees.

Demografie

Bevolking

Geboue langs die Pregolja-rivier

Die nuwe vissersdorp herinner met sy historiserende boustyl aan die vroeëre Königsberg

Die bevolking van Koningsberg (Königsberg) het, gepaardgaande met die politieke en ekonomiese ontwikkeling, deur die eeue gestyg. Omstreeks 1400 het die bevolking sowat 10 000 beloop. Gedurende die twee groot pesepidemies in 1601/1602 en tussen 1709 en 1711 het sowat 'n kwart van die bewoners beswyk. In 1813 het die bevolkingstal die 50 000-kerf verbygesteek en in 1864 tot 100 000 gestyg.

Die bevolking het as gevolg van inlywings van aangrensende nedersettings in 1910 246 000 beloop. Ná die Eerste Wêreldoorlog het die groei afgeplat, in 1925 het Königsberg 280 000 inwoners gehad. Hierdie getal het danksy verdere inlywings van omliggende nedersettings tot 316 000 in 1933 toegeneem. Net voor die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog het 372 000 mense in Königsberg gewoon. In Junie 1945 het die inwonertal as gevolg van oorlogshandelinge, vlug en verdrywing van Königsberg se Duitse inwoners gedaal tot slegs 73 000.

Die Sowjet-owerhede het 'n beleid van Russifisering toegepas waarvolgens steeds meer Russe hulle in die stad gevestig het. Die oorwegend Russiese bevolking van Kaliningrad het in 1959 reeds 204 000 beloop en tot in die jaar 1989 verdubbel. Die vooroorlogse inwonerstal is eers in 1981 weer bereik. In 2005 was die bevolking 435 000, waarvan 77,9 persent Russe, 8 persent Wit-Russe, 7,3 persent Oekraïners, 1,9 persent Litauers, 0,6 persent Duitsers en 0,5 persent Pole.

Tans is sowat die helfte van die totale bevolking van die Kaliningrad-oblast in Kaliningrad gekonsentreer. Veral die toestroming van jongmense uit plattelandse gebiede, wat hulle hier om werkredes of vanweë die relatief goed ontwikkelde infrastruktuur en hoër lewenskwaliteit kom vestig, hou steeds aan.

Kwelvrae

Kaliningrad het te kampe met 'n verskeidenheid sosiale probleme en omgewingsvraagstukke. Die aantal MIV/VIGS- en tuberkulose-infeksies is een van die hoogstes in die Russiese Federasie, terwyl Kaliningraders een van die laagste lewensverwagtinge in die land het. Hierdie swak posisie op die ranglys van Russiese gebiede moet egter ook aan die feit toegeskryf word dat die plaaslike statistieke ten opsigte van gesondheidskwessies by die mees volledige in Rusland gereken word.

Ongesuiwerde rioolwater en industriële afloopwater beland nog steeds in die Oossee en hou 'n gesondheidsbedreiging vir sowel die plaaslike bevolking asook die buurlande Pole en Litaue in. Sedert die vroeë 1990's het die aantal straatkinders, prostitute en dwelmverslaafdes ook 'n kommerwekkende toename getoon.

Besienswaardighede

Sakrale boukuns

Die Domkerk van Kaliningrad

• Die Domkerk van Kaliningrad (Kafedralnyj Sobor) op die Pregeleiland het tussen 1333 en 1380 in die styl van die Noord-Duitse Baksteengotiek as 'n saalkerk met drie skepe en 'n lengte van 101 meter ontstaan. Die kerk is in 1944 tydens 'n lugaanval ernstig beskadig. Dit was een van min Duitse geboue en bouvalle wat later nie deur die Sowjets gesloop is nie. Aangesien die graf van die filosoof Immanuel Kant, wat deur Marxistiese Sowjet-geleerdes as een van die voorlopers van die sosialisme beskou is, teen die noordwand van die katedraal lê, is die fasade met die oog op die 750-jaarviering in 2005 vanaf 1992 met finansiële steun uit Duitsland herstel. Die domkerk is van 'n nuwe, ligte koperdak voorsien, terwyl die Siemens-horlosie in die suidtoring, wat oorspronklik in 1922 vervaardig is, deur 'n Duitse namaaksel vervang is. Die klokkespel in die toring weerklink elke uur. 'n Museum, wat die lewe en werk van Immanuel Kant behandel, is in een van die torings geopen. 'n Verskeidenheid uitstallings word in die kerkgebou gehou, terwyl in die orrelsaal dikwels koorkonserte aangebied word.
• Die gebou van die Russies-Ortodokse Christus-die-Verlosser-katedraal met sy drie goue koepels en sitplekke vir 3 000 mense is ter geleentheid van die 750-jaarviering ingewy.

Kultuur

MS Witjas tydens die Oorwinningsdagviering op 9 Mei

• Die stad beskik oor een van die belangrikste dieretuine van die Russiese Federasie en sy enigste Duitstalige teater.
• Die Dohna-toring huisves die bekende barnsteen-museum (Musej Jantarja) wat meer as 8 000 voorbeelde van natuurlike barnsteen (waaronder die swaarste barnsteenklont wat ooit ontdek is met 'n gewig van vier kilogram), kunsskatte uit die Kremlin en juweliersware van plaaslike kunstenaars vertoon.
• Die spoorwegmuseum vertoon 'n aantal historiese lokomotiewe en waens.
• Die Russiese navorsingskip MS Witjas huisves die Museum van die Oseane van die Wêreld (Musej Mirowo Okeana). Hier word die flora en fauna van die oseane behandel. Die Witjas was oorspronklik 'n Duitse vragskip (die Mars) wat kort voor die einde van die Tweede Wêreldoorlog sowat 20 000 Oos-Pruisiese vlugtelinge oor die Oossee vervoer het voordat die Sowjetunie daarop beslag gelê en dit vir verkenningsvaarte op die wêreld se oseane gebruik het. Die duikboot B-13, wat vroeër deel uitgemaak het van die Baltiese Vloot, bied 'n tentoonstelling oor die Russiese duikbootvloot aan.

Internasionale verhoudings

Susterstede

• Aalborg, Denemarke.
• Białystok, Pole.
• Cork, Ierland.
• Elbląg, Pole.
• Gdansk, Pole, sedert 1993.
• Gdynia, Pole.
• Groningen, Nederland.
• Kalmar, Swede.
• Kiel, Duitsland.
• Klaipėda, Litaue.
• Łódź, Pole, sedert 1992.
• Malmö, Swede.
• Meksikostad, Meksiko.
• Moermansk, Rusland.
• Norfolk, Virginië, Verenigde State.
• Olsztyn, Pole.
• Omsk, Rusland.
• Šiauliai, Litaue.
• Toruń, Pole.
• Zabrze, Pole.
• Zwolle, Nederland.

Vennootskappe

• Jerewan, Armenië, sedert 2009.

Eksterne skakels

• (en) Toerisme-inligting oor Kaliningrad op Wikivoyage
• (ru) Amptelike webwerf