Mat Matematyka Zbiorzad

Zbiór zadań
maturalnych
z matematyki
Centralna Komisja Egzaminacyjna

Warszawa 2012
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie.
Publikacja opracowana przez Centralny Zespół Ekspertów Matematycznych

działający w ramach projektu: „Pilotaż nowych egzaminów maturalnych”
realizowanego przez Centralną Komisję Egzaminacyjną:
Henryk Dąbrowski
Elżbieta Dittmajer
Mieczysław Fałat
Wojciech Guzicki
Halina Kałek
Piotr Ludwikowski
Edyta Marczewska
Anna Olechnowicz
Marian Pacholak
Maria Pająk-Majewska
Waldemar Rożek
Elżbieta Sepko-Guzicka
Agata Siwik
Leszek Sochański
Edward Stachowski
Skład:
Jakub Pochrybniak
Wydawca:
Centralna Komisja Egzaminacyjna
Warszawa 2012
ISBN 978-83-7400-276-9
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1. Liczby rzeczywiste i wyrażenia algebraiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Równania i nierówności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3. Funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
4. Ciągi liczbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
5. Trygonometria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
6. Planimetria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
7. Geometria na płaszczyźnie kartezjańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
8. Stereometria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
9. Elementy statystyki opisowej

Teoria prawdopodobieństwa i kombinatoryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Dodatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Wstęp
„Zbiór zadań maturalnych z matematyki” zawiera zadania otwarte z próbnych egzaminów

maturalnych, jakie odbyły się w listopadzie 2009 i 2010 roku oraz zadania z egzaminów matu-
ralnych w 2010 i 2011 roku. Zadania są pogrupowane tematycznie.
W Dodatku znajduje się 40 propozycji zadań ilustrujących typy zadań, jakie mogą pojawić
się na egzaminie maturalnym na poziomie rozszerzonym od 2015 roku. Część tych zadań
przedstawiona jest w dwóch wersjach: pierwsza w postaci „oblicz. . . ”, druga — „uzasad-
nij, że. . . ” tj. w postaci zadań na dowodzenie. Jesteśmy przekonani, że zadania te — choć
zazwyczaj uważane za trudniejsze — są bardziej przyjazne dla ucznia.
W wielu zadaniach podano różne sposoby ich rozwiązania. Ma to na celu pokazanie, że do
rozwiązania zagadnienia można dojść różnymi metodami. Niektóre z tych rozwiązań zostały
zamieszczone w tym zbiorze dlatego, że są typowymi rozwiązaniami uczniowskimi, choć
naszym zdaniem często są zbyt skomplikowane i czasochłonne.
Począwszy od matury w 2010 roku zadania otwarte z matematyki są oceniane tak zwanym
systemem holistycznym, który polega na spojrzeniu całościowym na rozwiązanie i jest bliż-
szy sposobowi, w jaki oceniamy rozwiązania uczniowskie w szkole. Opis takiego systemu
oceniania zadań z matematyki znajduje się na stronie internetowej CKE.
Nauczyciele przygotowujący uczniów do egzaminu maturalnego z matematyki mogą korzy-
stać również z materiału ćwiczeniowego, jakim są arkusze egzaminacyjne umieszczone na
stronach internetowych CKE i OKE, a przede wszystkim z informatora o egzaminie matu-
ralnym z matematyki.
Autorzy
Rozdział 1
Liczby rzeczywiste i wyrażenia algebraiczne
W dziale dotyczącym liczb rzeczywistych:

Zdający powinien opanować umiejętności z poziomu podstawowego, rozwiązując zadania,
w których:
a) planuje i wykonuje obliczenia na liczbach rzeczywistych; w szczególności oblicza pier-

wiastki, w tym pierwiastki nieparzystego stopnia z liczb ujemnych,
b) bada, czy wynik obliczeń jest liczbą wymierną,
c) wyznacza rozwinięcia dziesiętne; znajduje przybliżenia liczb; wykorzystuje pojęcie błędu
przybliżenia,
d) stosuje pojęcie procentu i punktu procentowego w obliczeniach,
e) posługuje się pojęciem osi liczbowej i przedziału liczbowego; zaznacza przedziały na osi
liczbowej,
f) wykorzystuje pojęcie wartości bezwzględnej i jej interpretację geometryczną, zaznacza na
osi liczbowej zbiory opisane za pomocą równań i nierówności typu: |x − a| = b, |x − a| > b,
|x − a| < b,
g) oblicza potęgi o wykładnikach wymiernych oraz stosuje prawa działań na potęgach o wy-
kładnikach wymiernych i rzeczywistych,
h) zna definicję logarytmu i stosuje w obliczeniach wzory na logarytm iloczynu, logarytm
ilorazu i logarytm potęgi o wykładniku naturalnym
oraz z poziomu rozszerzonego powinien opanować umiejętności, w których:
a) stosuje twierdzenie o rozkładzie liczby naturalnej na czynniki pierwsze; wyznacza naj-

większy wspólny dzielnik i najmniejszą wspólną wielokrotność pary liczb naturalnych,
b) stosuje wzór na logarytm potęgi i wzór na zamianę podstawy logarytmu.
W dziale dotyczącym wyrażeń algebraicznych:

w których:
2 2 3 3
a) posługuje się wzorami skróconego mnożenia: (a + b) , (a − b) , (a + b) , (a − b) , a2 −b2 ,
a3 + b3 , a3 − b3 ,
b) rozkłada wielomian na czynniki stosując wzory skróconego mnożenia, grupowanie wyra-
zów, wyłączanie wspólnego czynnika poza nawias,
c) dodaje, odejmuje i mnoży wielomiany,
d) wyznacza dziedzinę prostego wyrażenia wymiernego z jedną zmienną, w którym w mia-
nowniku występują tylko wyrażenia dające się sprowadzić do iloczynu wielomianów li-
niowych i kwadratowych za pomocą przekształceń opisanych w punkcie b),
e) oblicza wartość liczbową wyrażenia wymiernego dla danej wartości zmiennej,
8 1. Liczby rzeczywiste i wyrażenia algebraiczne
f) dodaje, odejmuje, mnoży i dzieli wyrażenia wymierne; skraca i rozszerza wyrażenia wy-
mierne;
a) posługuje się wzorem (a − 1) 1 + a + . . . + an−1 = an − 1,

b) wykonuje dzielenie wielomianu przez dwumian x−a; stosuje twierdzenie o reszcie z dzie-
lenia wielomianu przez dwumian x − a,
c) stosuje twierdzenie o pierwiastkach wymiernych wielomianu o współczynnikach całkowi-
tych.
Poziom podstawowy
Zadanie 1. (Matura maj 2010 — zadanie 30 (2 p.))

a2 + 1 a + 1
Wykaż, że jeśli a > 0, to .
a+1 2
I sposób rozwiązania
Ponieważ a > 0, więc mnożąc obie strony nierówności przez 2(a + 1), otrzymujemy kolejno
nierówności równoważne z dowodzoną:
2
2 a2 + 1 (a + 1)

2a2 + 2 a2 + 2a + 1
a2 − 2a + 1 0
2
(a − 1) 0.
Nierówność ta jest spełniona dla każdego a, co kończy dowód.
II sposób rozwiązania
Przekształcamy nierówność w sposób równoważny:
a2 + 1 a + 1
− 0
a+1 2
2
2 a2 + 1 − (a + 1)
0
2 (a + 1)
a2 − 2a + 1
0
2 (a + 1)
2
(a − 1)
0.
2 (a + 1)
Poziom podstawowy 9
Licznik ułamka po lewej stronie nierówności jest nieujemny, a mianownik jest dodatni (po-
nieważ zgodnie z założeniem a > 0), więc ułamek jest liczbą nieujemną, co kończy dowód.
Zadanie 2. (Próba 2010 — zadanie 30 (2 p.))

2
Uzasadnij, że jeśli a2 + b2 c2 + d2 = (ac + bd) , to ad = bc.

Rozwiązanie
2
Przekształcając równość a2 + b2 c2 + d2 = (ac + bd) , otrzymujemy kolejno:

a2 c2 + a2 d2 + b2 c2 + b2 d2 = a2 c2 + 2abcd + b2 d2
a2 d2 − 2abcd + b2 c2 = 0
2
(ad − bc) = 0,
stąd
ad = bc.

Uzasadnij, że jeżeli a + b = 1 i a2 + b2 = 7, to a4 + b4 = 31.
2
Ponieważ a + b = 1, więc (a + b) = 1, czyli a2 + 2ab + b2 = 1.
2
Ponieważ a2 + b2 = 7, więc 2ab + 7 = 1. Stąd ab = −3, więc a2 b2 = (ab) = 9.
2 2
Wyrażenie a4 + b4 możemy potraktować jako sumę kwadratów a2 + b2 , a następ-
nie wykorzystując wzór skróconego mnożenia na kwadrat sumy, przekształcić to wyrażenie
2
w następujący sposób: a4 + b4 = a2 + b2 − 2a2 b2 = 72 − 2 · 9 = 31.
Przekształcamy tezę w sposób równoważny:
a4 + b4 = 31
2
a 2 + b2 − 2a2 b2 = 31.
Ponieważ z założenia
a2 + b2 = 7,
więc
49 − 2a2 b2 = 31,
stąd
a2 b2 = 9.
Wystarczy zatem udowodnić, że a2 b2 = 9. Korzystamy z założeń a2 + b2 = 7 oraz a + b = 1

i otrzymujemy:
2
7 = a2 + b2 = (a + b) − 2ab = 1 − 2ab.
Stąd ab = −3. Zatem a2 b2 = 9, co kończy dowód.
III sposób rozwiązania

Tak jak w sposobie I obliczamy ab = −3.
4
Z założenia wiemy, że a + b = 1, więc (a + b) = 14 = 1.
Korzystamy ze wzoru dwumianowego Newtona i otrzymujemy:
4 2
(a + b) = a4 + 4a3 b + 6a2 b2 + 4ab3 + b4 = a4 + 4ab a2 + b2 + 6 (ab) + b4 =

2
= a4 + b4 + 4 (−3) · 7 + 6 · (−3) = a4 + b4 − 84 + 54 = a4 + b4 − 30.
Zatem 1 = a4 + b4 − 30.
Stąd a4 + b4 = 31.
IV sposób rozwiązania
Rozwiązujemy układ równań:
a 2 + b2 = 7
a + b = 1.
Stąd  √  √

 a= 1 − 13 
 a= 1 + 13
2√ lub 2√

 b = 1 + 13 
 b = 1 − 13 .
2 2
a 2 + b2 = 7
Oto trzy przykładowe sposoby rozwiązania układu równań
a + b = 1.
I sposób
Podstawiamy b = 1 − a do równania a2 + b2 = 7, skąd otrzymujemy równanie
2
a2 + (1 − a) = 7, które jest równoważne równaniu 2a2 − 2a − 6 = 0, czyli
a2 − a − 3 = 0.
√ √
1 − 13 1 + 13
Rozwiązaniami tego równania są liczby oraz . Zatem układ równań ma
2 2
dwa rozwiązania:  √  √

 a = 1 − 13 
 a = 1 + 13
2√ lub 2√

 b = 1 + 13 
 b = 1 − 13 .
2 2
II sposób
1 1
Oznaczamy: a = + x, b = − x.
2 2
Poziom podstawowy 11
√ √
2 21 2 2 13 2 13 13 13
Wtedy a +b = +2x = 7, stąd 2x = , czyli x = . Zatem x = lub x = − .
2 2 4 2 2
Układ równań ma więc dwa rozwiązania:
 √  √

 a= 1 − 13 
 a= 1 + 13
2√ lub 2
√

 b = 1 + 13 
 b = 1 − 13 .
2 2
III sposób
Obliczamy ab = −3 tak jak w I sposobie rozwiązania. Mamy zatem układ równań:
a+b = 1
ab = −3.
√
2 1 − 13
Stąd otrzymujemy równanie a(1 − a) = 3, czyli a − a − 3 = 0. Zatem a = lub
√ 2
1 + 13
a= . Układ równań ma więc dwa rozwiązania:
2
 √  √

 a = 1 − 13 
 a = 1 + 13
2√ lub 2√

 b = 1 + 13 
 b = 1 − 13 .
2 2
Obliczamy a4 + b4 :
√ !4 √ !4
4 1 + 13
4 1 − 13
a +b = + =
2 2
√ !4 √ !4
1 13 1 13
= + + − =
2 2 2 2
4 2 √ !2 √ !4
1 1 13 13
= 2· + 12 · · +2· =
2 2 2 2
1 13 169 248
= +3· + = = 31.
8 4 8 8
Uwaga 1.
Przy obliczaniu sumy (x+y)4 +(x−y)4 warto zauważyć, że składniki pierwszy, trzeci i piąty
w rozwinięciach obu wyrażeń (x+y)4 i (x−y)4 są takie same, zaś składniki drugi i czwarty
się redukują.
Uwaga 2.
Można też tak:
√ !4  √ !2 2 √ !2 √ !2 √ !2
4 1 + 13 1 + 13 1 + 2 13 + 13 14 + 2 13 7 + 13
a = =  = = = =
2 2 4 4 2
√ √ √ √ !4 √
49 + 14 13 + 13 62 + 14 13 31 + 7 13 4 1 − 13 31 − 7 13
= = = albo a = =
4 4 2 2 2
oraz
√ !4  √ !2 2 √ !2 √ !2 √ !2
4 1 − 13 1 − 13  1 − 2 13 + 13 14 − 2 13 7 − 13
b = = = = = =
2 2 4 4 2
√ √ √ √ !4 √
49 − 14 13 + 13 62 − 14 13 31 − 7 13 4 1 + 13 31 + 7 13
= = = albo b = = .
4 4 2 2 2
√ √
4 31 + 7 13 31 − 7 13
4
Zatem, w obu przypadkach, a + b = + = 31.
2 2
Poziom rozszerzony

Uzasadnij, że dla każdej liczby całkowitej k liczba k6 − 2k4 + k2 jest podzielna przez 36.
Rozwiązanie
Przekształcamy wyrażenie k6 − 2k4 + k2 do postaci:
2 2
k2 (k4 − 2k2 + 1) = k2 k2 − 1 = [(k − 1) k(k + 1)] .
Wśród trzech kolejnych liczb całkowitych k−1, k, k+1 jest co najmniej jedna liczba parzysta
i dokładnie jedna liczba podzielna przez 3. Iloczyn tych liczb jest podzielny przez 6, a jej
kwadrat przez 36.
Zatem liczba postaci k6 − 2k4 + k2 , gdzie k jest liczbą całkowitą, jest podzielna przez 36.

Wyznacz wartości współczynników a i b wielomianu W(x) = x3 + ax2 + bx + 1 wiedząc, że
W(2) = 7 oraz że reszta z dzielenia W(x) przez dwumian x − 3 jest równa 10.
Ponieważ reszta z dzielenia W(x) przez dwumian x − 3 jest równa 10 oraz W(2) = 7, więc
8 + 4a + 2b + 1 = 7
27 + 9a + 3b + 1 = 10.
Równanie 27+9a+3b+1 = 10 możemy otrzymać z warunku W(3) = 10 lub wykonując dzie-

lenie wielomianów i zapisując, że reszta z dzielenia jest równa 10.
Rozwiązujemy układ równań:

4a + 2b = −2 b = −2a − 1 a = −5
9a + 3b = −18, 9a − 6a − 3 = −18, b = 9.
Współczynniki a i b wielomianu W(x) są równe: a = −5, b = 9.

Poziom rozszerzony 13
Zapisujemy wielomian W(x) w postaci W(x) = (x − 3)(x2 + cx + d) + 10, stąd po przekształ-
ceniach
W(x) = x3 + (c − 3)x2 + (d − 3c)x − 3d + 10.
Warunek W(2) = 7 zapisujemy w postaci 8 + 4a + 2b + 1 = 7. Otrzymujemy zatem układ

równań 

 8 + 4a + 2b + 1 = 7


a = −3 + c

 b = −3c + d



1 = −3d + 10.
Rozwiązujemy układ równań i otrzymujemy:



d = 3


c = −2

 b=9



a = −5.
Współczynniki a i b wielomianu W(x) są równe: a = −5, b = 9.

a b
Uzasadnij, że jeżeli a 6= b, a 6= c, b 6= c i a + b = 2c, to + = 2.
a−c b−c
Przekształcamy tezę w sposób równoważny.
Mnożymy obie strony równości
a b
+ =2
a−c b−c
przez (a − c) (b − c) (z założenia (a − c)(b − c) 6= 0) i otrzymujemy:
a (b − c) + b (a − c) = 2 (a − c) (b − c) ,
czyli
ab − ac + ab − bc = 2ab − 2ac − 2bc + 2c2 .
Stąd otrzymujemy
2c2 − ac − bc = 0,
czyli
c (2c − a − b) = 0.
Ta ostatnia równość jest prawdziwa, bo z założenia 2c−a−b = 0. Zatem teza też jest praw-
dziwa.
Z równania a + b = 2c wyznaczamy b = 2c − a i wstawiamy do danego wyrażenia:
a b a 2c − a a 2c − a a − (2c − a) 2 (a − c)
+ = + = + = = = 2.
a − c b − c a − c 2c − a − c a − c c − a a−c a−c
Uwaga
Z równania a + b = 2c można także wyznaczyć zmienną a lub c.

Z równania a+b = 2c otrzymujemy c−a = b−c, więc ciąg (a, c, b) jest arytmetyczny. Niech
r oznacza różnicę tego ciągu arytmetycznego. Wtedy c = a + r, b = a + 2r.
Wstawiamy c i b do danego wyrażenia:
a b a a + 2r a a + 2r −a + a + 2r 2r
+ = + = + = = = 2.
a − c b − c a − (a + r) a + 2r − (a + r) −r r r r
Uwaga
Możemy też zauważyć, że a − c = c − b i przekształcić wyrażenie bez wprowadzania r, np.
a b a b a − b 2c − b − b 2c − 2b
+ = + = = = = 2.
a−c b−c c−b b−c c−b c−b c−b

1
Rysunek przedstawia fragment wykresu funkcji f(x) = 2 . Poprowadzono prostą równoległą
x
do osi Ox, która przecięła wykres tej funkcji w punktach A i B.
Niech C = (3, −1). Wykaż, że pole trójkąta ABC jest większe lub równe 2.
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4 x
−1
1
Zapisujemy współrzędne dwóch punktów leżących na wykresie funkcji f (x)= 2 oraz na pro-
x
1 1
stej równoległej do osi Ox, np. A = x, 2 , B = −x, 2 , gdzie x > 0.
x x
Zapisujemy pole trójkąta ABC, gdzie C = (3, −1) w zależności od jednej zmiennej
2 · x · x12 + 1

1
PABC (x) = = + x.
2 x
1
Należy jeszcze udowodnić, że + x 2, dla dowolnego x > 0.
x
Mnożymy obie strony nierówności przez x>0 i otrzymujemy nierówność równoważną 1+x2 2x,
2
czyli x2 −2x+1 0, a więc nierówność (x − 1) 0, która jest prawdziwa. To kończy dowód.
Uwaga
1
Nierówność +x 2 dla x > 0 można także udowodnić powołując się na twierdzenie o sumie
x
liczby dodatniej i jej odwrotności lub powołując się na nierówność między średnią arytme-
1
tyczną i geometryczną dla dodatnich liczb x oraz :
x
1 √
r
x + x1
x · = 1 = 1.
2 x
1
Stąd + x 2.
x
Rozważamy prostą o równaniu y = k, gdzie k > 0, równoległą do osi Ox. Ta prosta przecina
1 1 1 1
wykres funkcji f(x) = 2 w punktach A i B. Zatem 2 = k, stąd x2 = , czyli x = ± √ .
x x k k
1 1
Zapisujemy współrzędne punktówA i B: A = √ , k , B = − √ , k , gdzie k > 0.
k k
Zapisujemy pole trójkąta ABC, gdzie C = (3, −1) w zależności od jednej zmiennej k:
1 2 k+1
PABC (k) = · √ · (k + 1) = √ .
2 k k
k+1
Wystarczy wobec tego udowodnić, że dla dowolnej liczby k>0 zachodzi nierówność √ 2.
k
Przekształcamy tę nierówność, w następujący sposób:
√
k+1 2 k
√
k−2 k+1 0
√ 2
k − 1 0.
Ta nierówność jest prawdziwa. To kończy dowód.

Uwaga
k+1
Nierówność √ 2 dla k > 0 można także udowodnić powołując się na twierdzenie o sumie
k
liczby dodatniej i jej odwrotności lub powołując się na nierówność między średnią arytme-
tyczną i geometryczną dla dodatnich liczb k oraz 1:
k+1 √ √
k · 1 = k.
2
Rozdział 2
Równania i nierówności
W dziale dotyczącym równań i nierówności:

w których:
a) rozwiązuje równania i nierówności kwadratowe; zapisuje rozwiązanie w postaci sumy

przedziałów,
b) rozwiązuje zadania (również umieszczone w kontekście praktycznym), prowadzące do
równań i nierówności kwadratowych,
c) rozwiązuje układy równań, prowadzące do równań kwadratowych,
d) rozwiązuje równania wielomianowe metodą rozkładu na czynniki,
e) rozwiązuje proste równania wymierne, prowadzące do równań liniowych lub kwadrato-
x+1 x+1
wych, np. = 2; = 2x,
x+3 x
f) rozwiązuje zadania (również umieszczone w kontekście praktycznym), prowadzące do
prostych równań wymiernych
a) stosuje wzory Viète’a,

b) rozwiązuje równania i nierówności kwadratowe z parametrem, przeprowadza dyskusję
i wyciąga z niej wnioski,
c) rozwiązuje równania i nierówności wielomianowe,
x+1 x+1
d) rozwiązuje proste równania i nierówności wymierne, np. > 2; < 3,
x+3 x
e) rozwiązuje proste równania i nierówności z wartością bezwzględną, typu: |x + 1|+2 > 3;
|x + 1| + |x + 2| < 3.
Poziom podstawowy

Rozwiąż nierówność 3x2 − 10x + 3 ¬ 0.
Rozwiązanie
Rozwiązanie nierówności kwadratowej składa się z dwóch etapów.
Pierwszy etap może być realizowany na 2 sposoby:
18 2. Równania i nierówności
I sposób rozwiązania (realizacja pierwszego etapu)

Znajdujemy pierwiastki trójmianu kwadratowego 3x2 − 10x + 3:
10 − 8 1
obliczamy wyróżnik tego trójmianu: ∆ = 100 − 4 · 3 · 3 = 64 i stąd x1 = = oraz
6 3
10 + 8
x2 = =3
6
albo
10 1
stosujemy wzory Viète’a: x1 + x2 = oraz x1 · x2 = 1 i stąd x1 = oraz x2 = 3
3 3
albo
podajemy je bezpośrednio, np. zapisując pierwiastki trójmianu lub postać iloczynową

trójmianu:
1 1
x1 = , x2 = 3 lub 3 x − (x − 3) ,
3 3
lub zaznaczając na wykresie:
y
8
1
x
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
−1
−2
−3
−4
−5
II sposób rozwiązania (realizacja pierwszego etapu)

Wyznaczamy postać kanoniczną trójmianu kwadratowego 3x2 −10x+3 i zapisujemy nierów-
ność w postaci, np.
2 " 2 #
10 64 10 64
3 x− − ¬ 0 , stąd 3 x − − ¬ 0,
6 12 6 36
a następnie
przekształcamy nierówność, tak by jej lewa strona była zapisana w postaci iloczynowej:

10 8 10 8
3 x− − · x− + ¬ 0,
6 6 6 6
czyli
1
3 (x − 3) · x − ¬0
3
albo
przekształcamy nierówność do postaci równoważnej, korzystając z własności wartości

bezwzględnej
2
10 64
x− ¬
6 36
10 8
x− ¬ .
6 6
Drugi etap rozwiązania:

1 1 1
Podajemy zbiór rozwiązań nierówności w jednej postaci: ¬x¬3 lub , 3 , lub x∈ ,3 .
3 3 3

Rozwiąż równanie x3 − 7x2 + 2x − 14 = 0.
Przedstawiamy lewą stronę równania w postaci iloczynowej, stosując metodę grupowania
wyrazów:
x3 − 7x2 + 2x − 14 = x2 (x − 7) + 2 (x − 7) = x2 + 2 (x − 7) .

Z równania x2 + 2 (x − 7) = 0 otrzymujemy x2 + 2 = 0 lub x − 7 = 0.

Równanie x2 + 2 = 0 nie ma rozwiązań rzeczywistych. Rozwiązaniem równania x − 7 = 0 jest

liczba 7.
Odpowiedź: Jedynym rozwiązaniem równania x3 − 7x2 + 2x − 14 = 0 jest x = 7.
Rozważmy wielomian W (x) = x3 − 7x2 + 2x − 14. Całkowite dzielniki wyrazu wolnego tego
wielomianu to: ±1, ±2, ±7, ±14.
W (7) = 73 − 7 · 72 + 2 · 7 − 14 = 0, więc x = 7 jest pierwiastkiem wielomianu.
Dzielimy wielomian W (x) przez dwumian (x − 7):
x2 +2
3 2
x − 7x + 2x − 14 : (x − 7)
− x3 + 7x2
2x − 14
−2x + 14
= =
Z równania x2 + 2 (x − 7) = 0 otrzymujemy x2 +2 = 0 lub x−7 = 0. Równanie x2 +2 = 0 nie

ma rozwiązań rzeczywistych, zatem jedynym rozwiązaniem podanego równania jest x = 7.

Rozwiąż równanie x3 − 7x2 − 4x + 28 = 0.
Przedstawiamy lewą stronę równania w postaci iloczynowej stosując metodę grupowania
wyrazów:
x x2 − 4 − 7 x2 − 4 = 0 lub x2 (x − 7) − 4 (x − 7) = 0,

stąd
(x − 7) x2 − 4 = 0,

czyli
(x − 2) (x + 2) (x − 7) = 0.
Stąd x = 7 lub x = −2 lub x = 2.
Stwierdzamy, że liczba 2 jest pierwiastkiem wielomianu x3 −7x2 −4x+28. Dzielimy wielo-

mian x3 −7x2 −4x+28 przez dwumian x−2. 2
Otrzymujemy iloraz x −5x−14. Zapisujemy
2
równanie w postaci (x − 2) x − 5x − 14 = 0. Stąd (x − 2) (x + 2) (x − 7) = 0 i x = 7 lub
x = −2 lub x = 2.
Albo
stwierdzamy, że liczba −2 jest pierwiastkiem wielomianu x3 − 7x2 − 4x + 28. Dzielimy

wielomian x3 − 7x2 − 4x + 28 przez dwumian x + 2. Otrzymujemy iloraz x2 − 9x + 14.
Zapisujemy równanie w postaci (x + 2) x2 − 9x + 14 = 0. Stąd (x + 2) (x − 2) (x − 7) = 0
i x = −2 lub x = 2 lub x = 7.
Albo
stwierdzamy, że liczba 7 jest pierwiastkiem wielomianu x3 − 7x2 − 4x + 28. Dzielimy wie-

lomian x3 − 7x2 − 4x + 28 przez dwumian x − 7. Otrzymujemy iloraz x2 − 4. Zapisujemy
2

równanie w postaci (x − 7) x − 4 = 0. Stąd (x − 2) (x + 2) (x − 7) = 0 i x = 7 lub x = −2
lub x = 2.

Rozwiąż równanie x3 + 2x2 − 5x − 10 = 0.
Przedstawiamy lewą stronę równania w postaci iloczynowej, stosując metodę grupowania
wyrazów
(x + 2) x2 − 5 = 0.

√ √
Stąd x = −2 lub x = − 5 lub x = 5.
Stwierdzamy, że liczba −2 jest pierwiastkiem wielomianu. Dzielimy wielomian
x3 + 2x2 − 5x − 10
przez dwumian x + 2 i otrzymujemy x2 − 5. Zapisujemy równanie w postaci
(x + 2) x2 − 5 = 0.

√ √
Stąd x = −2 lub x = − 5 lub x = 5.

Uczeń przeczytał książkę liczącą 480 stron, przy czym każdego dnia czytał jednakową liczbę
stron. Gdyby czytał każdego dnia o 8 stron więcej, to przeczytałby tę książkę o 3 dni
wcześniej. Oblicz, ile dni uczeń czytał tę książkę.
Rozwiązanie
Oznaczamy: x — liczba stron przeczytanych każdego dnia, y — liczba dni, w ciągu których
uczeń przeczytał książkę.
Zapisujemy i rozwiązujemy układ równań:
x · y = 480
(x + 8) · (y − 3) = 480.
480
Z pierwszego równania wyznaczamy x: x = i podstawiamy do drugiego równania
y

480
+ 8 · (y − 3) = 480,
y
skąd otrzymujemy równanie równoważne:
(480 + 8y) (y − 3) = 480y.
Po uporządkowaniu otrzymujemy równanie y2 − 3y − 180 = 0, które ma dwa rozwiązania

y = −12 oraz y = 15.
Odpowiedź: Uczeń przeczytał książkę w ciągu 15 dni.

W dwóch hotelach wybudowano prostokątne baseny. Basen w pierwszym hotelu ma po-
wierzchnię 240 m2 . Basen w drugim hotelu ma powierzchnię 350 m2 oraz jest o 5 m dłuższy
i 2 m szerszy niż w pierwszym hotelu. Oblicz, jakie wymiary mogą mieć baseny w obu
hotelach. Podaj wszystkie możliwe odpowiedzi.
Rozwiązanie
Oznaczmy przez x długość (w metrach) basenu w pierwszym hotelu i przez y szerokość
(w metrach) tego basenu. Zapisujemy układ równań:
x · y = 240
(x + 5) · (y + 2) = 350.
Przekształcamy drugie równanie w sposób równoważny: x·y+2x+5y+10=350, podstawiamy

100 − 5y
do tego równania x·y = 240 i wyznaczamy z tego równania niewiadomą x: x = . Wy-
2
100 − 5y
znaczoną wartość x podstawiamy do pierwszego równania ·y = 240 i doprowadzamy
2
to równanie do postaci równania: y2 −20y+96=0, które ma dwa rozwiązania: y1 =8, y2 =12.
Zatem:
jeżeli y = 8, to x = 30 i wtedy basen w pierwszym hotelu ma wymiary 30 m × 8 m, zaś

basen w drugim hotelu: 35 m × 10 m;
jeżeli y = 12, to x = 20 i wtedy basen w pierwszym hotelu ma wymiary 20 m × 12 m, zaś
basen w drugim hotelu: 25 m × 14 m.

Przeciwprostokątna trójkąta prostokątnego jest dłuższa od jednej przyprostokątnej o 1 cm
i od drugiej przyprostokątnej o 32 cm. Oblicz długości boków tego trójkąta.
Rozwiązanie
Niech x oznacza długość przeciwprostokątnej. Zauważamy, że x > 32. Korzystając z twier-
2 2
dzenia Pitagorasa, otrzymujemy równanie (x − 1) + (x − 32) = x2 i x > 32.
Po przekształceniach otrzymujemy równanie
x2 − 66x + 1025 = 0.
Wtedy x1 = 25 (sprzeczne z założeniem) oraz x2 = 41.

Odpowiedź: Przeciwprostokątna ma długość 41 cm, jedna przyprostokątna ma długość 9 cm,
a druga ma długość 40 cm.

Droga z miasta A do miasta B ma długość 474 km. Samochód jadący z miasta A do miasta B
wyrusza godzinę później niż samochód z miasta B do miasta A. Samochody te spotykają się
w odległości 300 km od miasta B. Średnia prędkość samochodu, który wyjechał z miasta A,
liczona od chwili wyjazdu z A do momentu spotkania, była o 17 km/h mniejsza od średniej
prędkości drugiego samochodu liczonej od chwili wyjazdu z B do chwili spotkania. Oblicz
średnią prędkość każdego samochodu do chwili spotkania.
Niech v oznacza średnią prędkość samochodu, który wyjechał z miasta B i niech t oznacza
czas od chwili wyjazdu tego samochodu do chwili spotkania.
Obliczamy, jaką drogę do chwili spotkania pokonał samochód jadący z miasta A: 174 km.
Zapisujemy układ równań:
v · t = 300
(v − 17) (t − 1) = 174.
Przekształcamy drugie równanie uwzględniając warunek v · t = 300 i otrzymujemy:
v = 143 − 17t.
Otrzymaną wartość v podstawiamy do pierwszego równania i otrzymujemy:
17t2 − 143t + 300 = 0.
Rozwiązaniami tego równania są liczby:

75 7
t1 = =4 oraz t2 = 4.
17 17
Stąd v1 = 68, v2 = 75.
Wtedy:
pierwsze rozwiązanie: vA = 51 km/h, vB = 68 km/h,

drugie rozwiązanie: vA = 58 km/h, vB = 75 km/h.
Niech vA oznacza prędkość samochodu jadącego z miasta A, a vB oznacza prędkość samo-

chodu jadącego z miasta B.
vA = 58 km/h vA = 51 km/h
Obliczenie prędkości obu samochodów: lub .
vB = 75 km/h vB = 68 km/h
Uwaga
Możemy otrzymać inne równania kwadratowe z jedną niewiadomą:
17t2A − 109tA + 174 = 0 lub v2A − 109vA + 2958 = 0, lub v2B − 143vB + 5100 = 0.
Niech vA oznacza średnią prędkość samochodu, który wyjechał z miasta A, zaś vB oznacza
średnią prędkość samochodu, który wyjechał z miasta B oraz niech t oznacza czas od chwili
wyjazdu samochodu z miasta B do chwili spotkania samochodów.
Obliczamy, jaką drogę do chwili spotkania pokonał samochód jadący z miasta A: 174 km.
174 300 174 300
Zapisujemy równania: vA = , vB = , wówczas otrzymujemy równanie +17= .
t−1 t t−1 t
Przekształcamy to równanie do równania kwadratowego 17t2 − 143t+ 300 = 0.
75 7
Rozwiązaniami tego równania są liczby: t1 = =4 , t2 = 4.
17 17
75 7
Dla t1 = =4 otrzymujemy vA =51, vB =68 oraz dla t2 =4 otrzymujemy vA =58, vB =75.
17 17
vA = 58 km/h vA = 51 km/h
Obliczenie prędkości obu samochodów: lub
vB = 75 km/h vB = 68 km/h

Pewien turysta pokonał trasę 112 km, przechodząc każdego dnia tę samą liczbę kilometrów.
Gdyby mógł przeznaczyć na tę wędrówkę o 3 dni więcej, to w ciągu każdego dnia mógłby
przechodzić o 12 km mniej. Oblicz, ile kilometrów dziennie przechodził ten turysta.
Niech x oznacza liczbę dni wędrówki, y — liczbę kilometrów przebytych każdego dnia przez
turystę, gdzie x, y > 0. Drogę przebytą przez turystę opisujemy równaniem x · y = 112.
Turysta może przeznaczyć na wędrówkę o 3 dni więcej, idąc każdego dnia o 12 km mniej,
wówczas zapisujemy równanie: (x + 3) · (y − 12) = 112.
x · y = 112
Zapisujemy układ równań, np.
(x + 3) · (y − 12) = 112.
112
Z pierwszego równania wyznaczamy np. y = . Podstawiamy do drugiego równania otrzy-
x
mując
112
(x + 3) − 12 = 112.
x
Sprowadzamy to równanie do równania kwadratowego: x2 +3x−28=0, którego rozwiązaniami
−3 − 11 −3 + 11
są x1 = = −7 i x2 = = 4. Odrzucamy rozwiązanie x1 , gdyż jest sprzeczne
2 2
z założeniem x > 0. Obliczamy y:
112
y= = 28.
4
Odp.: Turysta przechodził dziennie 28 km.
Uwaga
112
Możemy z równania x · y = 112 wyznaczyć x = , otrzymać równanie y2 − 12y − 448 = 0,
y
12 − 44 12 + 44
którego rozwiązaniami są y1 = = −16 (sprzeczne z zał. y > 0), y2 = = 28.
2 2
Odp.: Turysta przechodził dziennie 28 km.
turystę, gdzie x, y > 0. Drogę przebytą przez turystę opisujemy równaniem x · y = 112.
Turysta może przeznaczyć na wędrówkę o 3 dni więcej, idąc każdego dnia o 12 km mniej.
Zapisujemy równanie: (x + 3) · (y − 12) = 112.
x · y = 112
Zapisujemy układ równań, np.
(x + 3) · (y − 12) = 112.
Stąd otrzymujemy kolejno
x · y = 112
x · y − 12x + 3y − 36 = 112,
x · y = 112
112 − 12x + 3y − 36 = 112,
x · y = 112
−12x + 3y − 36 = 0.
Otrzymujemy równanie 4x−y+12=0, stąd wyznaczamy x lub y, podstawiamy do pierwszego

równania i dalej postępujemy tak jak w I sposobie rozwiązania.

turystę, gdzie x, y > 0. Liczbę kilometrów przebytych każdego dnia przez turystę opisujemy
112
równaniem y = .
x
Turysta może przeznaczyć na wędrówkę o 3 dni więcej, idąc każdego dnia o 12 km mniej,
112 112
wówczas zapisujemy równanie: = + 12.
x x+3
Przekształcamy to równanie do postaci x2 + 3x − 28 = 0.
−3 − 11 −3 + 11
Rozwiązaniem równania są: x1 = =−7 (sprzeczne z założeniem x>0) i x2 = =4.
2 2
112
Obliczamy y: y = = 28.
4
Odp.: Turysta przechodził każdego dnia 28 km.
Poziom rozszerzony

Rozwiąż nierówność |2x + 4| + |x − 1| ¬ 6.
Wyróżniamy na osi liczbowej parami rozłączne przedziały, których sumą jest zbiór liczb
rzeczywistych, np.: (−∞, −2), h−2, 1) , h1, ∞) .
Rozwiązujemy nierówności w poszczególnych przedziałach i w każdym z nich bierzemy część
wspólną tego przedziału z otrzymanym zbiorem rozwiązań nierówności.
x ∈ (−∞, −2) x ∈ h−2, 1) x ∈ h1, ∞)

−2x − 4 − x + 1 ¬ 6 2x + 4 − x + 1 ¬ 6 2x + 4 + x − 1 ¬ 6
−3x ¬ 9 x¬1 3x ¬ 3
x −3 W tym przypadku x¬1
W tym przypadku rozwiązaniem nierówności W tym przypadku
rozwiązaniem nierówności jest −2 ¬ x < 1. rozwiązaniem nierówności
jest −3 ¬ x < 2. jest x = 1.
Łączymy otrzymane rozwiązania i podajemy odpowiedź w jednej z postaci: −3 ¬ x ¬ 1 lub
x ∈ h−3, 1i lub h−3, 1i.
II sposób rozwiązania (graficznie)

Zapisujemy nierówność |2x + 4| + |x − 1| ¬ 6 w postaci, np. |2x + 4| ¬ −|x − 1| + 6.
Rysujemy wykresy funkcji: y = |2x + 4| oraz y = −|x − 1| + 6.
Odczytujemy odcięte x = −3, x = 1 punktów przecięcia wykresów obu funkcji i sprawdzamy,
czy dla każdego z tych argumentów wartości obu funkcji są równe.
y
7
1
x
−6 −5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 6 7
−1
Sprawdzamy, że punkty (−3, 2) oraz (1, 6) są punktami przecięcia wykresów.

Zapisujemy odpowiedź: x ∈ h−3, 1i.

Wyznacz wszystkie wartości parametru m, dla których równanie x2 + mx + 2 = 0 ma dwa
różne pierwiastki rzeczywiste takie, że suma ich kwadratów jest większa od 2m2 − 13.
Zapisujemy warunki, jakie muszą być spełnione, aby równanie x2 + mx + 2 = 0 miało dwa
różne pierwiastki rzeczywiste takie, że suma ich kwadratów jest większa od 2m2 − 13:
∆>0
x21 + x22 > 2m2 − 13.
Rozwiązujemy pierwszą nierówność tego układu:

√ √
∆ = m2 − 8 > 0 wtedy i tylko wtedy, gdy m ∈ −∞, −2 2 ∪ 2 2, ∞ .
Aby rozwiązać drugą nierówność, najpierw przekształcimy jej lewą stronę, korzystając ze
wzorów Viète’a:
2 2
x21 + x22 = (x1 + x2 ) − 2x1 x2 = (−m) − 2 · 2 = m2 − 4.
Rozwiązujemy nierówność:
m2 − 4 > 2m2 − 13, która jest równoważna nierówności m2 − 9 < 0, więc m ∈ (−3, 3).
Zatem równanie x2 + mx + 2 = 0 ma dwa różne
pierwiastki rzeczywiste takie, że suma ich
2
√ √
kwadratów jest większa od 2m − 13, dla m ∈ −3, −2 2 ∪ 2 2, 3 .
Zapisujemy układ nierówności:
∆>0
x21 + x22 > 2m2 − 13.
Rozwiązujemy pierwszą nierówność tego układu:
√ √
∆ = m2 − 8 > 0 wtedy i tylko wtedy, gdy m ∈ −∞, −2 2 ∪ 2 2, ∞ .
Obliczamy pierwiastki równania kwadratowego:
√ √
−m + m2 − 8 −m − m2 − 8
x1 = , x2 = .
2 2
Obliczamy sumę kwadratów pierwiastków równania kwadratowego:
√ !2 √ !2
2 2 −m + m2 − 8 −m − m2 − 8
x1 + x2 = + =
2 2
√ √
m2 − 2m m2 − 8 + m2 − 8 m2 + 2m m2 − 8 + m2 − 8
= + =
4 4
2m2 + 2m2 − 16
= = m2 − 4.
4
Rozwiązujemy drugą nierówność:
m2 − 4 > 2m2 − 13,
która jest równoważna nierówności m2 − 9 < 0, więc m ∈ (−3, 3).

Zatem równanie x2 + mx + 2 = 0 ma dwa różne pierwiastki rzeczywiste takie, że suma ich
√ √
kwadratów jest większa od 2m2 − 13, dla m ∈ −3, −2 2 ∪ 2 2, 3 .

Wyznacz wszystkie wartości parametru m, dla których równanie x2 −4mx−m3 +6m2 +m−2=0
ma dwa różne pierwiastki rzeczywiste x1 , x2 takie, że (x1 − x2 )2 < 8(m + 1).
Zapisujemy warunki, jakie muszą być spełnione, aby równanie
x2 − 4mx − m3 + 6m2 + m − 2 = 0
miało dwa różne pierwiastki rzeczywiste x1 , x2 takie, że (x1 − x2 )2 < 8(m + 1):

∆>0
2
(x1 − x2 ) < 8 (m + 1) .
Obliczamy ∆ = 16m2 − 4(−m3 + 6m2 + m − 2).

Nierówność 16m2 −4(−m3 +6m2 +m−2)>0 jest równoważna nierówności m3 −2m2 −m+2>0,
czyli (m + 1) (m − 1) (m − 2) > 0.
Zatem m ∈ (−1, 1) ∪ (2, +∞).
Przekształcamy nierówność x21 −2x1 x2 +x22 <8m+8 do postaci x21 +2x1 x2 +x22 −4x1 x2 <8m+8.
2
Ta nierówność jest równoważna nierówności (x1 + x2 ) − 4x1 x2 < 8m + 8. Korzystamy ze
wzorów Viète’a i otrzymujemy x1 + x2 = 4m oraz x1 · x2 = −m3 + 6m2 + m − 2, więc
2
(4m) − 4 −m3 + 6m2 + m − 2 < 8m + 8.

Przekształcamy tę nierówność do postaci 4m3 −8m2 −12m < 0, stąd 4m (m − 3) (m + 1) < 0.

Rozwiązaniem nierówności jest m ∈ (−∞, −1) ∪ (0, 3).
Zatem równanie x2 − 4mx − m3 + 6m2 + m − 2 = 0 ma dwa różne pierwiastki rzeczywiste x1 ,
x2 takie, że (x1 − x2 )2 < 8(m + 1) dla m ∈ (0, 1) ∪ (2, 3).
Równanie x2 − 4mx − m3 + 6m2 + m − 2 = 0 ma dwa różne pierwiastki rzeczywiste x1 i x2 ,
gdy ∆ > 0.
Obliczamy ∆ = 16m2 − 4(−m3 + 6m2 + m − 2) = 4 m3 − 2m2 − m + 2 .

Rozwiązujemy nierówność ∆ > 0.
m3 − 2m2 − m + 2 > 0,
(m + 1) (m − 1) (m − 2) > 0.
Zatem m ∈ (−1, 1) ∪ (2, +∞).

Następnie wyznaczamy pierwiastki x1 , x2 :
p p
4m − 4 (m3 − 2m2 − m + 2) 4m + 4 (m3 − 2m2 − m + 2)
x1 = , x2 = .
2 2
Wówczas
√ √
4m − 2 m3 − 2m2 − m + 2 4m + 2 m3 − 2m2 − m + 2
x1 − x2 = − =
√ 2 √ 2
4m − 2 m3 − 2m2 − m + 2 − 4m − 2 m3 − 2m2 − m + 2
= =
√ 2
−4 m3 − 2m2 − m + 2 p
= = −2 m3 − 2m2 − m + 2
2
i stąd
p 2
2
(x1 − x2 ) = −2 m3 − 2m2 − m + 2 = 4 m3 − 2m2 − m + 2 .

Z warunku (x1 − x2 )2 < 8(m + 1) otrzymujemy nierówność 4 m3 − 2m2 − m + 2 < 8(m + 1).

Stąd m3 − 2m2 − 3m < 0, czyli m m2 − 2m − 3 < 0, m (m + 1) (m − 3) < 0.

Zatem m ∈ (−∞, −1) ∪ (0, 3).

Wyznaczamy te wartości parametru m, dla których obie nierówności ∆>0 i (x1 −x2 )2 <8(m+1)
są spełnione: m ∈ (0, 1) ∪ (2, 3).
Rozdział 3
Funkcje
W dziale dotyczącym funkcji:

w których:
a) określa funkcję za pomocą wzoru, tabeli, wykresu, opisu słownego,

b) odczytuje z wykresu funkcji: dziedzinę i zbiór wartości, miejsca zerowe, maksymalne
przedziały, w których funkcja rośnie, maleje, ma stały znak,
c) sporządza wykres funkcji spełniającej podane warunki,
d) potrafi na podstawie wykresu funkcji y = f (x) naszkicować wykresy funkcji y = f (x + a),
y = f (x) + a, y = −f (x), y = f (−x),
e) sporządza wykresy funkcji liniowych,
f) wyznacza wzór funkcji liniowej,
g) wykorzystuje interpretację współczynników we wzorze funkcji liniowej,
h) sporządza wykresy funkcji kwadratowych,
i) wyznacza wzór funkcji kwadratowej,
j) wyznacza miejsca zerowe funkcji kwadratowej,
k) wyznacza wartość najmniejszą i wartość największą funkcji kwadratowej w przedziale
domkniętym,
l) rozwiązuje zadania (również umieszczone w kontekście praktycznym), prowadzące do
badania funkcji kwadratowej,
m) sporządza wykres, odczytuje własności i rozwiązuje zadania umieszczone
w kontekście praktycznym związane z proporcjonalnością odwrotną,
n) sporządza wykresy funkcji wykładniczych dla różnych podstawi rozwiązuje zadania umiesz-
czone w kontekście praktycznym
oraz z poziomu rozszerzonego powinien opanować umiejętności, w których mając dany

wykres funkcji y = f(x) potrafi naszkicować:
a) wykres funkcji y = |f(x)|,

b) wykresy funkcji y = c · f(x), y = f(c · x), gdzie f jest funkcją trygonometryczną,
c) wykres będący efektem wykonania kilku operacji, na przykład y = |f(x + 2) − 3|,
d) wykresy funkcji logarytmicznych dla różnych podstaw,
e) rozwiązuje zadania (również umieszczone w kontekście praktycznym) z wykorzystaniem
takich funkcji.
Poziom podstawowy

Na rysunku przedstawiono wykres funkcji f.
y
4
1
x
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 6 7 8
−1
−2
−3
Odczytaj z wykresu i zapisz:
a) zbiór wartości funkcji f,

b) przedział maksymalnej długości, w którym funkcja f jest malejąca.
Rozwiązanie
Odczytujemy z wykresu zbiór wartości funkcji: h−2, 3i.
Zapisujemy maksymalny przedział, w którym funkcja jest malejąca: h−2, 2i.
Poziom rozszerzony

Bok kwadratu ABCD ma długość 1. Na bokach BC i CD wybrano odpowiednio punkty E
i F umieszczone tak, by |CE| = 2 |DF|. Oblicz wartość x =|DF|, dla której pole trójkąta AEF
jest najmniejsze.
D x F 1−x C
2x
1
E
1−2x
A 1 B
32 3. Funkcje
Długości odcinków |BE| i |CF| są równe: |BE| = 1 − 2x, |CF| = 1 − x.

Pole trójkąta AEF jest więc równe:
1 1 1 1 1
PAEF = PABCD − PABE − PECF − PFDA = 1 − (1 − 2x) − · 2x · (1 − x) − x = x2 − x + .
2 2 2 2 2

1 1 1
Pole trójkąta AEF jest funkcją zmiennej x: P (x) = x2 − x + dla x ∈ 0, .
2 2 2
− 21

1 1 1 1
Ponieważ xw = − = ∈ 0, , a parabola o równaniu y = x2 − x + ma ramiona
2 4 2 2 2
1
skierowane „ku górze”, więc dla x = pole trójkąta AEF jest najmniejsze.
4
D x F 1−x C
2x
1
E
1−2x
A 1 B
Długości odcinków |BE| i |CF| są równe: |BE| = 1 − 2x, |CF| = 1 − x.

Pole trójkąta AEF jest więc równe: PAEF = PABCD − PABE − PECF − PFDA .
Pole trójkąta AEF jest najmniejsze, gdy suma P pól trójkątów ABE, CEF i FDA jest naj-
−2x2 + 2x

1 − 2x 1 1
większa. Ponieważ PABE = , PCEF = = −x2 + x, PADF = x dla x ∈ 0, ,
2 2 2 2
więc
1 1 1 1
P(x) = (1 − 2x + 2x − 2x2 + x) = (−2x2 + x + 1) = −x2 + x + .
2 2 2 2
−1

1 1 1 1
Ponieważ xw = − 2 = ∈ 0, , a parabola o równaniu y = −x2 + x + ma ramiona
2 4 2 2 2
1
skierowane „w dół”, więc dla x = pole P jest największe, a tym samym pole trójkąta AEF
4
jest najmniejsze.

Umieszczamy kwadrat ABCD w układzie współrzędnych:
y
D x F 1−x C
2x
1
E
1−2x
x
A 1 B
1
Wtedy A = (0 , 0), F = (x, 1), E = (1 , 1 − 2x), gdzie 0 ¬ x ¬ .
2
Wyznaczamy pole trójkąta AFE:
1 1 1 1
P= |(x − 0) (1 − 2x − 0) − (1 − 0) (1 − 0)| = |x (1 − 2x) − 1| = x − 2x2 − 1 = 2x2 − x + 1 .
2 2 2 2
1 1
Ponieważ 2x2 − x + 1 > 0 dla każdej liczby rzeczywistej x, więc P (x) = x2 − x + .
2 2
1
− 1 1 1 1
Ponieważ xw = − 2 = ∈ 0, , a parabola o równaniu y = x2 − x + ma ramiona
2 4 2 2 2
1
skierowane „ku górze”, więc dla x = pole trójkąta AEF jest najmniejsze.
4
Rozdział 4
Ciągi liczbowe
W dziale dotyczącym ciągów:

w których:
a) wyznacza wyrazy ciągu określonego wzorem ogólnym,

b) bada, czy dany ciąg jest arytmetyczny lub geometryczny,
c) stosuje wzory na n-ty wyraz i sumę n początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego
i ciągu geometrycznego, również umieszczone w kontekście praktycznym;
wyznacza wyrazy ciągów zdefiniowanych rekurencyjnie.
Poziom podstawowy

m+1 m+3 m+9
Wykaż, że dla każdego m ciąg , , jest arytmetyczny.
4 6 12
Wystarczy sprawdzić, że środkowy wyraz jest średnią arytmetyczną pierwszego i trzeciego
wyrazu tego ciągu.
Ponieważ
m+1
+ m+9
4 12 3m + 3 + m + 9 4m + 12 m + 3
= = = ,
2 24 24 6

m+1 m+3 m+9
więc ciąg , , jest arytmetyczny.
4 6 12
m+1 m+3 m+9
Mamy a1 = , a2 = , a3 = .
4 6 12
Wystarczy sprawdzić, czy różnica pomiędzy drugim i pierwszym wyrazem jest równa różnicy
pomiędzy trzecim i drugim wyrazem czyli: a2 − a1 = a3 − a2 .
Ponieważ
m + 3 m + 1 −m + 3
a2 − a1 = − =
6 4 12
oraz
m + 9 m + 3 −m + 3
a3 − a2 = − = ,
12 6 12
więc różnice te są równe.

m+1 m+3 m+9
Zatem ciąg , , jest arytmetyczny.
4 6 12

Obliczamy różnicę ciągu:
m + 3 m + 1 2m + 6 − 3m − 3 −m + 3
r = a2 − a1 = − = =
6 4 12 12
m + 9 m + 3 m + 9 − 2m − 6 −m + 3
(lub r = a3 − a2 = − = = ).
12 6 12 12
Obliczamy trzeci wyraz ciągu, z wykorzystaniem różnicy r:

m + 3 −m + 3 2m + 6 − m + 3 m + 9
a3 = a2 + r = + = =
6 12 12 12
m+1 −m + 3 3m + 3 − 2m + 6 m + 9
(lub a3 = a1 + 2r = +2· = = ).
4 12 12 12
Obliczony wyraz a3 jest równy trzeciemu wyrazowi podanemu w treści zadania. To kończy
dowód.
Zadanie 2. (Próba 2010 — zadanie 32 zmodyfikowane (4 p.))

Ciąg (x, y, 12) jest geometryczny o wyrazach różnych od zera, natomiast ciąg (1, x, y−1) jest
arytmetyczny. Oblicz x oraz y i podaj ten ciąg geometryczny.
Ponieważ ciąg (1, x, y−1) jest arytmetyczny, więc środkowy wyraz jest średnią arytmetyczną
1+y−1
wyrazów skrajnych. Mamy więc równanie x = , czyli y = 2x.
2
Ciąg (x, y, 12) jest geometryczny, więc kwadrat środkowego wyrazu jest iloczynem wyrazów
skrajnych. Mamy więc równanie y2 = x · 12.

y = 2x
Rozwiązujemy zatem układ równań
y2 = 12x.
Otrzymujemy równanie kwadratowe 4x2 −12x = 0, a stąd x = 3 lub x = 0. Drugie z podanych
rozwiązań nie spełnia założeń.
Zatem dla x = 3 i y = 6 otrzymujemy ciąg arytmetyczny (1, 3, 5) oraz ciąg geometryczny
(3, 6, 12).
Odpowiedź: x = 3, y = 6, ciąg geometryczny to (3, 6, 12).
36 4. Ciągi liczbowe
1+y−1
Z własności ciągu arytmetycznego otrzymujemy równanie x = , czyli y = 2x, nato-
2
miast z własności ciągu geometrycznego o wyrazach różnych od zera otrzymujemy równanie
12 y
= .
y x

y = 2x
Rozwiązujemy układ równań 12 y .
 =
y x
 
y = 2x y = 2x
Otrzymujemy kolejno 12 2x , 12 , stąd x = 3 i y = 6.
 =  =2
2x x 2x
Zatem x = 3 i y = 6, stąd otrzymujemy ciąg geometryczny (3, 6, 12).

1+y−1
Z własności ciągu arytmetycznego otrzymujemy równanie x = , czyli y = 2x.
2
Ciąg (x, y, 12) jest ciągiem geometrycznym o wyrazach różnych od zera i y = 2x, zatem iloraz
q tego ciągu jest równy 2.
12 12
Z własności ciągu geometrycznego otrzymujemy y = = 6 oraz x = = 3.
2 4
Zatem x = 3 i y = 6, stąd otrzymujemy ciąg geometryczny (3, 6, 12).

Liczby x, y, 19 w podanej kolejności tworzą ciąg arytmetyczny, przy czym x + y = 8. Ob-
licz x i y.
Liczby x, y, 19 w podanej kolejności tworzą ciąg arytmetyczny, stąd 2y = x + 19.
Zapisujemy układ równań
2y = x + 19
x + y = 8,
którego rozwiązaniem jest x = −1 i y = 9.
Liczby x, y, 19 w podanej kolejności tworzą ciąg arytmetyczny. Niech r będzie różnicą tego
ciągu i x = a1 , y = a2 = a1 + r, 19 = a3 = a1 + 2r.
Zapisujemy układ równań
a1 + a1 + r = 8
a1 + 2r = 19.
Rozwiązaniem tego układu jest a1 = −1, r = 10. Stąd x = a1 = −1, y = a2 = 9.
Uwaga
Możemy również otrzymać następujące układy równań:

 
2a1 + r = 8 
y = x + r
lub 19 = x + 2r
 a1 + 19 = a1 + r 

2 x + y = 8.

Wprowadzamy oznaczenia x = a1 , y = a2 , 19 = a3 .
Obliczamy:
S3 = x + y + 19 = 8 + 19 = 27.
Korzystając ze wzoru na sumę trzech początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego, otrzy-
a1 + 19
mujemy równanie · 3 = 27.
2
Stąd a1 = −1, zatem x = −1, y = 9.
Poziom rozszerzony

O liczbach a, b, c wiemy, że ciąg (a, b, c) jest arytmetyczny i a+c=10, zaś ciąg (a+1, b+4, c+19)
jest geometryczny. Wyznacz te liczby.
Z własności ciągu arytmetycznego mamy: 2b = a+c. Stąd otrzymujemy 2b = 10, czyli b = 5.
Korzystamy z własności ciągu geometrycznego i zapisujemy równanie: (b+4)2 =(a+1)(c+19).
Podstawiamy b = 5 i a = 10−c i otrzymujemy równanie 92 = (10−c+1)(c+19). Przekształ-
camy to równanie i otrzymujemy równanie kwadratowe z niewiadomą c: c2 + 8c − 128 = 0.
Rozwiązaniami tego równania są: c1 = 8, c2 = −16.
Zatem szukanymi liczbami są: a = 2, b = 5, c = 8 lub a = 26, b = 5, c = −16.
Oznaczamy przez a pierwszy wyraz ciągu arytmetycznego, a przez r różnicę tego ciągu.
Wówczas b = a + r, c = a + 2r. Wtedy 2a + 2r = 10, czyli a + r = 5.
Korzystamy z własności ciągu geometrycznego i zapisujemy równanie, np.
(a + r + 4)2 = (a + 1)(a + 2r + 19),
a następnie zapisujemy układ równań:

a+r = 5
(a + r + 4)2 = (a + 1)(a + 2r + 19).
38 4. Ciągi liczbowe
Z pierwszego równania wyznaczamy a = 5 − r i podstawiamy do drugiego równania. Otrzy-

mujemy równanie kwadratowe z niewiadomą r:
2
(5 − r + r + 4) = (5 − r + 1) (5 − r + 2r + 19) ,
czyli r2 + 18r − 63 = 0.
Rozwiązaniami tego równania są: r1 = 3 i r2 = −21.
Następnie obliczamy a, b, c.
 

a = 2 

 a = 26
Szukanymi liczbami są: b = 5 lub b=5

 

c = 8 c = −16.

O ciągu (xn ) dla n 1 wiadomo, że:
a) ciąg (an ) określony wzorem an = 3xn dla n 1 jest geometryczny o ilorazie q = 27,
b) x1 + x2 + . . . + x10 = 145.
Oblicz x1 .
Korzystamy z własności ciągu geometrycznego i zapisujemy równość:
an+1 3xn+1
q= = xn = 3xn+1 −xn .
an 3
Zatem 27 = 3xn+1 −xn . Stąd xn+1 − xn = 3 dla n 1.

Zauważamy, że jeśli dla dowolnej liczby naturalnej n: xn+1 − xn = 3, to ciąg (xn ) jest aryt-
metyczny o różnicy r = 3.
Korzystamy z własności ciągu arytmetycznego i zapisujemy układ równań
x1 + (x1 + r) + . . . + (x1 + 9r) = 145
r=3
10x1 + 45r = 145

Doprowadzamy układ do postaci: i podstawiamy r = 3 do pierwszego
r = 3.
równania. Otrzymujemy równanie z jedną niewiadomą: 10x1 + 135 = 145.
Stąd x1 = 1.
Korzystamy z warunków zadania i zapisujemy równość: 3x1 +x2 +...+x10 = 3145 .
Zatem
3x1 · 3x2 · . . . · 3x10 = 3145 .
Korzystamy z tego, że ciąg (an ) jest geometryczny o ilorazie q = 27 i otrzymujemy
3x1 · 3x1 · 27 · . . . · 3x1 · 279 = 3145 .

Stąd
310x1 · 271+2+...+9 = 3145

310x1 · 33·45 = 3145
310x1 +135 = 3145
x1 = 1.
Rozdział 5
Trygonometria
W dziale dotyczącym trygonometrii:

w których:
a) wykorzystuje definicje i wyznacza wartości funkcji trygonometrycznych dla kątów ostrych,

b) rozwiązuje równania typu sinx = a, cosx = a, tgx = a, dla 0◦ < x < 90◦ ,
c) stosuje proste związki między funkcjami trygonometrycznymi kąta ostrego,
d) znając wartość jednej z funkcji trygonometrycznych, wyznacza wartości pozostałych
funkcji tego samego kąta ostrego
a) stosuje miarę łukową i miarę stopniową kąta,

b) wyznacza wartości funkcji trygonometrycznych dowolnego kąta przez sprowadzenie do
przypadku kąta ostrego,
c) posługuje się wykresami funkcji trygonometrycznych przy rozwiązywaniu nierówności
typu sin x < a, cos x > a, tgx > a,
sin x
d) stosuje związki: sin2 x+ cos2 x=1, tg x= oraz wzory na sinus i cosinus sumy i różnicy
cos x
kątów w dowodach tożsamości trygonometrycznych,
1
e) rozwiązuje równania i nierówności trygonometryczne, na przykład sin2x= , sin2 x+cos x=1,
2
1
cos 2x < .
2
Poziom podstawowy

4
Kąt α jest ostry i tg α = . Oblicz sin α + cos α.
3
sin α 4 4
Korzystamy z definicji funkcji tangens i otrzymujemy = , zatem sin α = cos α. Pod-
cos α 3 3
stawiamy tę równość do tożsamości sin2 α + cos2 α = 1 i otrzymujemy
2
4
cos α + cos2 α = 1,
3
9
a stąd cos2 α = .
25
3 3
Zatem cos α = lub cos α = − . Ujemny wynik odrzucamy, ponieważ zgodnie z warunkami
5 5
4
zadania kąt α jest kątem ostrym. Obliczamy wartość funkcji sin α = , a następnie wartość
5
4 3 7
wyrażenia sin α + cos α = + = .
5 5 5
7
Odpowiedź: sin α + cos α = .
5
3 9 25 2
cos α = sin α, więc sin2 α + sin2 α = 1, czyli sin α = 1.
4 16 16
4 4
Wynika stąd, że sin α = lub sin α = − . Ujemny wynik odrzucamy, ponieważ zgodnie z wa-
5 5
3 7
runkami zadania kąt α jest kątem ostrym. Obliczamy cos α= , a dalej wartość sin α+cos α= .
5 5

Rysujemy trójkąt prostokątny, w którym oznaczamy długości przyprostokątnych przez 3x
4
i 4x, gdzie x > 0 oraz zaznaczamy kąt ostry α tak, aby tg α = .
3
4x
α
3x
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa i obliczamy długość przeciwprostokątnej:
(4x)2 + (3x)2 = 25x2 .
Zatem przeciwprostokątna ma długość 5x (odrzucamy ujemne rozwiązanie: −5x).

4 3 4 3 7
Obliczamy wartości funkcji sin α = i cos α = . Stąd sin α + cos α = + = .
5 5 5 5 5

5
Kąt α jest ostry i tg α =. Oblicz cos α.
12
Rozwiązujemy analogicznie jak poprzednie zadanie.
42 5. Trygonometria
12
Odp.: cos α = .
13

sin α cos α
Kąt α jest ostry i + = 2. Oblicz wartość wyrażenia sin α · cos α.
cos α sin α
sin α cos α
Sprowadzamy wyrażenie + = 2 do wspólnego mianownika i otrzymujemy
cos α sin α
sin2 α + cos2 α
= 2.
sin α · cos α
1 1
Korzystamy z tożsamości sin2 α+cos2 α=1 i otrzymujemy =2, a stąd sin α·cos α= .
sin α · cos α 2
Rysujemy trójkąt prostokątny, w którym oznaczamy długości przyprostokątnych a i b oraz
a b
zaznaczamy kąt ostry α taki, że sin α = lub cos α = .
c c
c
a
α
b
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa i wyznaczamy długość przeciwprostokątnej: c2 =a2 +b2 .

sin α cos α a b a2 + b2 c2
Ponieważ + = 2, więc + = 2, czyli = 2. Stąd = 2.
cos α sin α b a ab ab
ab 1
Ponieważ sin α · cos α = 2 , więc sin α · cos α = .
c 2

Rysujemy trójkąt prostokątny, w którym oznaczamy długości przyprostokątnych a i b oraz
a b
zaznaczamy kąt ostry α taki, że sin α = lub cos α = .
c c
c
a
α
b
sin α cos α
Ponieważ + = 2, więc otrzymujemy kolejno:
cos α sin α
a b a 2 + b2
+ = 2, = 2, a2 + b2 = 2ab,
b a ab
π
stąd (a − b)2 = 0, więc a = b. Zatem α = 45◦ = .
4
√ √
2 2
Wtedy sin α = sin 45◦ = i cos α = cos 45◦ = .
2 2
√ √
2 2 1
Obliczamy sin α · cos α = · = .
2 2 2
sin α cos α 1
Wyrażenie + = 2 zapisujemy w postaci tg α + = 2.
cos α sin α tg α
Stąd tg2 α − 2 tg α + 1 = 0.
√√
2 2 1
Zatem tg α = 1 i stąd α = 45 . Obliczamy wartość wyrażenia sin 45 · cos 45 =
◦ ◦ ◦
· = .
2 2 2
V sposób rozwiązania
Zauważamy, że suma liczby i jej odwrotności jest równa 2 wtedy i tylko wtedy, √ gdy √ ta liczba
sin α 2 2 1
jest równa 1. Zatem tg α = = 1 i stąd α = 45◦ , a więc sin 45◦ · cos 45◦ = · = .
cos α 2 2 2
Poziom rozszerzony

Wyznacz wszystkie rozwiązania równania 2 cos2 x − 5 sin x − 4 = 0 należące do przedziału
h0, 2πi.
Rozwiązanie
Przekształcamy równanie do postaci, w której występuje tylko jedna funkcja trygonome-
tryczna:
2(1 − sin2 x) − 5 sin x − 4 = 0.
44 5. Trygonometria
Porządkujemy to równanie i wprowadzamy niewiadomą pomocniczą: −2 sin2 x−5 sin x−2=0,

t = sin x, gdzie t ∈ h−1, 1i. Równanie przyjmuje teraz postać:
2t2 + 5t + 2 = 0.
Rozwiązujemy równanie kwadratowe ze zmienną t:

1
∆ = 9, t1 = −2, t2 = − .
2
Zauważamy, że t1 ∈
/ h−1, 1i.
1
Zapisujemy zatem rozwiązania równania sin x = − należące do przedziału h0, 2πi:
2
7 11
x= π lub x= π.
6 6

Rozwiąż równanie 2 sin2 x − 2 sin2 x cos x = 1 − cos x w przedziale h0, 2πi.
Zapisujemy równanie w postaci
2 sin2 x (1 − cos x) = 1 − cos x,
czyli
2 sin2 x (1 − cos x) − (1 − cos x) = 0,

(2 sin2 x − 1) (1 − cos x) = 0.
Zatem 2 sin2 x − 1 = 0 lub 1 − cos x = 0.

Stąd otrzymujemy:
√ √
2 2
sin x = − lub sin x = lub cos x = 1.
2 2
√
2 5 7
Rozwiązaniem równania sin x = − jest x = π lub x = π (albo: x = 225◦ lub x = 315◦ ).
2 4 4
√
2 1 3
Rozwiązaniem równania sin x = jest x = π lub x = π (albo: x = 45◦ lub x = 135◦ ).
2 4 4
Rozwiązaniem równania cos x = 1 jest x = 0 lub x = 2π (albo: x = 0◦ lub x = 360◦ ).
Zatem rozwiązaniami równania 2 sin2 x − 2 sin2 x cos x = 1 − cos x są:
1 3 5 7
x = 0 lub x = π lub x = π lub x = π lub x = π lub x = 2π
4 4 4 4
(albo: x = 0◦ lub x = 45◦ lub x = 135◦ lub x = 225◦ lub x = 315◦ lub x = 360◦ ).
Zapisujemy równanie, w którym występuje jedna funkcja trygonometryczna:
2 1 − cos2 x − 2 1 − cos2 x cos x = 1 − cos x

i przekształcamy do postaci
2 − 2 cos2 x − 2 cos x + 2 cos3 x − 1 + cos x = 0,

2 cos3 x − 2 cos2 x − cos x + 1 = 0.
Następnie zapisujemy to równanie w postaci iloczynowej:
2 cos2 x − 1 (cos x − 1) = 0.

Zatem
2 cos2 x − 1 = 0 lub cos x − 1 = 0.
Stąd otrzymujemy:
√ √
2 2
cos x = − lub cos x = lub cos x = 1.
2 2
√
2 3 5
Rozwiązaniem równania cos x = − jest x = π lub x = π (albo: x = 135◦ lub x = 225◦ ).
2 4 4
√
2 1 7
Rozwiązaniem równania cos x = jest x = π lub x = π (albo: x = 45◦ lub x = 315◦ ).
2 4 4
Rozwiązaniem równania cos x = 1 jest x = 0 lub x = 2π (albo: x = 0◦ lub x = 360◦ ).
Zatem rozwiązaniami równania 2 sin2 x − 2 sin2 x cos x = 1 − cos x są:
1 3 5 7
x = 0 lub x = π lub x = π lub x = π lub x = π lub x = 2π
4 4 4 4
(albo: x = 0◦ lub x = 45◦ lub x = 135◦ lub x = 225◦ lub x = 315◦ lub x = 360◦ ).
Rozdział 6
Planimetria
W dziale planimetria:
w których:
a) korzysta ze związków między kątem środkowym, kątem wpisanym i kątem między styczną
a cięciwą okręgu,
b) wykorzystuje własności figur podobnych w zadaniach, w tym umieszczonych
w kontekście praktycznym,
c) znajduje związki miarowe w figurach płaskich, także z zastosowaniem trygonometrii,
również w zadaniach umieszczonych w kontekście praktycznym,
d) określa wzajemne położenie prostej i okręgu
a) stosuje twierdzenia charakteryzujące czworokąty wpisane w okrąg i czworokąty opisane

na okręgu,
b) stosuje twierdzenie o związkach miarowych między odcinkami stycznych i siecznych,
c) stosuje własności figur podobnych i jednokładnych w zadaniach, także umieszczonych
w kontekście praktycznym,
d) znajduje związki miarowe w figurach płaskich z zastosowaniem twierdzenia sinusów
i twierdzenia cosinusów.
We wszystkich przedstawionych przez nas zadaniach korzystamy z następujących twierdzeń

geometrycznych:
1. Suma kątów trójkąta jest równa 180◦ .

a) Suma kątów ostrych trójkąta prostokątnego jest równa 90◦ .
b) Kąt zewnętrzny trójkąta jest równy sumie kątów wewnętrznych nieprzylegających do
niego.
c) Suma kątów czworokąta jest równa 360◦ .
2. Kąty wierzchołkowe są równe.
3. Suma kątów przyległych jest równa 180◦ .
4. Kąty przy podstawie trójkąta równoramiennego są równe.
5. Kąty odpowiadające i naprzemianległe przy dwóch prostych równoległych są równe.
a) Suma kątów położonych przy tym samym boku równoległoboku jest równa 180◦ .
b) Przeciwległe kąty równoległoboku są równe.
6. Suma dwóch boków trójkąta jest większa od boku trzeciego.
7. Boki trójkąta położone naprzeciw równych kątów są równe.
Korzystamy także z trzech cech przystawania trójkątów.

Poziom podstawowy

Trójkąty ABC i CDE są równoboczne. Punkty A, C i E leżą na jednej prostej. Punkty K,
L i M są środkami odcinków AC, CE i BD (zobacz rysunek). Wykaż, że punkty K, L i M
są wierzchołkami trójkąta równobocznego.
D
M
B
A K C L E
D
M
B
A K C L E
Z treści zadania wynika, że | <

) BAC| = | <
) DCE| = 60◦ , więc odcinki AB i CD są równoległe.
Czworokąt ACDB jest trapezem. Wynika stąd, że odcinek KM łączy środki boków nierów-
noległych w tym trapezie, więc jest równoległy do jego podstaw. Wobec tego | <) MKL| = 60◦ .
Analogiczne rozumowanie przeprowadzamy dla trapezu CEDB i wykazujemy, że trójkąt
KLMjest równoboczny.
Z treści zadania wynika, że | <
) BAC| = | <
) DCE| = 60◦ , więc odcinki AB i CD są równoległe.
Czworokąt ACDB jest trapezem. Wynika stąd, że długość odcinka KM jest równa średniej
arytmetycznej długości podstaw trapezu i równa długości odcinka KL.
Analogiczne rozumowanie przeprowadzamy dla trapezu CEDB i wykazujemy, że trójkąt
KLMjest równoboczny.
48 6. Planimetria

D
M
B
b
a
A K CN L E
Prowadzimy odcinek MN prostopadły do prostej AE i√oznaczmy |AB| √ = a oraz |DE| = b.

a 3 b 3
Ze wzoru na wysokość trójkąta równobocznego |BK| = i |DL| = , ponadto
2 2
a b a+b
|KL| = + = .
2 2 2
Punkt N jest środkiem odcinka KL, więc
1 a+b a+b
|KN| = · = .
2 2 4
Odcinek MN łączy środki ramion trapezu prostokątnego LDBK, więc

√ √ √
|BK| + |DL| a 3
+ b 2 3 (a + b) 3 √
|MN| = = 2
= = |KN| 3,
2 2 4
co oznacza, że trójkąt KNM jest „połową trójkąta równobocznego”, więc trójkąt KLM jest
równoboczny.
Uwaga
Zamiast wyznaczania związku między długościami odcinków MN i KN możemy też obliczyć
długość boku KM (lub LM) z twierdzenia Pitagorasa:
2 √ !2
2 2 a+b2 (a + b) 3
|MK| = |KN| + |MN| = + =
4 4
2 2 2 2
a+b a+b a+b (a + b)
= +3 =4 = ,
4 4 4 4
stąd
a+b
|MK| = .
2
Zatem
a+b
|MK| = |ML| = |KL| = .
2
Umieszczamy oba trójkąty w układzie współrzędnych, tak jak na rysunku, i oznaczamy:
AB = 4a, CE = 4b.
D
M
B
x
A K C L E
√ √
Wtedy A = (−2a, 0), B = 0, 2a 3 , C = (2a, 0), L = (2a + 2b, 0), D = 2a + 2b, 2b 3 oraz
E = (2a + 4b, 0).
√ √ √
Punkt M to środek odcinka BD, więc M = a + b, a 3 + b 3 = a + b, (a + b) 3 .
√ √
a 3+b 3 √
Prosta KM ma współczynnik kierunkowy równy = 3, więc jest nachylona do
a+b
◦
osi Ox pod kątem 60 . Współczynnik kierunkowy prostej ML jest równy
√ √
(a + b) 3 − 0 (a + b) 3 √
= = − 3,
(a + b) − (2a + 2b) − (a + b)
co oznacza, że kąt nachylenia prostej ML do osi Ox jest równy 120◦ , więc kąt MLK ma
miarę 60◦ . Stąd wnioskujemy, że trójkąt KLM jest równoboczny.

Pole trójkąta prostokątnego jest równe 60 cm2 . Jedna przyprostokątna jest o 7 cm dłuższa
od drugiej. Oblicz długość przeciwprostokątnej tego trójkąta.
Oznaczamy: a, b — długości przyprostokątnych danego trójkąta.
Zapisujemy układ równań 
 a = b+7
1
 a · b = 60.
2
1
Otrzymujemy równanie z jedną niewiadomą (b + 7) b=60, którego rozwiązaniami są liczby
2
b = 8 oraz b = −15.
Odrzucamy rozwiązanie ujemne, gdyż b jestpdługością odcinka.
p Zatem
√ b = 8, a = 8 + 7 = 15.
Obliczamy długość przeciwprostokątnej c = a2 + b2 = 82 + 152 = 289 = 17.
50 6. Planimetria
Odpowiedź: Przeciwprostokątna ma długość 17 cm.
Wykonujemy rysunek trójkąta z oznaczeniami lub wprowadzamy oznaczenia wynikające
z treści zadania:
a+7 b
a b−7
1 1
Zapisujemy równanie: a(a + 7) = 60 lub b(b − 7) = 60.
2 2
Rozwiązujemy otrzymane równanie:
a(a + 7) = 120
2
a + 7a − 120 = 0
a1 = 8 lub a2 = −15
lub
b(b − 7) = 120
2
b − 7b − 120 = 0
b1 = 15 lub b2 = −8.
Odrzucamy rozwiązanie ujemne jako sprzeczne z warunkami zadania.

Obliczamy długości przyprostokątnych, a następnie długość przeciwprostokątnej trójkąta:
c = 17.

Wykonujemy rysunek trójkąta z przyjętymi oznaczeniami lub wprowadzamy oznaczenia
wynikające z treści zadania
c
a+7
a
Stosujemy wzór Herona na pole trójkąta i zapisujemy równanie

p
p(p − a)(p − a − 7)(p − c) = 60,
1
gdzie p = (a + a + 7 + c).
2
Przekształcamy otrzymane równanie:

2a + 7 + c 7+c c−7 2a + 7 − c
= 3600,
2 2 2 2
(2a + 7 + c)(2a + 7 − c)(7 + c)(c − 7) = 3600 · 16,
(2a + 7)2 − c2 (c2 − 49) = 3600 · 16.

Z twierdzenia Pitagorasa wynika, że c2 = a2 + (a + 7)2 . Stąd otrzymujemy
(2a2 + 14a)2 = 3600 · 16.
Stąd
2a2 + 14a = 60 · 4 lub 2a2 + 14a = −60 · 4 (równanie sprzeczne).
Zatem mamy równanie a2 + 7a − 120 = 0, stąd a = −15 lub a = 8.
Odrzucamy rozwiązanie ujemne jako sprzeczne z warunkami zadania i obliczamy długość
przeciwprostokątnej trójkąta: c = 17.
Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku:
c−x
a+7
h x
1
Ze wzoru na pole trójkąta mamy h·c=60. Ponieważ h2 =x(c−x), więc dostajemy równanie
2
1202
= cx−x , stąd 120 = xc −x2 c2 , czyli 1202 = xc(c2 −xc). Ale xc = a2 , więc w rezultacie
2 2 3
c2
otrzymujemy
1202 = a2 (c2 − a2 ).
Z twierdzenia Pitagorasa c2 = a2 + (a + 7)2 , więc dostajemy równanie
1202 = a2 (a2 + (a + 7)2 − a2 ).
Stąd
1202 = a2 (a + 7)2 ,
(a(a + 7))2 − 1202 = 0,
52 6. Planimetria
(a(a + 7) − 120)(a(a + 7) + 120) = 0,

a(a + 7) − 120 = 0 lub a(a + 7) + 120 = 0,
120 = a(a + 7) lub 120 = −a(a + 7).
Drugie z tych równań jest sprzeczne, więc otrzymujemy jedno równanie: a(a+7) = 120, czyli
a2 + 7a − 120 = 0. Zatem a = −15 lub a = 8.
Odrzucamy rozwiązanie ujemne jako niezgodne z warunkami zadania i obliczamy długość
przeciwprostokątnej trójkąta: c = 17.

Trójkąty prostokątne równoramienne ABC i CDE są położone tak jak na poniższym rysunku
(w obu trójkątach kąt przy wierzchołku C jest prosty). Wykaż, że |AD| = |BE|.
C
A B
Rozwiązanie
Dorysowujemy odcinki AD i BE. Uzasadniamy, że trójkąty ACD i BCE są przystające:
|AC| = |BC|, bo trójkąt ABC jest równoramienny;

|CD| = |CE|, bo trójkąt CDE jest równoramienny;
<) ACD| = 90◦ − | <
) DCB| = | <
) BCE|.
Trójkąty ACD i BCE są więc przystające (cecha przystawania bkb), zatem |AD| = |BE|.
Uwaga
Możemy zauważyć, że trójkąt CBE powstaje z trójkąta CAD przez obrót wokół punktu C
o kąt 90◦ w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara.

W trapezie prostokątnym ABCD krótsza przekątna AC dzieli go na trójkąt prostokątny
i trójkąt równoboczny. Dłuższa podstawa trapezu jest równa 6. Oblicz obwód tego trapezu.
Rozwiązanie
D C
A E B
Prowadzimy wysokość CE trójkąta równobocznego √ ABC. Wówczas |AE|=3 i stąd |CD|=|AE|=3.

Następnie |BC| = |AB| = 6 oraz |DA| = |CE| = 3 3. Stąd obwód trapezu jest równy
√ √
6 + 6 + 3 + 3 3 = 15 + 3 3.

Dany jest czworokąt ABCD, w którym AB k CD. Punkt E leży na boku BC oraz |EC| = |CD|
i |EB| = |BA|. Wykaż, że kąt AED jest prosty.
D C
α
α
E
β
β
A B
Niech | <
) CED| = α i | <
) AEB| = β.
Ponieważ trójkąt DCE jest równoramienny i |EC| = |CD|, więc | <
) EDC| = | <
) CED| = α. Zatem
|<
) DCE|=180◦ −2α. Podobnie, ponieważ trójkąt ABE jest równoramienny i |< ) AEB|=|<
) EAB|=β,
więc | < ◦
) ABE| = 180 − 2β.
Kąty ABE i DCE są kątami wewnętrznymi trapezu ABCD i | <
) DCE| + | <
) ABE| = 180◦ .
Stąd 180◦ − 2α + 180◦ − 2β = 180◦ , czyli 2α + 2β = 180◦ , więc α + β = 90◦ . Zatem
|<
) AED| = 180◦ − | <
) CED| − | <
) AEB| = 180◦ − α − β = 180◦ − (α + β) = 90◦ .
54 6. Planimetria
D C
α
α
α
F E
β
β
β
A B
Niech | <
) CED| = α i | <
) AEB| = β.
Trójkąty DCE i ABE są równoramienne. Zatem |< ) CED|=α oraz |<
) EDC|=|< ) AEB|=|<
) EAB|=β.
Dorysowujemy w danym trapezie odcinek EF równoległy do podstaw trapezu ABCD.
Kąty naprzemianległe CDE i DEF mają równe miary, zatem | <
) EDC| = | <
) DEF| = α. Analo-
gicznie | <
) EAB| = | <
) AEF| = β.
Zatem | <
) BEC| = 180◦ = 2α + 2β, więc α + β = 90◦ .
Stąd |<
) AED| = 90◦ , co kończy dowód.

D C
α
2 180◦ −α
α
α 2
2
F E
90◦ − α
2
90◦ − α
2
90◦ − α
2 α
A B
Niech | <
) ABC| = α, stąd | <
) BCD| = 180◦ − α.
Ponieważ |CE| = |CD| i |EB| = |BA|, więc trójkąty DCE i ABE są równoramienne.
180◦ − α α α
Zatem | <
) AEB| = | <
) EAB| = = 90◦ − oraz | <) EDC| = | <
) CED| = .
2 2 2
Dorysowujemy w danym trapezie odcinek EF równoległy do podstaw trapezu ABCD. Za-

α α
chodzi równość: |<
) EDC| = |<
) CED| = |<
) DEF| = i |< ) AEB| = |<
) EAB| = |<
) AEF| = 90◦ − .
2 2
α α
Stąd otrzymujemy |< ) AED| = |<
) AEF| + |< ◦
) DEF| = 90 − + = 90 . ◦
2 2
D C
α
α
E
β
β
A B
Niech | <
) CED| = α i | <
) AEB| = β.
Ponieważ trójkąt DCE jest równoramienny i |EC| = |CD|, więc | <
) EDC| = | <
) CED| = α. Po-
dobnie, ponieważ trójkąt ABE jest równoramienny, więc | <
) AEB| = | <
) EAB| = β.
Kąty ADC i BAD są kątami wewnętrznymi trapezu ABCD i |<
) ADC| + |<
) BAD| = 180◦ .
Stąd |<
) ADE| + |<
) EAD| = 180◦ − (α + β).
Zatem w trójkącie DAE mamy:
|<
) AED| = 180◦ − (180◦ − (α + β)) = α + β.
Stąd |<
) BEC| = 180◦ = |<
) DEC| + |<
) AED| + |<
) AEB| = 2α + 2β, czyli α + β = 90◦ .
Zatem |<
) AED| = 90◦ .
Poziom rozszerzony

Na bokach BC i CD równoległoboku ABCD zbudowano kwadraty CDEF i BCGH (zobacz
rysunek). Udowodnij, że |AC| = |FG|.
56 6. Planimetria
E F
C
D
A B
Rozwiązanie
Czworokąt ABCD jest równoległobokiem, czworokąt DCFE jest kwadratem, więc |AB|=|CD|=|CF|.
W kwadracie CBHG odcinki BC i CG są równe.
Niech α oznacza kąt ABC danego równoległoboku. Wówczas | < ) BCD| = 180◦ −α. W kwadra-
tach CDEF oraz CBHG mamy | < ) DCF| = | < ◦
) BCG| = 90 , więc
|<
) FCG| = 360◦ − (180◦ − α) − 90◦ − 90◦ = α = | <
) ABC|.
W trójkątach ABC i FCG mamy zatem: |AB| = |CF|, |BC| = |CG| oraz |<
) FCG| = |<
) ABC|. Stąd
trójkąty ABC i FCG są przystające (cecha bkb). Zatem |AC| = |FG|.

Podstawa AB trójkąta równoramiennego ABC ma długość 8 oraz |<
) BAC| = 30◦ . Oblicz
długość środkowej AD tego trójkąta.
1
Z treści zadania mamy, że |BD| = |BC| i |<
) ABC| = 30◦ oraz |BE| = 4.
2
C
30◦
A E B
|BE|
Z trójkąta prostokątnego BEC otrzymujemy: cos 30◦ = .
|BC|
√
4 3 8 4
Zatem = . Stąd |BC| = √ i |BD| = √ .
|BC| 2 3 3
Obliczamy |AD|, stosując twierdzenie cosinusów dla trójkąta ABD:

2 2 2
|AD| = |AB| + |BD| − 2 |AB| · |BD| · cos <
) ABD,
2 √
2 4 4 3
|AD| = 82 + √ −2·8· √ · ,
3 3 2
2 16 16 · 7
|AD| = 64 + − 32 = .
3 3
Stąd
7 4√
r
|AD| = 4 = 21.
3 3
C
x
2
120◦
x D
y
A B
Wprowadzamy oznaczenia: x — długość ramienia trójkąta ABC, y — długość środkowej AD

tego trójkąta.
Zapisujemy twierdzenie cosinusów dla trójkąta ABC, gdzie |< ) ACB| = 120◦ :
1
82 = x2 + x2 − 2x2 cos 120◦ . Ponieważ cos 120◦ = − , więc mamy równanie: 3x2 = 64.
2
8 1 4
Stąd otrzymujemy rozwiązanie x = √ , bo x > 0. Ponieważ |CD| = x, więc |CD| = √ .
3 2 3
Obliczamy |AD| stosując twierdzenie cosinusów dla trójkąta ADC:
2 2
8 4 8 4
y2 = √ + √ − 2 · √ · √ · cos 120◦ =
3 3 3 3
2 2
8 4 8 4 1 64 16 32 112
= √ + √ −2· √ · √ · − = + + = .
3 3 3 3 2 3 3 3 3
√ √
4 7 4 21
Stąd otrzymujemy y = √ = .
3 3

C
x D
y
30◦
A B
Wprowadzamy oznaczenia: x — długość ramienia trójkąta ABC, y — długość środkowej AD

tego trójkąta.
58 6. Planimetria
Zapisujemy twierdzenie cosinusów dla trójkąta ABC, gdzie |<

) ABC| = 30◦ :
x2 = 82 + x2 − 2 · 8 · x · cos 30◦ .
√
3
Przekształcamy równanie do postaci: 64 = 2 · 8 · x · .
2
8 1 4
Stąd otrzymujemy: x = √ . Ponieważ |BD| = x, stąd |BD| = √ .
3 2 3
Obliczamy |AD|, stosując twierdzenie cosinusów dla trójkąta ABD:
2
4 4
2
y =8 + √ 2
− 2 · 8 · √ · cos 30◦ =
3 3
2 √
2 4 4 3 16 112
=8 + √ −2·8· √ · = 64 + − 32 = .
3 3 2 3 3
√
4 21
Stąd otrzymujemy y = .
3
C
30◦
A E F B
Z treści zadania wynika, że |AE| = |EB| = 4. Ponieważ DF k CE i D jest środkiem odcinka BC,
to F jest środkiem odcinka EB. Stąd |FB| = 2.
√
2 |DF| 3
Trójkąt BDF jest „połową” trójkąta równobocznego o wysokości FB, więc |FB| = .
2
|FB| 2
Stąd |DF| = √ = √ .
3 3
Z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta ADF obliczamy długość środkowej AD:
s
2 r r r √
2 4 112 7 4 21
q
2 2
|AD| = |AF| + |DF| = 6 + √ 2 = 36 + = =4 = .
3 3 3 3 3
C
D
S
30◦
A E B
Z treści zadania wynika, że |AE| = |EB| =√4. Trójkąt CEB jest „połową” trójkąta równobocz-
2 |CE| 3 |EB| 4
nego o wysokości EB, więc |EB| = . Stąd |CE| = √ = √ .
2 3 3
2 1 1 4 4
Z twierdzenia o środku ciężkości trójkąta wynika, że |AS|= |AD| i |SE|= |CE|= · √ = √ .
3 3 3 3 3 3
Z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta ASE mamy:
2 2
2 2 2 2 4
|AS| = |AE| + |SE| , czyli |AD| = 42 + √ .
3 3 3
Stąd
4 2 16 4 2 448
|AD| = 16 + , czyli |AD| = .
9 27 9 27
Zatem r r √
112 7 4 21
|AD| = =4 = .
3 3 3
VI sposób rozwiązania
C
30◦
A E B
Z treści zadania wynika, że |AE| = |EB| = 4. Trójkąt CEB jest „połową” trójkąta równo-
8 −−→ −→
bocznego o wysokości EB, więc |BC| = √ = |AC|. Zaznaczamy punkt F tak, że AD = DF.
3
Otrzymujemy równoległobok ABFC (zobacz rysunek),
C
F
D
A B
w którym | <
) ABF| = 150◦ , |BF| = |AC| i |AF| = 2|AD|. Stosujemy twierdzenie cosinusów w trój-
kącie ABF.
2
2 · |AD| = |AB|2 + |BF|2 − 2 · |AB| · |BF| · cos 150◦ .
Stąd
√ !
64 8 3 7
4 · |AD| = 64 + − 2 · 8 · √ · −
2
= 64 ·
3 3 2 3
16 · 7
|AD|2 =
√3
3 21
|AD| = .
3
Dany jest czworokąt wypukły ABCD niebędący równoległobokiem. Punkty M, N są odpo-
wiednio środkami boków AB i CD. Punkty P, Q są odpowiednio środkami przekątnych AC
i BD. Uzasadnij, że MQ k PN.
Rozwiązanie
C
N
D
Q
P
A M B
Ponieważ punkty N i P są środkami boków DC i AC trójkąta ADC, więc NP k AD.

Punkty M i Q są środkami boków AB i DB trójkąta ABD, więc MQ k AD.
Zatem NP k MQ.
Rozdział 7
Geometria na płaszczyźnie kartezjańskiej
W dziale geometria na płaszczyźnie kartezjańskiej:

w których:
a) wykorzystuje pojęcie układu współrzędnych na płaszczyźnie,

b) podaje równanie prostej w postaci Ax + By + C = 0 lub y = ax + b, mając dane dwa jej
punkty lub jeden punkt i współczynnik a w równaniu kierunkowym,
c) bada równoległość i prostopadłość prostych na podstawie ich równań kierunkowych,
d) interpretuje geometrycznie układ dwóch równań liniowych z dwiema niewiadomymi,
e) oblicza odległości punktów na płaszczyźnie kartezjańskiej,
f) wyznacza współrzędne środka odcinka,
2 2
g) posługuje się równaniem okręgu (x − a) + (y − b) = r2
a) interpretuje geometrycznie nierówność liniową z dwiema niewiadomymi i układy takich

nierówności,
b) rozwiązuje zadania dotyczące wzajemnego położenia prostej i okręgu, oraz dwóch okrę-
gów na płaszczyźnie kartezjańskiej,
c) oblicza odległość punktu od prostej,
d) opisuje koła za pomocą nierówności,
e) oblicza współrzędne oraz długość wektora; dodaje i odejmuje wektory oraz mnoży je
przez liczbę,
f) interpretuje geometrycznie działania na wektorach,
g) stosuje wektory do rozwiązywania zadań, a także do dowodzenia własności figur,
h) stosuje wektory do opisu przesunięcia wykresu funkcji.
Poziom podstawowy
Zadanie 1. (Próba listopad 2009 — zadanie 28 (2 p.))

W układzie współrzędnych na płaszczyźnie punkty A = (2, 5) i C = (6, 7) są przeciwległymi
wierzchołkami kwadratu ABCD. Wyznacz równanie prostej BD.
62 7. Geometria na płaszczyźnie kartezjańskiej
7−5 1
Obliczamy współczynnik kierunkowy prostej AC: aAC = = , a następnie wyznaczamy
6−2 2
współczynnik kierunkowy prostej BD prostopadłej do AC: aBD = −2.

2+6 5+7
Wyznaczamy współrzędne środka S odcinka AC: S = , = (4, 6) i wyznaczamy
2 2
równanie prostej o współczynniku kierunkowym −2, przechodzącej przez punkt S.
Odpowiedź: y = −2x + 14.
Wykonujemy rysunek w prostokątnym układzie współrzędnych, zaznaczając punkty A i C.
y
9
D=(3,8)
8
7 C=(6,7)
6
S=(4,6)
5
A=(2,5)
4
B=(5,4)
3
1
x
−1 1 2 3 4 5 6 7 8 9
−1
Na podstawie wyznaczonych punktów określamy współrzędne środka odcinka AC: S = (4, 6),
a następnie zaznaczamy punkty B = (5, 4) i D = (3, 8).
Wyznaczamy równanie prostejBD w dowolnej postaci, np. y = −2x + 14. W szczególności,
możemy znaleźć punkty przecięcia prostej BD z osiami układu współrzędnych i zapisać rów-
x y
nanie odcinkowe + = 1. Możemy również odczytać z rysunku współczynnik kierunkowy
7 14
prostej BD i punkt przecięcia z osią Oy.

Wyznaczamy równanie symetralnej odcinka AC, np.
(xC − xA ) x + (yC − yA ) y − (xC − xA ) xS − (yC − yA ) yS = 0,
gdzie: A=(xA , yA ), C=(xC , yC ) i S=(xS , yS ) jest środkiem odcinka AC. Symetralną odcinka
AC jest prosta o równaniu 2x + y − 14 = 0. Ta prosta przechodzi przez punkty B i D.
−→
Obliczamy współrzędne wektora AC = [4, 2].
Zapisujemy równanie prostej BD wynikające z iloczynu skalarnego dwóch wektorów: 4·x 0 +2·y 0 =0,
gdzie x 0 = x − xS oraz y 0 = y − yS , 4 (x − xS ) + 2 (y − yS ) = 0, gdzie S = (xS , yS ) jest środkiem
przekątnej AC.
Obliczamy współrzędne środka kwadratu ABCD: S = (4, 6).

Wyznaczamy równanie prostej BD w postaci np. y = −2x + 14.
−→
Wyznaczamy współrzędne wektora AC=[4, 2] oraz wektora do niego prostopadłego, np. [−2, 4].
Zapisujemy równanie parametryczne prostej prostopadłej przechodzącej przez punkt S=(4, 6)
x = 4 − 2t
— środek przekątnej kwadratu ABCD:
y = 6 + 4t.
Wyznaczamy równanie prostej BD w dowolnej postaci, przekształcając układ równań, np.
y − 6 + 2 (x − 4) = 0.
VI sposób rozwiązania
Na podstawie współrzędnych punktów A = (2, 5) i C = (6, 7) zapisujemy równość odległości
od punktu P = (x, y), gdzie P jest dowolnym punktem leżącym na symetralnej odcinka AC:
2 2 2 2
(x − 2) + (y − 5) = (x − 6) + (y − 7) .
Wyznaczamy równanie prostej BD w postaci np. y = −2x + 14.

Punkty A=(2, 0) i B=(12, 0) są wierzchołkami trójkąta prostokątnego ABC o przeciwprosto-
kątnej AB. Wierzchołek C leży na prostej o równaniu y = x. Oblicz współrzędne punktu C.
Punkt C leży na prostej o równaniu y = x i na okręgu, którego środkiem jest środek prze-
ciwprostokątnej, a promień jest równy połowie długości tej przeciwprostokątnej.
q
Obliczamy długość przeciwprostokątnej AB: |AB| = (12 − 2)2 + (0 − 0)2 = 10.
Wyznaczamy współrzędne środka przeciwprostokątnej: S = (7, 0).
Zapisujemy równanie okręgu: (x − 7)2 + y2 = 25.

y=x
Rozwiązujemy układ równań .
(x − 7)2 + y2 = 25
Otrzymujemy równanie z jedną niewiadomą: x2 − 7x + 12 = 0.
Rozwiązaniem tego równania są liczby: x1 = 4, x2 = 3.
Odpowiedź: Warunki zadania spełniają dwa punkty: C = (4, 4) oraz C = (3, 3).
Oznaczamy współrzędne punktu C przez (x, y). Wtedy
q
|AB| = (12 − 2)2 + (0 − 0)2 = 10,
q
|AC| = (x − 2)2 + (y − 0)2 ,
q
|BC| = (x − 12)2 + (y − 0)2 .
Trójkąt ABC jest prostokątny, więc spełniona jest równość |AC|2 + |BC|2 = |AB|2 , czyli
(x − 2)2 + y2 + (x − 12)2 + y2 = 102 .
Punkt C leży też na prostej o równaniu y = x, zatem, aby obliczyć jego współrzędne, roz-
wiązujemy układ równań:

(x − 2)2 + y2 + (x − 12)2 + y2 = 102
y=x
x2 − 4x + 4 + x2 + x2 − 24x + 144 + x2 = 100

x2 − 7x + 12 = 0
x1 = 4, x2 = 3.

Oznaczamy współrzędne punktu C przez (x, y). Punkt C leży na prostej o równaniu y = x
−→ −→
i jednocześnie jest początkiem dwóch wektorów prostopadłych CA i CB.
−→ −→
Wyznaczamy współrzędne wektorów CA i CB:
−→ −→
CA = [2 − x, −y], CB = [12 − x, −y].
Rozwiązujemy układ równań

y=x
(2 − x)(12 − x) + (−y)(−y) = 0

y=x
24 − 2x − 12x + x2 + y2 = 0
2x2 − 14x + 24 = 0
x2 − 7x + 12 = 0
x1 = 3, x2 = 4.
Punkt C leży na prostej o równaniu y = x, więc C = (x, x).
y
5 y=x
C
4
1
A D B x
−1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
−1
Punkt D jest spodkiem wysokości poprowadzonej z wierzchołka kąta prostego na przeciwpro-

stokątną AB, więc D = (x, 0). Korzystając ze związków miarowych w trójkącie prostokątnym
otrzymujemy zależność |CD|2 =|AD|·|DB|. Długości tych odcinków to: |CD|=|x|, |AD|=|x−2|,
|DB| = |12 − x|.
2
Otrzymujemy równanie |x| = |x − 2| · |12 − x| dla x ∈ h2, 12i, czyli
x2 = 14x − 24 − x2 ,
x2 − 7x + 12 = 0,
x1 = 4, x2 = 3.
Zapisujemy układ równań złożony z równania prostej y = x oraz równań pęków prostych
przechodzących odpowiednio przez punkty A i B.



y=x
y = a (x − 2)

 y = − 1 (x − 12).
a
Przekształcamy układ równań do równania z niewiadomą a:
2a 12 2a
+ + = 0.
a(1 − a) a 1 − a
Przekształcamy równanie wymierne do równania kwadratowego: a2 −5a+6 = 0, skąd otrzy-

mujemy 2 rozwiązania: a = 2 lub a = 3.
Otrzymujemy współrzędne dwóch punktów spełniających warunki zadania, odpowiednio
C = (4, 4) oraz C = (3, 3).

Okrąg o środku w punkcie S = (3, 7) jest styczny do prostej o równaniu y = 2x − 3. Oblicz
współrzędne punktu styczności.
Współczynnik kierunkowy m prostej prostopadłej do prostej o równaniu y=2x−3 jest równy
1
m=− .
2
Zapisujemy równanie prostej prostopadłej do stycznej i przechodzącej przez punkt S = (3, 7):
1 17
y = − x+ .
2 2
Zapisujemy i rozwiązujemy układ równań:

y = 2x − 3
y = − 1 x + 17 ,
2 2
1 17
− x+ = 2x − 3,
2 2
23
x= .
5
31
Stąd y = .
5

23 31
Zatem punkt styczności ma współrzędne , .
5 5
Obliczamy odległość d środka okręgu S = (3, 7) od prostej o równaniu 2x − y − 3 = 0:
|6 − 7 − 3| 4
d= √ =√ .
4+1 5
Punkt P = (x, 2x − 3) jest punktem styczności

q okręgu o środku w punkcie S = (3, 7) i prostej
y = 2x − 3. Zatem |PS| = d oraz |PS| = (x − 3)2 + (2x − 10)2 .
4 16
q
Przekształcamy równanie (x − 3)2 + (2x − 10)2 = √ do postaci 5x2 − 46x + 109 − = 0.
5 5
4
Rozwiązujemy równanie 5x2 − 46x + 105 = 0.
5
23
Stąd x = .
5

23 31
Zatem punkt styczności ma współrzędne: P = , .
5 5

Punkt P = (x, y) jest punktem styczności okręgu o środku S = (3, 7) i prostej y = 2x − 3.
(x − 3)2 + (y − 7)2 = r2
Zapisujemy układ równań:
y = 2x − 3.
Przekształcamy układ równań do równania kwadratowego z niewiadomą x:
(x − 3)2 + (2x − 10)2 = r2 ,
5x2 − 46x + 109 − r2 = 0.

Zapisujemy warunek ∆ = 0 , dla którego okrąg ma jeden punkt wspólny z prostą y = 2x − 3
i obliczamy r2 :
64 16
∆ = −64 + 20r2 , 20r2 − 64 = 0, 20r2 = 64, r2 = = .
20 5
Rozwiązujemy równanie:
16
5x2 − 46x + 109 − = 0,
5
4
5x2 − 46x + 105 = 0,
5
23
x= .
5

23 31
Zatem punkt styczności ma współrzędne: P = , .
5 5

Punkty A = (1, 5), B = (14, 31), C = (4, 31) są wierzchołkami trójkąta. Prosta zawierająca
wysokość tego trójkąta poprowadzona z wierzchołka C przecina prostą AB w punkcie D.
Oblicz długość odcinka BD.
Wyznaczamy równanie prostej AB: y = 2x + 3.
1
Wyznaczamy równanie prostej CD, prostopadłej do prostej AB: y = − x + 33.
2
Obliczamy współrzędne punktu D: D = (12, 27).
√
Obliczamy długość odcinka BD: |BD| = 2 5.
1
Wyznaczamy równanie prostej CD, prostopadłej do prostej AB: y=− x+33, czyli x+2y−66=0.
2
Obliczamy odległość punktu B = (14, 31) od prostej CD o równaniu x + 2y − 66 = 0:
|14 + 2 · 31 − 66| √ √
√ = 2 5, więc |BD| = 2 5.
5

Obliczamy odległość punktu C = (4, 31) od prostej AB o równaniu 2x − y + 3 = 0:
|2 · 4 − 31 + 3| 20
|CD| = √ =√ .
5 5
Obliczamy długość odcinka CB: |CB| = 10.
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta CDB i obliczamy długość odcinka BD:
2
√

20 2
√ + |BD| = 102 , więc |BD| = 2 5.
5
Obliczamy długość odcinka CB oraz wysokość trójkąta ABC opuszczoną z wierzchołka A:
|CB| = 10, hA = 26.
10 · 26
Obliczamy pole trójkąta ABC: PABC = = 130.
2
√ √
Obliczamy długość odcinka AB: |AB| = 845 = 13 5.
√
|AB| · |CD| 13 5 · |CD|
Pole trójkąta ABC możemy zapisać następująco: PABC = . Zatem =130.
2 2
√
Stąd |CD| = 4 5.
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta CDB i obliczamy długość odcinka BD:
√ 2 √
2
4 5 + |BD| = 102 , więc |BD| = 2 5.
√ √
Obliczamy długości wszystkich boków trójkąta ABC: |AB| = 845, |AC| = 685, |CB| = 10.
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trójkątów CDB i ADCi zapisujemy układ równań:

2 2 2
|CB| = |BD| + |CD|
2 2 2
|CA| = (|AB| − |BD|) + |CD| .
2
Wyznaczamy |CD| z pierwszego równania i podstawiamy do drugiego równania. Otrzymu-
jemy:
√ 2 √ 2
2
685 = 845 − |BD| + 102 − |BD| .
√
Stąd |BD| = 2 5.
Poziom rozszerzony

Punkt A = (−2, 5) jest jednym z wierzchołków trójkąta równoramiennego ABC, w którym
|AC| = |BC|. Pole tego trójkąta jest równe 15. Bok BC jest zawarty w prostej o równaniu
y = x + 1. Oblicz współrzędne wierzchołka C.
6
A=(−2,5)
5
1
x
−3 −2 −1 1 2 3 4 5
−1
−2
|−2 − 5 + 1| √
Obliczamy odległość punktu A od prostej o równaniu x − y + 1 = 0: d = √ = 3 2.
1+1
Obliczona odległość d jest równa wysokości trójkąta ABC poprowadzonej do boku BC.
Znamy pole trójkąta ABC, więc obliczamy długość boku BC.
PABC = 15,
1
d · |BC| = 15,
2
30 √
|BC| = √ = 5 2.
3 2
Punkt C = (x, y) leży na prostej o równaniu y = x + 1, zatem C = (x, x + 1).
Ponieważ |AC| = |BC|, więc korzystając ze wzoru na długość odcinka, zapisujemy równanie:
q
2 2
√
(x + 2) + (x + 1 − 5) = 5 2
Rozwiązujemy otrzymane równanie:
x2 + 4x + 4 + x2 − 8x + 16 = 50,
x2 − 2x − 15 = 0,
x1 = 5, x2 = −3 i następnie y1 = 6 oraz y2 = −2.

Ostatecznie otrzymujemy dwa punkty: C1 = (5, 6) oraz C2 = (−3, −2).
Punkty B i C leżą na prostej o równaniu y = x + 1, zatem B = (xB , xB + 1), C = (xC , xC + 1).
−→ −→ −→
Wyznaczamy współrzędne wektorów AC i AB: AC = [xC + 2, xC + 1 − 5] = [xC + 2, xC − 4],
−→
AB = [xB + 2, xB − 4] .
Pole trójkąta ABC obliczamy ze wzoru

1 −→ −→ 1
PABC = det AC, AB = |(xC + 2) · (xB − 4) − (xC − 4) · (xB + 2)| =
2 2
1
= |xC · xB − 4xC + 2xB − 8 − xC · xB − 2xC + 4xB + 8| =
2
1
= · |6xB − 6xC | = 3 · |xB − xC | .
2
Stąd i z tego, że |AC| = |BC|, otrzymujemy układ równań
|AC| = |BC|
3 · |xB − xC | = 15.
Zatem mamy dwa układy równań:

3q· (xB − xC ) = 15 q
2 2 2 2
(xC + 2) + (xC − 4) = (xC − xB ) + (xC − xB )
lub

−3 · (xB − xC ) = 15
q q
2 2 2 2
(xC + 2) + (xC − 4) = (xC − xB ) + (xC − xB ) .
Rozwiązujemy pierwszy układ równań.

x
qB − xC = 5 √
x2C + 4xC + 4 + x2C − 8xC + 16 = 25 + 25.
Z drugiego równania otrzymujemy równanie kwadratowe
2x2C − 4xC + 20 = 50,
x2C − 2xC − 15 = 0.
Rozwiązaniami równania są liczby xC = 5 i xC = −3.
Współrzędne punktów B i C to C1 = (5, 6), C2 = (−3, −2), B1 = (10, 11), B2 = (2, 3).
Rozwiązujemy drugi układ równań.

x
qB − xC = −5 √
x2C + 4xC + 4 + x2C − 8xC + 16 = 25 + 25.
Z drugiego równania otrzymujemy równanie kwadratowe
2x2C − 4xC + 20 = 50,

x2C − 2xC − 15 = 0.
Rozwiązaniami równania są liczby xC = 5 i xC = −3.

Stąd otrzymujemy C1 = (5, 6), B1 = (0, 1) oraz C2 = (−3, −2), B2 = (−8, −7).
Wierzchołkiem C trójkąta ABC jest zatem punkt C = (5, 6) lub C = (−3, −2).

Oblicz miarę kąta między stycznymi do okręgu x2 + y2 + 2x − 2y − 3 = 0 poprowadzonymi
przez punkt A = (2 , 0).
Stwierdzamy, że prosta o równaniu x = 2 nie jest styczna do okręgu x2 + y2 + 2x − 2y − 3 = 0
(odległość środka okręgu od tej prostej jest większa od promienia). Zapisujemy równanie
kierunkowe prostej przechodzącej przez punkt A = (2 , 0): y = a (x − 2) lub y = ax−2a w za-
leżności od parametru a (gdzie a jest współczynnikiem kierunkowym prostej stycznej).
x2 + y2 + 2x − 2y − 3 = 0
Zapisujemy układ równań i doprowadzamy go do równania
y = ax − 2a
2
kwadratowego z niewiadomą x, np. x2 +(ax − 2a) +2x−2 (ax − 2a)−3=0. Prosta y=ax−2a
jest styczna do okręgu wtedy, gdy układ ten ma dokładnie jedno rozwiązanie, czyli gdy
2
równanie kwadratowe x2 +(ax − 2a) +2x−2 (ax − 2a)−3=0 ma dokładnie jedno rozwiązanie.
Przekształcamy równanie
x2 + a2 x2 − 4a2 x + 4a2 + 2x − 2ax + 4a − 3 = 0,
x2 1 + a2 + x −4a2 − 2a + 2 + 4a2 + 4a − 3 = 0.

S
1
A x
−3 −2 −1 1 2 3 4 5
−1
−2
Zapisujemy warunek na to, aby równanie x2 1 + a2 + x −4a2 − 2a + 2 + 4a2 + 4a − 3 = 0

miało jedno rozwiązanie: ∆ = 0.

2
Obliczamy ∆ = −4a2 − 2a + 2 − 4 · 1 + a2 · 4a2 + 4a − 3 i otrzymujemy równanie

2
4 2a2 + a − 1 − 4 · 1 + a2 · 4a2 + 4a − 3 = 0.

Stąd 2a2 + 3a − 2 = 0.
Rozwiązujemy równanie 2a2 + 3a − 2 = 0:
1
a1 = −2 lub a2 = .
2
Ponieważ a1 , a2 oznaczają współczynniki kierunkowe prostych stycznych i a1 ·a2 = −1, więc
te styczne są do siebie prostopadłe.
Stąd miara kąta między stycznymi jest równa 90◦ .
−2
Możemy też skorzystać ze wzorów Viète’a i zapisać a1 · a2 = = −1, gdzie a1 i a2 są
2
pierwiastkami równania 2a2 + 3a − 2 = 0.
Ponieważ a1 , a2 oznaczają współczynniki kierunkowe prostych stycznych i a1 ·a2 = −1, więc
te styczne są do siebie prostopadłe.
Zatem kąt między stycznymi jest równy 90◦ .
2 2
Przekształcamy równanie okręgu x2 + y2 + 2x − 2y − 3 = 0 do postaci (x + 1) + (y − 1) = 5.
√
Wyznaczamy współrzędne środka S i promień r tego okręgu: S = (−1, 1), r = 5.
Stwierdzamy, że prosta o równaniu x = 2 nie jest styczna do okręgu x2 +y2 +2x−2y−3 = 0.
Zapisujemy równanie kierunkowe prostej przechodzącej przez punkt A = (2 , 0) i stycznej
do okręgu:
y = a (x − 2) lub y = ax−2a lub ax−y−2a = 0 w zależności od parametru a (gdzie a oznacza
współczynnik kierunkowy prostej stycznej).
Wyznaczamy odległość środka S okręgu od prostej o równaniu ax − y − 2a = 0:
|−a − 1 − 2a|
d= √ .
a2 + 1
Ponieważ promień okręgu jest równy odległości środka okręgu S od stycznej, więc otrzymu-
jemy równanie
√ |−a − 1 − 2a|
5= √ .
a2 + 1
Przekształcamy to równanie:
p
5a2 + 5 = |−3a − 1| ,
5a2 + 5 = 9a2 + 6a + 1,
stąd
2a2 + 3a − 2 = 0.
Dalej postępujemy jak w sposobie I.

2 2
Przekształcamy równanie okręgu x2 + y2 + 2x − 2y − 3 = 0 do postaci (x + 1) + (y − 1) = 5.
√
√
Rysujemy okrąg o środku S = (−1, 1) i promieniu r = 5 oraz punkt A = (2 , 0).
Niech punkty B i C będą punktami styczności prostych poprowadzonych z punktu A = (2 , 0)
2 2
do okręgu o równaniu (x + 1) + (y − 1) = 5.
Wówczas |<
) SBA| = |<
) SCA| = 90◦ i |SA| jest przeciwprostokątną w trójkątach ACS i ABS.
Obliczamy lub odczytujemy długość odcinka |SA|:
q
2 2
√ √
|SA| = (2 + 1) + (0 − 1) = 9 + 1 = 10.
2 2 2 2 2 2
√ √
Ponieważ |SB| + |AB| = |SA| i |SC| + |CA| = |SA| , więc |AB| = 5 i |AC| = 5. Stąd
|SB| = |AB| = |AC| = |SC|.
√
Zapisujemy równanie okręgu o środku w punkcie A = (2 , 0) i promieniu |AB| = 5:
2
(x − 2) + y2 = 5.
B
2
S
1
A x
−3 −2 −1 1 2 3 4 5
−1
C
−2
2 2 2
Punkty przecięcia okręgów o równaniach (x + 1) + (y − 1) = 5 i (x − 2) + y2 = 5, które
2 2
są jednocześnie punktami styczności prostych stycznych do okręgu (x + 1) + (y − 1) = 5,
poprowadzonych przez punkt A = (2 , 0), to punkty B i C. Wyznaczamy ich współrzędne
rozwiązując układ równań
2 2
(x + 1) + (y − 1) = 5
2
(x − 2) + y2 = 5
lub odczytujemy z wykresu: B = (1, 2) i C = (0, −1).
Przekształcamy układ równań do równania i wyznaczamy y w zależności od x:
2 2 2
(x + 1) + (y − 1) = (x − 2) + y2 ,
x2 + 2x + 1 + y2 − 2y + 1 = x2 − 4x + 4 + y2 ,
−4x + 4 − 2x + 2y − 2 = 0,
−6x + 2y + 2 = 0,
2y = 6x − 2,
y = 3x − 1.
2
Podstawiamy y = 3x − 1 do równania (x − 2) + y2 = 5. Przekształcamy to równanie:
2 2
(x − 2) + (3x − 1) = 5
10x2 − 10x = 0,
10x (x − 1) = 0.
Stąd x = 0 lub x − 1 = 0.
Zatem x = 0 lub x = 1.
Zatem y = −1 lub y = 2.
Punkty styczności mają współrzędne B = (1, 2) i C = (0, −1).
2 2
Zapisujemy równania prostych AB i AC stycznychdo okręgu (x + 1) + (y − 1) = 5:
1 1
y = −2x + 4 i y = x − 1 lub tylko ich współczynniki kierunkowe: a1 = −2, a2 = .
2 2
1
Ponieważ −2 · = −1, to proste AB i AC są prostopadłe.
2
√
√
Rysujemy okrąg o środku S = (−1, 1) i promieniu r = 5 oraz punkt A = (2 , 0).
B
2
S
1
A x
−3 −2 −1 1 2 3 4 5
−1
C
−2
√ q
2 2
√
Mamy: |SB| = 5 oraz |SA| = (−1 − 2) + (1 − 0) = 10, a trójkąt SAB jest prostokątny,
z kątem prostym przy wierzchołku B.
√ √
5 2
Obliczamy sin |<
) SAB| = √ = .
10 2
Stąd |<
) SAB| = 45◦ , czyli |<
) BAC| = 90◦ .
Rozdział 8
Stereometria
W dziale stereometria:
w których:
a) wskazuje i oblicza kąty między ścianami wielościanu, między ścianami i odcinkami oraz
między odcinkami takimi jak krawędzie, przekątne, wysokości,
b) wyznacza związki miarowe w wielościanach i bryłach obrotowych z zastosowaniem try-
gonometrii
a) wyznacza przekroje wielościanów płaszczyzną,

b) stosuje twierdzenie o trzech prostych prostopadłych.
Poziom podstawowy

Podstawą ostrosłupa ABCD jest trójkąt ABC. Krawędź AD jest wysokością ostrosłupa (zo-
bacz rysunek). Oblicz objętość ostrosłupa ABCD, jeśli wiadomo, że |AD| = 12, |BC| = 6,
|BD| = |CD| = 13.
D
13
12 13
A B
76 8. Stereometria
Strategia rozwiązania tego zadania sprowadza się do realizacji następujących etapów roz-
wiązania:
obliczenie długości krawędzi AB lub AC podstawy ostrosłupa bądź wysokości DE ściany

bocznej BCD;
zastosowanie poprawnej metody obliczenia pola podstawy i obliczenie tego pola;
obliczenie objętości ostrosłupa.
I sposób rozwiązania („krawędź podstawy, wysokość AE podstawy i wzór na pole trójkąta

ABC”)
Z twierdzenia Pitagorasa zastosowanego do trójkąta ABD wynika, że |AB|2 =|BD|2 −|AD|2 =25,
stąd |AB| = 5. Podobnie z twierdzenia Pitagorasa zastosowanego do trójkąta ACD wynika,
że |AC| = 5.
A
B E C
Rysujemy trójkąt ABC i prowadzimy w nim wysokość AE. Trójkąt ABC jest równoramienny
(|AB| = |AC|), więc |BE| = |EC| = 3. Z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta AEB mamy
2 2 2
|AE| = |AB| − |BE| = 16, stąd |AE| = 4.
1
Zatem PABC = · 6 · 4 = 12.
2
1
Objętość ostrosłupa jest równa V = · 12 · 12 = 48.
3
II sposób rozwiązania („krawędź podstawy, cosinus jednego z kątów trójkąta ABC, wzór
z sinusem na pole trójkąta ABC”)
Z twierdzenia Pitagorasa zastosowanego do trójkąta ABD wynika, że |AB|2 =|BD|2 −|AD|2 =25,
stąd |AB| = 5. Podobnie z twierdzenia Pitagorasa zastosowanego do trójkąta ACD wynika,
że |AC| = 5.
α
B E C
Rysujemy trójkąt ABC, prowadzimy w nim wysokość AE i oznaczamy α = | <

) ABC|.
Wariant I obliczenia pola podstawy.

|BE| 3
Trójkąt ABC jest równoramienny (|AC|=|BC|), więc |BE|=|EC|=3. Stąd cos α= = .
|BA| 5
Zatem s
2
p 3 4
sin α = 1 − cos2 α = 1− = .
5 5
Pole trójkąta ABC jest równe
1 1 4
PABC = · |BC| · |BA| · sin α = · 6 · 5 · = 12.
2 2 5
Wariant II obliczenia pola podstawy.
Z twierdzenia cosinusów dla trójkąta ABC obliczamy cos β:
62 = 52 + 52 − 2 · 5 · 5 cos β,
7
stąd cos β = .
25
Następnie obliczamy
s
2
p 7 24
sin β = 1 − cos2 β = 1− = .
25 25
Pole trójkąta ABC jest równe

1 1 24
PABC = · |AB| · |AC| · sin β = · 5 · 5 · = 12.
2 2 25
Po obliczeniu pola podstawy obliczamy objętość V ostrosłupa:
1
V= · 12 · 12 = 48.
3
III sposób rozwiązania („krawędź podstawy, wzór Herona na pole trójkąta ABC”)
Z twierdzenia Pitagorasa zastosowanego do trójkąta ABD wynika, że
|AB|2 = |BD|2 − |AD|2 = 25,

78 8. Stereometria
stąd |AB| = 5. Podobnie, z twierdzenia Pitagorasa zastosowanego do trójkąta DAC wynika,

że |AC| = 5. Pole trójkąta ABC obliczamy ze wzoru Herona
p 5+5+6
PABC = p(p − a)(p − b)(p − c), gdzie p= = 8,
2
p − a = 8 − 6 = 2,
p − b = p − c = 8 − 5 = 3.
√
PABC = 8 · 2 · 3 · 3 = 12.
Objętość ostrosłupa jest równa

1 1
V= · PABC · |AD| = · 12 · 12 = 48.
3 3
IV sposób rozwiązania („wysokość ściany bocznej BCD, wysokość AE podstawy i wzór na

pole trójkąta ABC”)
Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku.
D
13
12 13
6
E
A B
Trójkąt BCD jest równoramienny, więc środek E boku BC jest spodkiem wysokości DE tego
trójkąta. Z twierdzenia Pitagorasa zastosowanego do trójkąta BED wynika, że
|DE|2 = |BD|2 − |BE|2 = 132 − 32 = 160.
Z twierdzenia Pitagorasa w trójkącie DAE obliczamy wysokość AE trójkąta ABC:
|AE|2 = |DE|2 − |AD|2 = 160 − 122 = 16,

1
stąd |AE| = 4. Pole trójkąta ABC jest równe PABC = · 6 · 4 = 12.
2
1
Objętość ostrosłupa jest równa V = · 12 · 12 = 48.
3

Punkty K, L i M są środkami krawędzi BC, GH i AE sześcianu ABCDEFGH o krawędzi
długości 1 (zobacz rysunek). Oblicz pole trójkąta KLM.
H L G
E
F
C
D
K
A B
Rozwiązanie
2
1 5
Trójkąt ABK jest trójkątem prostokątnym, zatem |AK| = + 1. Stąd |AK|2 = .
2
2 4
Trójkąt MAK jest trójkątem prostokątnym, zatem
2
1 5 3
|MK| = |MA| + |AK| =
2 2 2
+ = .
2 4 2
Analogicznie dla trójkątów MEL i LGK obliczamy kwadraty długości boków ML i KL:
2 2 3
|ML| = |KL| = .
2
2 2 2
Ponieważ |ML| = |KL| = |MK| , więc trójkąt KLMjest równoboczny.
2 √
√
|MK| · 3 3
2· 3 3√
Zatem jego pole jest równe P = , stąd P = = 3.
4 4 8
Poziom rozszerzony

W ostrosłupie prawidłowym trójkątnym krawędź podstawy ma długość a. Ściany boczne są
trójkątami ostrokątnymi. Miara kąta między sąsiednimi ścianami bocznymi jest równa 2α.
Wyznacz objętość tego ostrosłupa.
Uwaga
Strategię rozwiązania zadania można zrealizować na wiele sposobów. W każdym z nich
wyróżniamy następujące etapy rozwiązania:
80 8. Stereometria
poprawna interpretacja bryły i podanego kąta dwuściennego w tej bryle;

wyznaczenie m lub h w zależności od a i α;
wyznaczenie jednej z wielkości: x, b, hb (w zależności od a i α), z której można już
wyznaczyć H;
wyznaczenie H w zależności od a i α;
wyznaczenie V w zależności od a i α.
Użyliśmy oznaczeń takich jak na rysunku.
I sposób rozwiązania (wyznaczenie m, wyznaczenie x, wyznaczenie H z podobieństwa trój-

kątów OCS i ECF)
√
a 3
Wysokość podstawy ostrosłupa jest równa hp = .
2
Wyznaczamy wysokość FE trójkąta równoramiennego ABE:
|FB| 1
a a
tgα = = 2 , stąd m = .
|BE| m 2 tg α
q
Wyznaczamy długość odcinka EC z twierdzenia Pitagorasa w trójkącie FEC: x = h2p − m2 ,
czyli
u a √3 2 a 2
v s
u ! p
3tg2 α − 1 a 4 sin2 α − 1
x= t − =a = .
2 2tgα 4tg2 α 2 sin α
Z podobieństwa trójkątów OCS i ECF mamy:
|OS| |EF| H m
= , czyli = .
|OC| |EC| 2
3 hp
x
Stąd √ √
a a 3
m· 2 · a 3 2tgα · 3 a cos α
H= √ 3 2 = √ =√ p .
a 4 sin2 α−1 a 4 sin2 α−1 3 · 4 sin2 α − 1
2 sin α 2 sin α
Wyznaczamy objętość ostrosłupa:

√ √
1 a2 3 1 a2 3 a cos α a3 cos α
V= · ·H = · ·√ p = p .
3 4 3 4 3 4 sin2 α − 1 12 4 sin2 α − 1
II sposób rozwiązania (wyznaczenie h, wyznaczenie x, wyznaczenie b z podobieństwa trój-

kątów DCS i ECB, wyznaczenie H)
√
a 3
2
Wyznaczamy wysokość BE ściany bocznej BCS ostrosłupa:
|FB| 1
a a
sin α = = 2 , stąd h = .
|BE| h 2 sin α
82 8. Stereometria
a
(Albo z twierdzenia cosinusów: a2 = h2 + h2 − 2 · h · h cos 2α, skąd h = p ).
2 (1 − cos 2α)
Wyznaczamy długość odcinka EC z twierdzenia Pitagorasa w trójkącie BEC:
s p
p a 2 a 4 sin2 α − 1
x = a2 − h2 = a2 − = .
4 sin2 α 2 sin α
Trójkąty DCS i ECB są podobne. Stąd obliczamy długość krawędzi bocznej:
b a 1 2
2a a sin α
1
= , więc b = √ =p .
x 4 sin2 α−1 4 sin2 α − 1
2a
a
2 sin α
Wyznaczamy wysokość ostrosłupa, korzystając z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta COS:

2
2 2
H + hp = b2 ,
3
√ !2
!2
2 a sin α a 3
H = p − =
4 sin2 α − 1 3

9a2 sin2 α − 3a2 4 sin2 α − 1
= =
9 4 sin2 α − 1

a2 1 − sin2 α a2 cos2 α
= = ,
3 4 sin2 α − 1 3 4 sin2 α − 1
zatem
a cos α
H= r .
3 4 sin α − 1
2
Wyznaczamy objętość ostrosłupa:

√ √
1 a2 3 1 a2 3 a cos α 1 a3 cos α
V= · ·H = · ·r = p .
3 4 3 4 12 4 sin2 α − 1
3 4 sin α − 1
2
III sposób rozwiązania (wyznaczenie h, wyznaczenie x, wyznaczenie hb , wyznaczenie H)
√
a 3
2
Wyznaczamy wysokość BE ściany bocznej BCS ostrosłupa:
|FB| 1
a a
sin α = = 2 , stąd h = .
|BE| h 2 sin α
a
(Albo z twierdzenia cosinusów: a2 = h2 + h2 − 2 · h · h cos 2α, skąd h = p ).
2 (1 − cos 2α)
Pole trójkąta BCS możemy zapisać na dwa sposoby:
1 1 1 1 a
PBCS = · |BC| · |DS| = a · hb oraz PBCS = · |CS| · |BE| = · b · .
2 2 2 2 2 sin α
Stąd otrzymujemy równość
1 1 a
a · hb = · b · ,
2 2 2 sin α
a z niej: b = 2hb sin α.
(Zależność między b, h, a, hb uzyskać możemy też z podobieństwa trójkątów SDC i BEC
b a a
= , skąd kolejno bh = ahb , b · = ahb , b = 2hb sin α).
hb h 2 sin α
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa w trójkącie CDS i otrzymujemy:
2
2 2 1
hb = b − a .
2
Stąd i z poprzedniej równości mamy:
2

21
h2b = (2hb sin α) − a .
2
Wyznaczamy teraz
a2
h2b = .
4 4 sin2 α − 1
84 8. Stereometria
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta DOS i wyznaczamy wysokość ostrosłupa

v
u √ !2
a 2 1 a 3 a cos α
q u
2
H = h2b − |OD| = t − · =√ p .
u
4 4 sin α − 1
2 3 2 3 4 sin2 α − 1
Wyznaczamy objętość ostrosłupa

√
1 1 a2 3 a cos α a3 cos α
V = PABC · h = · ·√ p = p .
3 3 4 3 · 4 sin2 α − 1 12 4 sin2 α − 1

Wśród wszystkich graniastosłupów prawidłowych sześciokątnych, w których suma długości
wszystkich krawędzi jest równa 24, jest taki, który ma największe pole powierzchni bocznej.
Oblicz długość krawędzi podstawy tego graniastosłupa.
Rozwiązanie
Wprowadzamy oznaczenia: a — długość krawędzi podstawy graniastosłupa, h — długość

krawędzi bocznej graniastosłupa.
Z tego, że suma długości wszystkich krawędzi graniastosłupa prawidłowego sześciokątnego
jest równa 24, mamy 12a + 6h = 24.
h
Wyznaczamy jedną ze zmiennych: h = 4 − 2a lub a = 2 − .
2
Pole P powierzchni bocznej jest równe P = 6ah dla a ∈ (0, 2) oraz h ∈ (0, 4).
Aby wyznaczyć długość krawędzi podstawy graniastosłupa, którego pole powierzchni bocz-
nej jest największe:
zapisujemy funkcję P w zależności od zmiennej a:
P (a) = 6a (4 − 2a) , P (a) = −12a2 + 24a,
pole P ma największą wartość, gdy a = 1;
albo
zapisujemy funkcję P w zależności od zmiennej h:

h
P (h) = 6h 2 − , P (h) = −3h2 + 12h,
2
pole P ma największą wartość, gdy h = 2.
Zatem a = 1.

Dany jest ostrosłup prawidłowy czworokątny ABCDS o podstawie ABCD. W trójkącie rów-
noramiennym ASC stosunek długości podstawy do długości ramienia jest równy |AC| : |AS|=6:5.
Oblicz sinus kąta nachylenia ściany bocznej do płaszczyzny podstawy.
S
D
C
H
M
A B
1
Wprowadzamy oznaczenia: α = |<
) HMS|, |AC| = 6x, |AS| = 5x. Ponieważ |AH| = |AC|, więc
2
|AH| = 3x.
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta CHS i otrzymujemy:
q q p
2 2 2 2
|SH| = |CS| − |HC| = (5x) − (3x) = 25x2 − 9x2 = 4x.
|AC| 6x
Ponieważ |BC| = √ , więc |BC| = √ .
2 2
1 1 6x 3x
Zatem |CM| = |BC| = · √ = √ .
2 2 2 2
2 2 2
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta CMS i otrzymujemy |SM| =|CS| −|CM| .
Stąd r r r √
9 2 50 − 9 2 41 2 41
|SM| = 25x2 − x = x = x = √ · x.
2 2 2 2
86 8. Stereometria
Zatem √ √
|SH| 4x 4 2 4 82
sin α = = √ =√ = .
|SM| √41 · x 41 41
2
S
D
C
H
M
A B
√
Wprowadzamy oznaczenia: α = |< ) HMS|, a = |AB| = |BC| = |CD| = |AD|, stąd |AC| = a 2
1 √
i |AH| = a 2.
2
Zapisujemy równość wynikającą z treści zadania:
√
|AC| 6 a 2 6
= , czyli = .
|AS| 5 |AS| 5
√
5a 2
Stąd |AS| = .
6
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta prostokątnego ASH i otrzymujemy:
q
2 2
|SH| = |AS| − |AH| .
Stąd
u 5a√2 2 √ !2 r
v
u ! r
a 2 25a2 · 2 a2 16a2 4a
|SH| = t − = − = = √ .
6 2 36 2 18 3 2
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta prostokątnego SHM i otrzymujemy:

1
q
2 2
|SM| = |SH| + |HM| (gdzie |HM| = a).
2
Stąd
s
2 r r r √
4a a 2 16a2 a2 32a2 + 9a2 41a2 41
|SM| = √ + = + = = = · a.
3 2 2 18 4 36 36 6
Zatem √
4a
|SH| √
4a 6 4 82
sin α = = 3 2
√ = √ ·√ = .
|SM| 41a 3 2 41a 41
6

S
D
C
H
M
A B
1
Wprowadzamy oznaczenia: α=|< ) HMS|, |AC|=6x, |HC|=3x, |SC|=5x. Ponieważ |AH|= |AC|
2
stąd |AH| = 3x.
√ 6x
Wtedy |BC| 2 = 6x, stąd |BC| = √ .
2
3x 3x
Zatem |BM| = √ , |HM| = √ .
2 2
2 2 2
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trójkąta BMS i otrzymujemy |SM| =|BS| −|BM| .
Stąd r r √
9 2 41 2 41
|SM| = 25x2 − x = x = √ x.
2 2 2
Zatem √
|HM| 3x 2 3
cos α = =√ √ =√ .
|SM| 2 41 · x 41
Stąd r r √ √ √
p 9 32 4 2 · 41 4 82
sin α = 1 − cos2 α = 1− = = = .
41 41 41 41
Rozdział 9
Elementy statystyki opisowej

Teoria prawdopodobieństwa i kombinatoryka
W dziale elementy statystyki opisowej, teoria prawdopodobieństwa i kombinatoryka:

w których:
a) oblicza średnią arytmetyczną, średnią ważoną, medianę i odchylenie standardowe danych;

interpretuje te parametry dla danych empirycznych,
b) zlicza obiekty w prostych sytuacjach kombinatorycznych, niewymagających użycia wzo-
rów kombinatorycznych; stosuje zasadę mnożenia,
c) wykorzystuje sumę, iloczyn i różnicę zdarzeń do obliczania prawdopodobieństw zdarzeń,
d) wykorzystuje własności prawdopodobieństwa i stosuje klasyczny model prawdopodobień-
stwa do obliczania prawdopodobieństw zdarzeń;
wykorzystuje wzory na liczbę permutacji, kombinacji i wariacji do zliczania obiektów

w sytuacjach kombinatorycznych.
Poziom podstawowy

Doświadczenie losowe polega na dwukrotnym rzucie symetryczną, sześcienną kostką do gry.
Oblicz prawdopodobieństwo zdarzenia A polegającego na tym, że w pierwszym rzucie otrzy-
mamy parzystą liczbę oczek i iloczyn liczb oczek w obu rzutach będzie podzielny przez 12.
Wynik przedstaw w postaci ułamka zwykłego nieskracalnego.
Ω jest zbiorem wszystkich par (a, b) takich, że a, b ∈ {1, 2, 3, 4, 5, 6}. Mamy model klasyczny.
|Ω| = 36.
Zdarzeniu A sprzyjają następujące zdarzenia elementarne:

|A| 6 1
(2, 6) , (4, 3) , (4, 6) , (6, 2) , (6, 4) , (6, 6). Zatem |A| = 6 i stąd P (A) = = = .
|Ω| 36 6
1 1 1
6 6 6
2 4 6
1 1 1 1 1 1
6 6 6 6 6 6
6 3 6 2 4 6
1 1 1
P (A) = 6 · · = .
6 6 6
II kostka
1 2 3 4 5 6
2 ×
I kostka
4 × ×
6 × × ×
6 1
P (A) = = .
36 6

Ile jest liczb naturalnych czterocyfrowych, w zapisie których pierwsza cyfra jest parzysta,
a pozostałe nieparzyste?
Rozwiązanie
W zapisie danej liczby na pierwszym miejscu może wystąpić jedna z cyfr: 2, 4, 6, 8, czyli
90 Teoria prawdopodobieństwa i kombinatoryka
mamy 4 możliwości. Na drugim miejscu może być jedna z cyfr: 1, 3, 5, 7, 9, czyli mamy 5
możliwości. Tak samo na trzecim i czwartym miejscu. Zatem mamy 4·53 = 500 takich liczb.

Ze zbioru liczb {1, 2, 3, . . . , 7} losujemy kolejno dwa razy po jednej liczbie ze zwracaniem.
Oblicz prawdopodobieństwo wylosowania liczb, których suma jest podzielna przez 3.
Zdarzeniami elementarnymi są wszystkie pary (a , b) liczb z podanego zbioru. Jest to model
klasyczny. Obliczamy liczbę wszystkich zdarzeń elementarnych: |Ω| = 72 .
Obliczamy liczbę zdarzeń elementarnych sprzyjających zdarzeniu A polegającemu na otrzy-
maniu liczb, których suma jest podzielna przez 3, np. wypisując je i zliczając:

A = (1, 2) , (1, 5) , (2, 1) , (2, 4) , (2, 7) , (3, 3) , (3, 6) , (4, 2) , (4, 5) ,
(5, 1) , (5, 4) , (5, 7) , (6, 3) , (6, 6) , (7, 2) , (7, 5) ,
czyli |A| = 16.

16
Obliczamy prawdopodobieństwo zdarzenia A: P(A) = .
49
Zdarzeniami elementarnymi są wszystkie pary (a , b ) liczb z podanego zbioru. Jest to model
klasyczny. Tworzymy tabelę ilustrującą sytuację opisaną w zadaniu:
1 2 3 4 5 6 7
1 × ×
2 × × ×
3 × ×
4 × ×
5 × × ×
6 × ×
7 × ×
Obliczamy liczbę wszystkich zdarzeń elementarnych: |Ω| = 72 .

Zliczamy oznaczone krzyżykami zdarzenia elementarne sprzyjające zdarzeniu A: |A| = 16.
16
Obliczamy prawdopodobieństwo zdarzenia A: P(A) = .
49

Rysujemy drzewo, uwzględniając tylko istotne gałęzie. Prawdopodobieństwo na każdym
1
odcinku tego drzewa jest równe .
7
1 1 1 1 1 1 1
7 7 7 7 7 7 7
1 2 3 4 5 6 7
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7
2 5 1 4 7 3 6 2 5 1 4 7 3 6 2 5
1 1 16
Obliczamy prawdopodobieństwo zdarzenia A: P(A) = 16 · · = .
7 7 49
Rysujemy drzewo, uwzględniając tylko istotne gałęzie i zapisujemy na nich prawdopodo-
bieństwo.
2 3 2
7 7 7
{3,6} {1,4,7} {2,5}
2 2 3
7 7 7
{3,6} {2,5} {1,4,7}
2 2 3 2 2 3 16
Obliczamy prawdopodobieństwo zdarzenia A: P (A) = · + · + · = .
7 7 7 7 7 7 49
Poziom rozszerzony

Oblicz prawdopodobieństwo tego, że w trzech rzutach symetryczną sześcienną kostką do gry
suma kwadratów liczb uzyskanych oczek będzie podzielna przez 3.
92 Teoria prawdopodobieństwa i kombinatoryka
Zdarzeniami elementarnymi są trzywyrazowe ciągi o wartościach w zbiorze sześcioelemen-
towym. Mamy model klasyczny, |Ω| = 63 = 216.
Reszta z dzielenia kwadratu liczby całkowitej przez 3 może być równa 0 lub 1. Suma trzech
kwadratów będzie podzielna przez 3 wtedy, gdy każdy z nich będzie podzielny przez 3 albo
gdy reszta z dzielenia każdego z nich przez 3 będzie równa 1.
Kwadraty liczb 3 i 6 są liczbami podzielnymi przez 3.
Kwadraty liczb 1, 2, 4 i 5 dają z dzielenia przez 3 resztę 1.
|A| możemy obliczać następująco:
I sposób
— ciągi o wartościach ze zbioru {3, 6} — jest ich 23 = 8,
— ciągi o wartościach ze zbioru {1, 2, 4, 5} — jest ich 43 = 64,
czyli |A| = 23 + 43 = 72,
II sposób
— ciągi stałe — jest ich 6,
— ciągi, w których występują dwie liczby ze zbioru {3, 6} — jest ich 2 · 3 = 6,
— ciągi, w których występują dwie liczby ze zbioru {1, 2, 4, 5} — jest ich 4 · 3 · 3 = 36,
— ciągi różnowartościowe o wartościach ze zbioru {1, 2, 4, 5} — jest ich 4 · 3 · 2 = 24,
czyli |A| = 6 + 6 + 36 + 24 = 72,
III sposób
— ciągi, w których występują liczby dające tę samą resztę przy dzieleniu przez 3 — jest
ich 3 · 23 = 24,
— ciągi, w których występują dwie liczby dające przy dzieleniu przez 3 resztę 1 i jedna
liczba dająca przy dzieleniu przez 3 resztę 2 — jest ich 3 · 2 · 22 = 24,
— ciągi, w których występują dwie liczby dające przy dzieleniu przez 3 resztę 2 i jedna
liczba dająca przy dzieleniu przez 3 resztę 1 — jest ich 3 · 2 · 22 = 24,
czyli |A| = 24 + 24 + 24 = 72,
72 1
Zatem P (A) = = .
216 3
Rysujemy drzewo (jest wiele wariantów), opisujemy odcinki prawdopodobieństwami i obli-
czamy prawdopodobieństwo zgodnie z regułami.
3 3
1 2 1
P (A) = + = .
3 3 3

Oblicz, ile jest liczb ośmiocyfrowych, w zapisie których nie występuje zero, natomiast wy-
stępują dwie dwójki i występują trzy trójki.
Rozwiązanie

8
Wybieramy miejsce dla dwójek. Jest = 28 takich miejsc.
2

6
Wybieramy miejsce dla trójek. Jest = 20 takich miejsc.
3
Na pozostałych trzech miejscach mogą wystąpić cyfry: 1, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Jest 73 ciągów
trójelementowych ze zbioru siedmioelementowego.
Zatem jest 28 · 20 · 73 = 42 · 5 · 74 = 192080 liczb spełniających warunki zadania.

A, B są zdarzeniami losowymi zawartymi w Ω. Wykaż, że jeżeli P (A) = 0, 9 i P (B) = 0, 7, to
P (A ∩ B 0 ) ¬ 0, 3 (B 0 oznacza zdarzenie przeciwne do zdarzenia B).
Wiemy, że A ∪ B = (A ∩ B 0 ) ∪ B i (A ∩ B 0 ) ∩ B = ∅ oraz P (A ∪ B) ¬ 1.
Zatem mamy: 1 P (A ∪ B) = P (A ∩ B 0 ) + P (B), stąd P (A ∩ B 0 ) ¬ 0, 3.
Wiemy, że 1 P (A ∪ B) = P (A) + P (B) − P (A ∩ B). Stąd P (A ∩ B) 0, 6.
Zatem mamy: P (A ∩ B 0 ) = P (A) − P (A ∩ B) ¬ 0,9 − 0,6 = 0,3.

Z faktu, że A ∩ B 0 ⊂ B 0 wynika, że P (A ∩ B 0 ) ¬ P (B 0 ).
Ponieważ P (B) = 0, 7, więc P (B 0 ) = 0, 3. Stąd wynika, że P (A ∩ B 0 ) ¬ P (B 0 ) = 0, 3.
Dodatek
Zadanie 1.
3n + 7 3n − 4
Oblicz granicę ciągu: lim + .
n→∞ 8n + 4 6n + 5
Rozwiązanie
Ta granica jest równa
!
7 4
3n + 7 3n − 4 3+ n 3− n 3 1 7
lim + = lim 4
+ 5
= + = = 0, 875.
n→∞ 8n + 4 6n + 5 n→∞ 8+ 6+ 8 2 8
n n
Zadanie 2.
2x + 7
Dana jest funkcja f określona wzorem: f (x) = dla każdej liczby rzeczywistej x. Oblicz
x2 + 3
1
wartość pochodnej tej funkcji w punkcie x = − .
2
Rozwiązanie
Mamy:
0 0
0 (2x + 7) x2 + 3 − (2x + 7) x2 + 3 2 x2 + 3 − 2x (2x + 7)
f (x) = 2
= 2
=
(x2 + 3) (x2 + 3)
2
−2x − 14x + 6
= 2
.
(x2 + 3)
Zatem
−2 · 14 + 7 + 6 200

1
f0 − = = .
2 13 2 169

4
Zadanie 3.
Dany jest okrąg o środku w punkcie S = (60, 40) i promieniu równym 97. Prosta o równaniu
3x + 4y + 20 = 0 przecina ten okrąg w dwóch punktach A i B. Oblicz długość odcinka AB.
Rozwiązanie
Niech C będzie środkiem odcinka AB, a S środkiem danego okręgu. Wówczas trójkąt ACS
jest prostokątny, z kątem prostym przy wierzchołku C. Zatem korzystając z twierdzenia
96 9. Dodatek
2 2 2
Pitagorasa, mamy |AC| = |AS| −|CS| . Z założenia wiemy, że promień |AS| = 97. Obliczamy
odległość punktu S od prostej k:
|3 · 60 + 4 · 40 + 20|
|SC| = √ = 72.
32 + 42
Zatem
2
|AC| = 972 − 722 = (97 − 72) · (97 + 72) = 25 · 169 = 52 · 132 = 652 .
Stąd wynika, że |AC| = 65, a więc |AB| = 130.
Zadanie 4.
Ramię AD trapezu ABCD (w którym AB k CD) przedłużono do punktu E takiego, że
|AE| = 2 · |AD|. Punkt M leży na podstawie AB oraz |AM| = 2 · |MB|. Odcinek ME przecina
przekątną BD w punkcie P. Udowodnij, że |BP| = |PD|.
E
D C
A M B
Niech N będzie punktem przecięcia odcinka EM z prostą DC.
97
D N C
A M B
Ponieważ AB k CD, więc odcinek DN jest równoległy do AM, a ponieważ D jest środkiem
odcinka AE, więc N jest środkiem odcinka ME. Oznacza to, że odcinek DN łączy środki
boków AE i ME trójkąta AME. Stąd wnioskujemy, że
1
|DN| = |AM| .
2
Stąd i z założenia |AM| = 2 · |MB| wynika, że
|DN| = |MB| .
Równość i równoległość odcinków DN i MB oznacza, że trójkąty PDN i PBM są przystające.
Stąd wynika więc, że
|BP| = |PD| .
To właśnie należało udowodnić.
Niech N będzie punktem przecięcia odcinka EM z prostą DC.
E
D N C
A M B
98 9. Dodatek
Ponieważ AB k CD, więc odcinek DN jest równoległy do AM. Wnioskujemy stąd, że

|<
) EDN| = |<
) EAM| oraz |<
) END| = |<
) EMA| .
To oznacza, że trójkąty DNE i AME są podobne (cecha kkk podobieństwa trójkątów). Stąd
wynika proporcja
|DE| |AE|
= ,
|DN| |AM|
ale |AE| = 2 · |AD|, czyli |AE| = 2 · |DE|, więc
|DE| 2 · |DE|
= .
|DN| |AM|
Stąd wnioskujemy, że |AM|=2·|DN|. Równość ta, wraz z równością |AM|=2·|MB|, prowadzi
do wniosku, że
|DN| = |MB| .
To z kolei, wraz z równościami kątów |<
) PMB| = |<
) PND| i |<
) PBM| = |<
) PDN|, prowadzi do
wniosku, że trójkąty MBP i NDP są przystające.
Stąd wnioskujemy, że boki BP i DP tych trójkątów mają tę samą długość, co kończy dowód.
Zadanie 5.
x+3
Wyznacz zbiór wartości funkcji f określonej wzorem f (x) = dla każdej liczby rzeczy-
x2 + 7
wistej x.
x+3
Aby wyznaczyć zbiór wartości funkcji f (x)= , wystarczy sprawdzić, dla jakich wartości
x2 + 7
x+3
parametru m równanie = m ma rozwiązanie.
x2 + 7
Przekształcamy to równanie i zapisujemy w postaci równoważnej mx2 − x + 7m − 3 = 0.
Dla m=0 równanie mx2 −x+7m−3=0 jest równaniem liniowym −x−3=0 i ma rozwiązanie
x = −3.
Dla m 6= 0 jest to równanie kwadratowe o wyróżniku ∆ = 1 − 4m (7m − 3). Wystarczy zatem
sprawdzić, dla jakich m6= 0 wyróżnik jest nieujemny. Mamy
więc nierówność
28m2 −12m−1¬0
1 1
(gdzie m 6= 0), której zbiorem rozwiązań jest przedział − , z wyłączeniem liczby 0.
14 2
x+3
Ponieważ dla m = 0 równanie mx2 −x+7m−3 = 0 ma rozwiązanie, więc równanie 2 =m
x +7
1 1
ma rozwiązanie dla m ∈ − , .
14 2

x+3 1 1
Ostatecznie stwierdzamy, że zbiorem wartości funkcji f (x)= 2 jest przedział − , .
x +7 14 2
x+3
Znajdujemy najmniejszą i największą wartość funkcji f (x) = w zbiorze liczb rzeczy-
x2 + 7
wistych.
99

0 1 x2 + 7 − 2x (x + 3) −x2 − 6x + 7
Wyznaczamy pochodną tej funkcji: f (x) = 2
= 2
.
(x2 + 7) (x2 + 7)
Następnie znajdujemy miejsca zerowe tej pochodnej:
−x2 − 6x + 7
2
= 0.
(x2 + 7)
Otrzymane równanie jest równoważne równaniu
−x2 − 6x + 7 = 0,
stąd x1 = −7, x2 = 1.
Teraz zauważamy, że:
jeśli x < −7, to f 0 (x) < 0,

jeśli −7 < x < 1, to f 0 (x) > 0,
jeśli x > 1, to f 0 (x) < 0.
Zatem funkcja f jest malejąca w przedziale (−∞ , −7i, rosnąca w przedziale h−7, 1i i malejąca
w przedziale h1 , +∞).
1 1
Następnie obliczamy f (−7) = − , f (1) = .
14 2
Ponadto
jeśli x ¬ −7, to f (x) < 0,

jeśli x 1, to f (x) > 0.
Stąd wynika, że:
1
jeśli x ¬ −7, to − ¬ f (x) < 0,
14
1
jeśli x 1, to 0 < f (x) ¬ .
2
1 1
Zatem − jest najmniejszą wartością funkcji f, a jest największą wartością tej funkcji.
14 2

1 1
Z ciągłości funkcji f wynika, że zbiorem jej wartości jest przedział − , .
14 2
Zadanie 6.
Oblicz, ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych, w których zapisie dziesiętnym występuje
co najmniej jedna siódemka.
I sposób rozwiązania (dopełnienie)

Obliczamy, ile jest nieparzystych liczb naturalnych czterocyfrowych. Pierwszą cyfrę (tysięcy)
możemy wybrać na 9 sposobów, następne dwie cyfry na 10 sposobów i ostatnią (jedności)
na 5 sposobów. Mamy zatem 9 · 102 · 5 = 4500 liczb czterocyfrowych nieparzystych.
100 9. Dodatek
Obliczamy, ile jest nieparzystych liczb naturalnych czterocyfrowych, w zapisie których nie
występuje cyfra 7. Pierwszą cyfrę możemy wówczas wybrać na 8 sposobów, każdą z następ-
nych dwóch na 9 sposobów i cyfrę jedności na 4 sposoby. Mamy zatem 8·92 ·4 = 2592 takich
liczb czterocyfrowych nieparzystych.
Stąd wnioskujemy, że liczb nieparzystych czterocyfrowych, w których zapisie dziesiętnym co
najmniej jedna cyfra jest siódemką, jest 4500−2592 = 1908 (liczby te należą do zbioru liczb
czterocyfrowych nieparzystych i nie należą do zbioru nieparzystych liczb czterocyfrowych,
w zapisie których nie występuje cyfra 7).
Uwaga
Możemy także zauważyć, że jest 9000 liczb czterocyfrowych, a ponieważ co druga jest nie-
parzysta, to istnieje 4500 liczb czterocyfrowych nieparzystych.
II sposób rozwiązania (liczba siódemek)

Rozważamy cztery parami rozłączne zbiory nieparzystych liczb czterocyfrowych:
zbiór liczb, w których zapisie dziesiętnym cyfra 7 występuje dokładnie jeden raz;
zbiór liczb, w których zapisie dziesiętnym cyfra 7 występuje dokładnie dwa razy;
zbiór liczb, w których zapisie dziesiętnym cyfra 7 występuje dokładnie trzy razy;
zbiór liczb, w których zapisie dziesiętnym cyfra 7 występuje cztery razy.
Najpierw obliczamy, ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych, w zapisie których cyfra 7
występuje dokładnie jeden raz.
1. Jeśli pierwszą cyfrą (tysięcy) jest siódemka, to dwie następne cyfry możemy wybrać na
9 sposobów, a cyfrę jedności na 4 sposoby. Mamy zatem 92 · 4 = 324 takich liczb.
2. Jeśli siódemka jest cyfrą setek, to cyfrę tysięcy możemy wybrać na 8 sposobów, cyfrę
dziesiątek na 9 sposobów i cyfrę jedności na 4 sposoby. Takich liczb jest 8 · 9 · 4 = 288.
3. Analogicznie wykazujemy, że jest 288 liczb, w zapisie których cyfra dziesiątek jest sió-
demką.
4. Jeśli siódemka jest cyfrą jedności, to cyfrę tysięcy możemy wybrać na 8 sposobów, a każdą
z dwóch następnych cyfr na 9 sposobów. Takich liczb jest zatem 8 · 92 = 648.
Mamy więc 324+288+288+648=1548 nieparzystych liczb czterocyfrowych, w zapisie których

cyfra 7 występuje jeden raz.
Następnie obliczamy, ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych, w zapisie których cyfra 7
występuje dokładnie dwa razy.
1. Jeśli dwie pierwsze cyfry to siódemki, to następną cyfrę możemy wybrać na 9 sposobów,
a cyfrę jedności na 4 sposoby. Mamy zatem 9 · 4 = 36 takich liczb.
2. Analogicznie wykazujemy, że jest 36 liczb, w zapisie których pierwszą i trzecią cyfrą jest
siódemka.
3. Jeśli pierwszą i ostatnią cyfrą jest siódemka, to każdą z cyfr: setek i dziesiątek możemy
wybrać na 9 sposobów. Mamy zatem 92 = 81 takich liczb.
4. Jeśli drugą i trzecią cyfrą jest siódemka, to cyfrę tysięcy możemy wybrać na 8 sposobów
i cyfrę jedności na 4 sposoby. Takich liczb jest 8 · 4 = 32.
101
5. Jeśli drugą i czwartą cyfrą jest siódemka, to cyfrę tysięcy możemy wybrać na 8 sposobów,
a cyfrę dziesiątek na 9 sposobów. Mamy zatem 8 · 9 = 72 takie liczby.
6. Jeśli trzecią i czwartą cyfrą jest siódemka, to cyfrę tysięcy możemy wybrać na 8 sposobów
i cyfrę setek na 9 sposobów. Takich liczb jest 8 · 9 = 72.
Mamy więc 36 + 36 + 81 + 32 + 72 + 72 = 329 nieparzystych liczb czterocyfrowych, w których

zapisie dziesiętnym cyfra 7 występuje dwa razy.
Obliczamy, ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych, w zapisie których cyfra 7 występuje
dokładnie trzy razy.
1. Jeśli cyfrą jedności nie jest cyfra 7, to mamy 4 takie liczby (cyfrę jedności możemy
wybrać na 4 sposoby spośród cyfr nieparzystych 1, 3, 5, 9).
2. Jeśli cyfrą dziesiątek nie jest cyfra 7, to mamy 9 takich liczb (cyfrę dziesiątek możemy
wybrać na 9 sposobów spośród cyfr 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9).
3. Analogicznie wykazujemy, że jest 9 liczb, w zapisie których cyfra setek nie jest siódemką.
4. Jeśli cyfra 7 nie jest cyfrą tysięcy, to mamy 8 takich liczb (cyfrę tysięcy możemy wybrać
na 8 sposobów spośród cyfr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9).
Mamy więc 4 + 9 + 9 + 8 = 30 nieparzystych liczb, w zapisie których cyfra 7 występuje trzy

razy.
Ponadto jest jedna liczba czterocyfrowa nieparzysta, w zapisie której występują 4 siódemki.
Z reguły dodawania mamy: 1548+329+30+1 = 1908 nieparzystych liczby czterocyfrowych,
w których zapisie dziesiętnym co najmniej jedna cyfra to 7.
Zadanie 7.
Dany jest nieskończony ciąg geometryczny (an ) określony wzorem
2
an = √ n dla n = 1, 2, 3, . . . .
3
Oblicz sumę wszystkich wyrazów tego ciągu.
Rozwiązanie
2 1
Pierwszy wyraz i iloraz tego ciągu są odpowiednio równe: a1 = √ , q = √ .
3 3
2
1 a1 √ √
Ponieważ |q| = √ < 1, więc S = = 3
1
= 3 + 1.
3 1−q 1− √
3
Zadanie 8.
Dana jest funkcja f określona wzorem f (x) = x3 −3x+1 i leżący na wykresie tej funkcji punkt
A o współrzędnej x równej 2. Wyznacz równanie stycznej do wykresu funkcji f w punkcie A.
102 9. Dodatek
Rozwiązanie
Styczna do wykresu wielomianu y = f (x) w punkcie A = (x0 , f (x0 )) ma równanie postaci
y = ax + b, gdzie współczynnik kierunkowy a jest równy a = f 0 (x0 ). W naszym przypadku
f (x) = x3 − 3x + 1 oraz x0 = 2.
Mamy zatem f 0 (x) = 3x2 − 3, skąd dostajemy a = 3 · 22 − 3 = 9. Punkt A ma współrzędne
(2, f (2)), czyli A = (2, 3). Prosta o równaniu y = 9x+b ma przechodzić przez punkt A, więc
3 = 9 · 2 + b. Zatem b = −15 i ostatecznie równanie stycznej ma postać y = 9x − 15.
Zadanie 9.
D πE
Rozwiąż równanie sin 4x − cos 5x = 0 w przedziale 0, .
2
Równanie możemy zapisać w postaci równoważnej
sin 4x = cos 5x.

π
Ponieważ cos 5x = sin − 5x , więc równanie możemy zapisać w postaci
2
π
sin 4x = sin − 5x .
2
Stąd wynika, że
π π
4x = − 5x + 2kπ lub 4x = π − − 5x + 2kπ, gdzie k jest liczbą całkowitą.
2 2
Zatem
π 2π π
x= +k· lub x = − − 2kπ, gdzie k jest liczbą całkowitą.
18 9 2
D πE
Wybierając te rozwiązania, które należą do przedziału 0, , dostajemy:
2
π 5π π
x= , x= , x= .
18 18 2
π
Ponieważ cos 5x = sin − 5x , więc równanie możemy zapisać w postaci
2
π
sin 4x − sin − 5x = 0.
2
Ze wzoru na różnicę sinusów otrzymujemy
4x + π2 − 5x 4x − π2 − 5x

2 cos sin = 0.
2 2
Stąd
π x
9 π
cos − = 0 lub sin x− = 0.
4 2 2 4
Zatem
103
π x π 9 π
− = + kπ lub x − = kπ, gdzie k jest liczbą całkowitą,
4 2 2 2 4
czyli
π π 2π
x = − − 2kπ lub x = + k · , gdzie k jest liczbą całkowitą.
2 18 9
D πE
Wybierając te rozwiązania, które należą do przedziału 0, , dostajemy:
2
π 5π π
x= , x= , x= .
18 18 2
Zadanie 10.
Wykaż, że jeżeli zdarzenia losowe A, B ⊂ Ω są takie, że P (A) = 0, 6 oraz P (B) = 0, 8, to
P (A|B) 0, 5. (P (A|B) oznacza prawdopodobieństwo warunkowe zajścia zdarzenia A pod
warunkiem zajścia zdarzenia B).
Rozwiązanie
P (A ∩ B) P (A ∩ B)
P (A|B) = . Nierówność P (A|B) 0, 5 jest równoważna nierówności 0,5,
P (B) 0, 8
więc wystarczy wykazać, że P (A ∩ B) 0, 4.
Ponieważ P (A ∪ B)¬1 oraz P (A ∪ B)=P (A)+P (B)−P (A ∩ B), więc P (A ∩ B)0, 6+0, 8−1=0, 4,
co należało udowodnić.
Zadanie 11.
3 (1 − m)
Niech m = log21 7. Wykaż, że log7 27 = .
m
1 1
Zauważamy, że log7 21 = = .
log21 7 m
Zapisujemy kolejno

21 1 1−m
log7 27 = log7 33 = 3 log7 3 = 3 log7 = 3 (log7 21 − log7 7) = 3 −1 = 3· .
7 m m
To kończy dowód.
Zauważamy, że

3 (1 − m) 1 21
=3 − 1 = 3 (log7 21 − 1) = 3 (log7 21 − log7 7) = 3 log7 = log7 33 = log7 27.
m m 7
To kończy dowód.
104 9. Dodatek

Z założenia m = log21 7 wynika, że
1
= log7 21 = log7 7 + log7 3 = 1 + log7 3,
m
czyli
1
log7 3 = − 1.
m
Zatem
1 1−m
log7 27 = log7 33 = 3 log7 3 = 3 · −1 = 3· .
m m
Zadanie 12.
2n − 10 2 1
Oblicz najmniejszą liczbę naturalną n spełniającą nierówność − < .
3n + 1 3 30
Rozwiązanie
2n − 10 2 1
Rozwiązujemy nierówność − < . Stąd kolejno otrzymujemy:
3n + 1 3 30
3 (2n − 10) − 2 (3n + 1) 1
< ,
3 (3n + 1) 30
−32 1
< .
3 (3n + 1) 30
Wartość bezwzględna ilorazu jest równa ilorazowi wartości bezwzględnych, więc
|−32| 1
< .
|3 (3n + 1)| 30
Stąd
32 1
< ,
3 (3n + 1) 30
gdyż 3 (3n + 1) > 0 dla każdej liczby naturalnej n. Stąd
3n + 1 > 320,
1
n > 106 .
3
Zatem najmniejszą liczbą naturalną spełniającą podaną nierówność jest
n = 107.
Zadanie 13.
2 2
Okręgi o równaniach x2 +y2 = 625 i (x − 36) +(y − 15) = 1600 mają dwa punkty przecięcia:
A i B. Oblicz długość odcinka AB.
105
y
A
P
15
C
x
O 36
Oznaczamy:
środek pierwszego okręgu — O,

środek drugiego okręgu — P,
punkty przecięcia okręgów — A i B.
Niech C będzie punktem przecięcia odcinków AB i OP, |AC| = h, |OC| = x.

Zauważamy, że |AB|=2h oraz |OP|=39. Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa i otrzymujemy:
2 2
h2 = 252 − x2 oraz h2 = 402 − (39 − x) . Rozwiązujemy równanie 252 − x2 = 402 − (39 − x) ,
otrzymując x = 7. Zatem h2 = 252 − 72 = 576, stąd h = 24, czyli |AB| = 2h = 48.
II sposób rozwiązania (ze wzoru Herona)

Oznaczamy wszystko tak jak w sposobie I. Boki trójkąta oznaczamy tak jak na rysunku.
Obliczamy pole trójkąta OPA ze wzoru Herona.
Niech p oznacza
√ połowę obwodu trójkąta OPA. Wtedy p=52, p−a=13, p−b=27, p−c=12
i POPA = 52 · 13 · 27 · 12 = 468.
1
Z drugiej strony POPA = · 39 · h. Zatem h = 24, czyli |AB| = 2h = 48.
2
Uwaga
Pole trójkąta OPA można obliczyć również z twierdzenia cosinusów:
625 + 1600 − 1521 704 44
252 + 402 − 2 · 25 · 40 cos α = 392 , stąd cos α = = = .
2000 2000 125
s
2
44 117 1 117
Zatem sin α= 1 − = . Obliczamy pole trójkąta OPA: POPA = ·25·40· =468.
125 125 2 125
106 9. Dodatek
III sposób rozwiązania (punkty przecięcia okręgu)

Rozwiązujemy układ równań, aby znaleźć punkty przecięcia dwóch okręgów:

x2 + y2 = 625
2 2
(x − 36) + (y − 15) = 1600
x2 + y2 = 625
x2 − 72x + y2 − 30y = 79.
Odejmujemy stronami drugie równanie od pierwszego i otrzymujemy równanie 12x+5y=91.
91 − 12x
Stąd y= wstawiamy do pierwszego równania i rozwiązujemy równanie kwadratowe:
5
2
91 − 12x
x2 + = 625.
5
Po uporządkowaniu otrzymujemy równanie kwadratowe: 169x2 − 2184x − 7344 = 0, którego
36 204
wyróżnik jest równy ∆ = 31202 oraz x1 = − , x2 = . Obliczamy drugą współrzędną:
13 13
323 253
y1 = , y2 = − .
13 13

36 323 204 253
Mamy zatem 2 punkty przecięcia: A = − , oraz B = ,− .
13 13 13 13
Obliczamy odległość między nimi:
2 2 2 2
242 · 102 242 · 242

2 204 36 253 323 240 576
|AB| = + + − − = + = + =
13 13 13 13 13 13 132 132
242 242 · 262
= 2 · 102 + 242 = = 242 · 22 = 482 .
13 132
Zatem |AB| = 48.
Zadanie 14.
Dany jest wykres funkcji kwadratowej f (x) = x2 oraz punkt A = (3, 0). Znajdź punkt na
wykresie funkcji f leżący najbliżej punktu A.
Dowolny punkt leżący na wykresie funkcji f ma współrzędne: x, x2 . Obliczamy odległość

q
2 2
takiego punktu od punktu A: d = (x − 3) + (x2 − 0) .
2 2
Wprowadzamy funkcję g (x) = (x − 3) + x2 − 0 = x4 + x2 − 6x + 9, gdzie x jest liczbą rze-
czywistą.
Obliczamy pochodną funkcji g i rozkładamy na czynniki:
0
g (x) = 4x3 + 2x − 6 = 2 2x3 + x − 3 = 2 (x − 1) 2x2 + 2x + 3 .

Obliczamy wyróżnik trójmianu kwadratowego 2x2 + 2x + 3:

∆ = 4−4·2·3 < 0, zatem 2x2 +2x+3 > 0, więc jedynym miejscem zerowym funkcji g 0 (x) jest
x = 1.
107
Zauważamy również, że:
g 0 (x) < 0 dla x < 1,

g 0 (x) > 0 dla x > 1.
A więc funkcja g ma minimum lokalne dla x = 1, które jest jednocześnie jej najmniejszą
wartością.
Zatem punktem na wykresie funkcji f leżącym najbliżej punktu A jest punkt (1, 1).
y
8
4
C
3 C0
2
1
B
A x
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4
Znajdziemy taki punkt B należący do wykresu funkcji y=x2 , że styczna do wykresu w punk-
cie B jest prostopadła do prostej AB oraz punkt A i parabola leżą po różnych stronach tej
stycznej. Wówczas dla dowolnego punktu C 6= B należącego do paraboli zachodzi
|AC| > |AC 0 | > |AB|,
gdzie C 0 to punkt przecięcia stycznej i odcinka AC.

Szukamy punktu B: B = (a, a2 ). Styczna ma współczynnik kierunkowy 2a. Prosta AB ma
a2
współczynnik kierunkowy , gdy a 6= 3 (przypadek a = 3 sprawdzamy bezpośrednio).
a−3
Styczna będzie prostopadła do prostej AB, gdy
a2
2a · = −1
a−3
2a3 + a − 3 = 0
a = 1.
Odp.: Punkt B = (1, 1) leży najbliżej punktu A.
Zadanie 15.
Wykaż, że funkcja f(x) = x3 − 12x w przedziale (3, 5) jest rosnąca.
108 9. Dodatek
Rozwiązanie
Wyznaczamy pochodną funkcji f: f 0 (x) = 3x2 − 12. Pochodna funkcji przyjmuje wartości
dodatnie dla x ∈ (−∞, −2) ∪ (2, + ∞), w szczególności w przedziale (3, 5). Zatem funkcja f
jest rosnąca w przedziale (3, 5).
Zadanie 16.
W ostrosłupie prawidłowym czworokątnym krawędź podstawy jest równa 10 cm, a kąt na-
chylenia ściany bocznej do płaszczyzny podstawy jest równy 60◦ . Ostrosłup ten przecięto
płaszczyzną przechodzącą przez krawędź podstawy i nachyloną do płaszczyzny podstawy
pod kątem 30◦ . Oblicz pole otrzymanego przekroju.
Rozwiązanie
S
P
K
D
C
60◦ 30◦
E O F
A B
Omawianym przekrojem jest trapez BCLK.

Rozważamy przekrój ostrosłupa płaszczyzną przechodzącą przez wierzchołek S i środki E, F
krawędzi AD i BC. Ponieważ |<) FES| = 60◦ , więc trójkąt równoramienny FES jest trójkątem
równobocznym√ o boku 10, stąd wysokość PF przekroju BCLK (jako wysokość trójkąta FES)
jest równa 5 3. Punkt P jest spodkiem wysokości trójkąta równobocznego FES, czyli jest
środkiem odcinka ES. Odcinek KL jest równoległy do AD, stąd K jest środkiem odcinka AS.
Korzystamy z twierdzenia o odcinku łączącym środki boków trójkąta i otrzymujemy KL = 5.
1 √ 75 √
Pole przekroju jest równe P = (10 + 5) · 5 3 = 3.
2 2
109
Zadanie 17.
1
Dany jest trójkąt ABC, w którym A = (0, 0), B = (6, 0), C = (6p, 6q), gdzie p, q > 0 oraz p 6= .
2
Punkt H jest punktem przecięcia wysokości (ortocentrum) tego trójkąta.
Punkt O jest środkiem okręgu opisanego na tym trójkącie.
Punkt S jest środkiem ciężkości tego trójkąta.
Wyznacz równanie prostej OH i wykaż, że punkt S leży na tej prostej.
D
E
H
S
O
A F G B x
Rozwiązanie
Oznaczamy, tak jak na rysunku:
E — środek odcinka AC,
F — środek odcinka AB,
BD i CG — wysokości trójkąta ABC.
Zauważamy, że: E = (3p, 3q), F = (3, 0), G = (6p, 0).
Równanie prostej AC ma postać y = ax. Punkt C leży na tej prostej, więc 6q = a·6p, zatem
q q
a = . Stąd wynika, że prosta AC ma równanie: y = · x.
p p
p
Równanie prostej EO ma postać: y = − · x + c dla pewnego c. Punkt E leży na tej prostej,
q
p 3p2 3 p2 + q2
więc 3q = − · 3p + c. Stąd c = 3q + = .
q q q

p 3 p2 + q2
Prosta EO ma zatem równanie: y = − · x + .
q q
110 9. Dodatek
!
3p 3 p2 + q2
Prosta FO ma równanie: x = 3. Stąd punkt O ma współrzędne: O = 3, − + ,
q q
!
3 p2 + q 2 − p
czyli O = 3, .
q
p
Równanie prostej BD ma postać y = − ·x+d dla pewnego d. Punkt B leży na prostej BD,
q
p 6p p 6p
więc 0 = − · 6 + d, stąd d = . Prosta BD ma zatem równanie: y = − · x + .
q q q q
!
6 p − p2
Prosta CG ma równanie x = 6p. Zatem punkt H ma współrzędne: H = 6p, .
q

0 + 6 + 6p 0 + 0 + 6q
Wreszcie S = , , czyli S = (2p + 2, 2q).
3 3
Wyznaczamy równanie prostej OH.
Równanie to jest postaci: y = ax + b.
! !
3 p2 + q2 − p 6 p − p2
O = 3, oraz H = 6p, spełniają to równanie, zatem:
q q

3 p2 + q2 − p 6 p − p2
= a · 3 + b oraz = a · 6p + b.
q q
Rozwiązaniem tego układu równań jest:
3p − 3p2 − q2
a=
q (2p − 1)

6p p2 + q2 − 1
b= .
q (2p − 1)
Zatem prosta OH ma równanie:

3p − 3p2 − q2 6p p2 + q2 − 1
y= ·x+ .
q (2p − 1) q (2p − 1)
Sprawdzamy, że współrzędne punktu S spełniają to równanie, tzn. że zachodzi równość:

3p − 3p2 − q2 6p p2 + q2 − 1
2q = · (2p + 2) + .
q (2p − 1) q (2p − 1)
Po wykonaniu działań i uporządkowaniu wyrażeń otrzymujemy równość prawdziwą, co koń-

czy dowód, że współrzędne punktu S spełniają równanie prostej OH.
Uwaga
−−→ −→
Można pokazać, że OH = 3 · OS, skąd wynika, że punkt S leży na prostej OH.
−→ −−→
Obliczamy współrzędne wektorów OS oraz OH:
" #
−→ 3 p2 + q 2 − p 3p − 3p2 − q2

OS = 2p + 2 − 3, 2q − = 2p − 1,
q q
111
oraz
" #
−−→ −→

6 p − p2 3 p2 + q 2 − p 9p − 9p2 − 3q2

OH = 6p − 3, − = 6p − 3, = 3 · OS.
q q q
Zatem punkt S leży na prostej OH.
Zadanie 18.
Dany jest trójkąt prostokątny ABC, w którym |<
) A| = 90◦ . Przeciwprostokątna BC ma dłu-
gość a, dwusieczna AD kąta prostego ma długość d. Udowodnij, że pole trójkąta ABC jest
1 2 p
równe P = d + d d2 + 2a2 .
4
A
B D C
Oznaczamy, tak jak na rysunku: |AB| = c, |AC| = b.
bc
Pole trójkąta ABC jest równe: P = , skąd bc = 2P.
2
Obliczamy inaczej pole trójkąta ABC:
√ √ √
cd 2 bd 2 d 2
P= + = (b + c) · .
4 4 4
2
Chcemy obliczyć b + c. Zauważamy, że (b + c) = b2 + 2bc + c2 .
2 2
Z twierdzenia Pitagorasa: b2 + c2 = a2 , więc(b + c) = a2 + 2bc. Zatem (b + c) = a2 + 4P,
czyli p
b + c = a2 + 4P.
Wobec tego √ √
d 2 p 2 d 2
P = (b + c) · = a + 4P · ,
4 4
czyli √
p d 2
P= a2 + 4P · .
4
Chcemy z tego równania wyznaczyć P.
Otrzymujemy kolejno:
d2
P2 = a2 + 4P ·
8
8P2 − 4d2 P − a2 d2 = 0.
112 9. Dodatek
√
2 2 2 d2 + d d2 + 2a2

Rozwiązujemy to równanie kwadratowe: ∆ = 16d d + 2a , P = (drugie
4
rozwiązanie odrzucamy, gdyż jest ujemne).
To kończy dowód.
F
A
α
d h
D
B A0 C
a
x
2
α
Rozpatrujemy okrąg opisany na trójkącie ABC. Dwusieczna dzieli łuk BC (do którego nie
należy A) na połowy. Stąd EF jest średnicą prostopadłą do średnicy BC. Trójkąty EDO
a
i EAF są prostokątne, zatem x = |ED| = , |AE| = a cos α. Stąd
2 cos α
1
d = |AE| − |ED| = a cos α − ,
2 cos α
1 d
cos α − = ,
2 cos α a
2d
2 cos2 α − cos α − 1 = 0.
a
Rozwiązujemy równanie kwadratowe z niewiadomą cos α, interesuje nas jedynie dodatnie

rozwiązanie.
4d2
∆= ,
a2 q
2d √
4d2 +8a2
a + d + a2 + 2a2
a2
cos α = = ,
4 2a √
1 1 1 d + d2 + 2a2 1 2 p
P∆ABC = ah = a(d cos α) = ad = (d + d d2 + 2a2 ),
2 2 2 2a 4
co kończy dowód.
113

Na czworokącie ODAF można opisać okrąg, bo kąty przy wierzchołku O i A są proste.
Z twierdzenia o odcinkach stycznych i siecznych wynika
|EO| · |EF| = |ED| · |EA|

a
· a = x(x + d)
2
a2
x2 + xd − = 0.
2
Rozwiązujemy to równanie kwadratowe, bierzemy tylko dodatnie rozwiązanie.
√
2 2 −d + d2 + 2a2
∆ = d + 2a , x = .
2
h a2
Zauważmy, że ∆EDO ∼ ∆ADA 0 , stąd = , więc
d x
ad ad
h= = √ .
2x −d + d2 + 22
√ √
1 1 a2 d d + d2 + 2a2 1 a2 d(d + d2 + 2a2 )
P∆ABC = ah = √ · √ = =
2 2 −d + d2 + 2a2 d + d2 + 2a2 2 −d2 + d2 + 2a2
1 p
= (d2 + d d2 + 2a2 ),
4
co kończy dowód.
Zadanie 19.
Udowodnij, że jeśli a > 0, to dokładnie jedna liczba rzeczywista x spełnia równanie
2
x3 + ax2 + a (a + 1) x − (a + 1) = 0.
Zauważamy, że 1 jest pierwiastkiem tego równania, więc równanie możemy zapisać w postaci:

2
(x − 1) x2 + (a + 1) x + (a + 1) = 0.
2
Stąd x = 1 lub x2 + (a + 1) x + (a + 1) = 0.
2 2
Równanie x2 + (a + 1) x + (a + 1) = 0 nie ma rozwiązania, gdyż ∆ = −3 (a + 1) < 0.
2
Zatem jedyną liczbą x, która spełnia równanie x3 +ax2 +a (a + 1) x−(a + 1) = 0, jest x = 1.
Niech
2
f (x) = x3 + ax2 + a (a + 1) x − (a + 1) .
Obliczamy pochodną funkcji f:
f 0 (x) = 3x2 + 2ax + a (a + 1) .

114 9. Dodatek
Obliczamy wyróżnik tej funkcji kwadratowej:
∆ = −4a (2a + 3) .
Ponieważ z założenia a > 0, więc ∆ < 0. Zatem dla każdego a > 0 pochodna f 0 (x) > 0, czyli
funkcja f jest rosnąca, a więc ma co najwyżej jedno miejsce zerowe. Ponieważ f (1) = 0, więc
f ma dokładnie jedno miejsce zerowe. To kończy dowód.
Zadanie 20.
Dany jest ostrosłup prawidłowy czworokątny. Kąt α jest kątem dwuściennym między dwie-
ma sąsiednimi ścianami bocznymi. Kąt β jest kątem przy podstawie ściany bocznej (tzn.
kątem między krawędzią podstawy i krawędzią boczną ostrosłupa) — zob. rysunek. Wykaż,
że cos α · tg2 β = −1.
α
β
Rozwiązanie
Oznaczmy, tak jak na rysunku na następnej stronie: a — krawędź podstawy, h — wysokość
ściany bocznej poprowadzona z wierzchołka podstawy, c — odcinek łączący wierzchołek pod-
stawy ze spodkiem wysokości h.
Na podstawie twierdzenia cosinusów mamy:
√ 2
a 2 = h2 + h2 − 2h · h · cos α.
Stąd
h2 cos α = h2 − a2 .
Na podstawie twierdzenia Pitagorasa mamy:
h2 + c2 = a 2 .
Zatem
h2 cos α = −c2 .
115
h α c
β
h
√
a 2
a
Stąd
h2
· cos α = −1,
c2
czyli
cos α · tg2 β = −1.
To kończy dowód.
Zadanie 21.
Rozpatrujemy odcinki równoległe do osi Oy, których jeden koniec leży na wykresie funkcji
kwadratowej f określonej wzorem f (x) = x2 + 2, a drugi koniec leży na wykresie funkcji g
√
określonej wzorem g (x) = x dla x 0.
Oblicz długość najkrótszego takiego odcinka.
x
116 9. Dodatek
Rozwiązanie
√
Niech A= x, x2 + 2 , B= x, x dla pewnego x0. Wówczas długość odcinka AB jest równa

√
x2 + 2 − x.
√
Rozważmy funkcję h (t) = t4 − t + 2. Wówczas długość odcinka AB jest równa h x .
Wyznaczymy minimum funkcji h w przedziale h0, +∞) .
Obliczamy pochodną funkcji h: h 0 (t) = 4t3 − 1.
1
Jeśli 0 < t < √ 3
, to h 0 (t) < 0,
4
1
jeśli t > √
3
, to h 0 (t) > 0.
4

1 1
Zatem w przedziale 0, √ 3
funkcja h jest malejąca i w przedziale √3
, +∞ funkcja
4 4
1
h jest rosnąca. Stąd wynika, że h przyjmuje najmniejszą wartość w punkcie t = √ 3
. Ta
4
najmniejsza wartość jest długością szukanego najkrótszego odcinka:

1 1 1 3
h √ 3
= √3
−√ 3
+2 = 2− √ .
4 4 4 4 434
3
Odp.: |AB| = 2 − √ .
434
Zadanie 22.
Dana jest funkcja kwadratowa f określona wzorem f (x) = x2 i punkt P = p, p2 leżący na

wykresie tej funkcji, gdzie p jest dowolną liczbą rzeczywistą. Wyznacz a i b tak, by prosta
o równaniu y = ax+b była styczna do wykresu funkcji f w punkcie P. Wykaż, że dla każdego
x zachodzi nierówność x2 ax + b.
Rozwiązanie
Pochodna funkcji f jest określona wzorem f 0 (x) = 2x. Stąd wynika, że współczynnik kierun-
kowy stycznej w punkcie P jest równy a=2p. Prosta o równaniu y=2px+b przechodzi przez
punkt P, więc p2 = 2p·p+b. Zatem b = −p2 , czyli równanie stycznej ma postać y = 2px−p2 .
Nierówność x2 2px − p2 jest równoważna nierówności x2 − 2px + p2 0, czyli nierówności
2
(x − p) 0, a więc jest prawdziwa dla każdego x.
Zadanie 23.
Dana jest funkcja f określona wzorem f (x) = x3 dla dowolnej liczby rzeczywistej x. Wyznacz
punkt P = p, p3 leżący na wykresie funkcji f najbliżej punktu A = (4, 0).
Rozwiązanie
Wystarczy rozpatrywać punkty P = p, p3 dla p 0, gdyż dla p < 0 punkt o współrzędnych

(0, 0) leży bliżej punktu A niż punkt P:

117
B
A x
C
P
|AP| > |AC| > |AB| .

q
2 2
Odległość |AP| dla p 0 jest równa |AP| = (p − 4) + (p3 ) .
Definiujemy wielomian W wzorem
W(x) = x6 + (x − 4)2 = x6 + x2 − 8x + 16.
Mamy zatem znaleźć p 0, dla którego wartość W(p) wielomianu W jest najmniejsza.
Rozważamy zatem pochodną wielomianu W:
W 0 (x) = 6x5 + 2x − 8 = 2 (x − 1) 3x4 + 3x3 + 3x2 + 3x + 4 .

Ponieważ dla x 0
3x4 + 3x3 + 3x2 + 3x + 4 > 0,
więc:
W 0 (x) < 0 dla x ∈ (0, 1),

W 0 (x) > 0 dla x ∈ (1, +∞).
Stąd wynika, że:
wielomian W (x) jest funkcją malejącą w przedziale h0, 1i,

wielomian W (x) jest funkcją rosnącą w przedziale h1, +∞) .
Zatem szukaną wartością p, dla której wartość wielomianu W jest najmniejsza, jest p = 1.
Szukanym punktem P jest zatem P = (1, 1).
118 9. Dodatek
Zadanie 24.
1 1
Prosta o równaniu y = kx przecina parabolę o równaniu y = x2 − w dwóch punktach
2 2
A i B. Udowodnij, że styczne do tej paraboli w punktach A i B są prostopadłe.
Rozwiązanie
x
A
Najpierw wyznaczamy współrzędne punktów A i B. W tym celu rozwiązujemy układ równań


 y = kx
1 1
 y = x2 −
2 2
1 2 1
x − kx − = 0
2 2
∆ = k2 + 1
√
k − k2 + 1 p p
x1 = 1
= k − k2 + 1, x2 = k + k2 + 1.
2· 2
p p p p
Stąd A = k − k2 + 1, k2 − k k2 + 1 , B = k + k2 + 1, k2 + k k2 + 1 .
1 1
Wyznaczamy teraz współczynniki kierunkowe stycznych. Niech f (x) = x2 − . Wówczas
2 2 p
mamy równania stycznych: y = aA x + bA oraz y = aB x + bB , gdzie aA = f 0 k − k2 + 1
p p p
oraz aB = f 0 k + k2 + 1 . Ponieważ f 0 (x) = x, więc aA = k − k2 + 1, aB = k + k2 + 1.
Stąd p p
aA · aB = k − k2 + 1 · k + k2 + 1 = k2 − k2 + 1 = −1,

czyli obie styczne są prostopadłe.

Zadania — II wersja 119
Zadania — II wersja
Zadanie 1a.
3n + 7 3n − 4 7
Uzasadnij, że lim + = .
n→∞ 8n + 4 6n + 5 8
Zadanie 2a.
2x + 7
Dana jest funkcja f określona wzorem: f (x) = 2 dla każdej liczby rzeczywistej x. Uza-
x +3
1 200
sadnij, że f 0 − = .
2 169
Zadanie 3a.
Dany jest okrąg o środku w punkcie S = (60, 40) i promieniu równym 97. Prosta o równaniu
3x + 4y + 20 = 0 przecina ten okrąg w dwóch punktach A i B. Uzasadnij, że |AB| = 130.
Zadanie 5a.
x+3
Dana jest funkcja fokreślona wzorem f (x) = dla każdej liczby rzeczywistej x. Uzasad-
x2 + 7
1 1
nij, że zbiór wartości funkcji f jest przedziałem domkniętym − , .
14 2
Zadanie 6a.
Uzasadnij, że istnieje dokładnie 1908 nieparzystych liczb czterocyfrowych, w których zapisie
dziesiętnym występuje co najmniej jedna siódemka.
Zadanie 7a.
Dany jest nieskończony ciąg geometryczny (an ) określony wzorem
2
an = √ n dla n = 1, 2, 3, . . . .
3
√
Uzasadnij, że suma wszystkich wyrazów tego ciągu jest równa S = 1 + 3.
Zadanie 8a.
Dana jest funkcja f określona wzorem f (x) = x3 −3x+1 i leżący na wykresie tej funkcji punkt
A o współrzędnej x równej 2. Uzasadnij, że styczna do wykresu funkcji f w punkcie A ma
równanie y = 9x − 15.
Zadanie 12a.
2n − 10 2 1
Uzasadnij, że najmniejszą liczbą naturalną n spełniającą nierówność − < jest
3n + 1 3 30
n = 107.
120 9. Dodatek
Zadanie 13a.
2 2
Okręgi o równaniach x2 +y2 = 625 i (x − 36) +(y − 15) = 1600 mają dwa punkty przecięcia:
A i B. Uzasadnij, że |AB| = 48.
Zadanie 14a.
Dany jest wykres funkcji kwadratowej f (x)=x2 oraz punkt A=(3, 0). Uzasadnij, że punktem
na wykresie funkcji f leżącym najbliżej punktu A jest punkt o współrzędnych (1, 1).
Zadanie 16a.
W ostrosłupie prawidłowym czworokątnym krawędź podstawy jest równa 10 cm, a kąt nachy-
lenia ściany bocznej do płaszczyzny podstawy jest równy 60 stopni. Ostrosłup ten przecięto
płaszczyzną przechodzącą przez krawędź podstawy i nachyloną do płaszczyzny podstawy
75 √
pod kątem 30 stopni. Uzasadnij, że pole otrzymanego przekroju jest równe P = 3.
2
S
P
K
D
C
60◦ 30◦
E O F
A B
Notatki
Notatki
Notatki
Notatki

Mat Matematyka Zbiorzad

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mat Matematyka Zbiorzad

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mat Matematyka Zbiorzad

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zbiór zadań

Centralna Komisja Egzaminacyjna

Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie.

Publikacja opracowana przez Centralny Zespół Ekspertów Matematycznych

1. Liczby rzeczywiste i wyrażenia algebraiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

7. Geometria na płaszczyźnie kartezjańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

9. Elementy statystyki opisowej

„Zbiór zadań maturalnych z matematyki” zawiera zadania otwarte z próbnych egzaminów

Liczby rzeczywiste i wyrażenia algebraiczne

W dziale dotyczącym liczb rzeczywistych:

a) planuje i wykonuje obliczenia na liczbach rzeczywistych; w szczególności oblicza pier-

oraz z poziomu rozszerzonego powinien opanować umiejętności, w których:

a) stosuje twierdzenie o rozkładzie liczby naturalnej na czynniki pierwsze; wyznacza naj-

W dziale dotyczącym wyrażeń algebraicznych:

oraz z poziomu rozszerzonego powinien opanować umiejętności, w których:

a) posługuje się wzorem (a − 1) 1 + a + . . . + an−1 = an − 1,

Zadanie 1. (Matura maj 2010 — zadanie 30 (2 p.))

Nierówność ta jest spełniona dla każdego a, co kończy dowód.

Zadanie 2. (Próba 2010 — zadanie 30 (2 p.))

Zadanie 3. (Matura maj 2011 — zadanie 25 (2 p.))

Wystarczy zatem udowodnić, że a2 b2 = 9. Korzystamy z założeń a2 + b2 = 7 oraz a + b = 1

III sposób rozwiązania

Zadanie 4. (Matura maj 2011 — zadanie 1 (4 p.))

Zadanie 5. (Matura maj 2010 — zadanie 4 (4 p.))

Równanie 27+9a+3b+1 = 10 możemy otrzymać z warunku W(3) = 10 lub wykonując dzie-

Współczynniki a i b wielomianu W(x) są równe: a = −5, b = 9.

Warunek W(2) = 7 zapisujemy w postaci 8 + 4a + 2b + 1 = 7. Otrzymujemy zatem układ

Rozwiązujemy układ równań i otrzymujemy:

Współczynniki a i b wielomianu W(x) są równe: a = −5, b = 9.

Zadanie 6. (Matura maj 2011 — zadanie 2 (4 p.))

III sposób rozwiązania

Zadanie 7. (Matura maj 2010 — zadanie 8 (5 p.))

Ta nierówność jest prawdziwa. To kończy dowód.

W dziale dotyczącym równań i nierówności:

a) rozwiązuje równania i nierówności kwadratowe; zapisuje rozwiązanie w postaci sumy

oraz z poziomu rozszerzonego powinien opanować umiejętności, w których:

a) stosuje wzory Viète’a,

Zadanie 1. (Matura maj 2011 — zadanie 24 (2 p.))

I sposób rozwiązania (realizacja pierwszego etapu)

 podajemy je bezpośrednio, np. zapisując pierwiastki trójmianu lub postać iloczynową

II sposób rozwiązania (realizacja pierwszego etapu)

 przekształcamy nierówność do postaci równoważnej, korzystając z własności wartości

Drugi etap rozwiązania:

Zadanie 2. (Próba 2009 — zadanie 27 (2 p.))

Z równania x2 + 2 (x − 7) = 0 otrzymujemy x2 + 2 = 0 lub x − 7 = 0.

Równanie x2 + 2 = 0 nie ma rozwiązań rzeczywistych. Rozwiązaniem równania x − 7 = 0 jest

Z równania x2 + 2 (x − 7) = 0 otrzymujemy x2 +2 = 0 lub x−7 = 0. Równanie x2 +2 = 0 nie

ma rozwiązań rzeczywistych, zatem jedynym rozwiązaniem podanego równania jest x = 7.

Zadanie 3. (Matura maj 2010 — zadanie 27 (2 p.))

 Stwierdzamy, że liczba 2 jest pierwiastkiem wielomianu x3 −7x2 −4x+28. Dzielimy wielo-

 stwierdzamy, że liczba −2 jest pierwiastkiem wielomianu x3 − 7x2 − 4x + 28. Dzielimy

 stwierdzamy, że liczba 7 jest pierwiastkiem wielomianu x3 − 7x2 − 4x + 28. Dzielimy wie-

Zadanie 4. (Próba 2010 — zadanie 27 (2 p.))

przez dwumian x + 2 i otrzymujemy x2 − 5. Zapisujemy równanie w postaci

Zadanie 5. (Próba 2009 — zadanie 32 (5 p.))

skąd otrzymujemy równanie równoważne:

(480 + 8y) (y − 3) = 480y.

Po uporządkowaniu otrzymujemy równanie y2 − 3y − 180 = 0, które ma dwa rozwiązania

Zadanie 6. (Matura maj 2010 — zadanie 34 (5 p.))

Przekształcamy drugie równanie w sposób równoważny: x·y+2x+5y+10=350, podstawiamy

podajemy je bezpośrednio, np. zapisując pierwiastki trójmianu lub postać iloczynową

przekształcamy nierówność do postaci równoważnej, korzystając z własności wartości

Stwierdzamy, że liczba 2 jest pierwiastkiem wielomianu x3 −7x2 −4x+28. Dzielimy wielo-

stwierdzamy, że liczba −2 jest pierwiastkiem wielomianu x3 − 7x2 − 4x + 28. Dzielimy

stwierdzamy, że liczba 7 jest pierwiastkiem wielomianu x3 − 7x2 − 4x + 28. Dzielimy wie-

jeżeli y = 8, to x = 30 i wtedy basen w pierwszym hotelu ma wymiary 30 m × 8 m, zaś

pierwsze rozwiązanie: vA = 51 km/h, vB = 68 km/h,

Zatem 27 = 3xn+1 −xn . Stąd xn+1 − xn = 3 dla n 1.