Podręcznik metodyczny dla nauczycieli

Układy RLC

Politechnika Gdańska, Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej

ul. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdańsk, tel. +48 58 348 63 70
http://e-doswiadczenia.mif.pg.gda.pl

„e-Doświadczenia w fizyce” – projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 1 Układy RLC

Podręcznik, który Państwu przedstawiamy, zawiera propozycje ćwi-

czeń, jakie można wykonać przy użyciu e-doświadczenia „Układy
RLC”. Staraliśmy się tak dobrać ćwiczenia, aby jak najpełniej po-
kazywały możliwości narzędzia. Listę ćwiczeń należy zatem uważać
za otwartą i możliwą do rozszerzania wedle potrzeb, być może zgod-
nie z sugestiami samych uczniów.

Niniejsze e-doświadczenie poświęcono układom RLC. Do twojej

dyspozycji przygotowane zostały gotowe obwody elektryczne skła-
dające się z elementów R (opornik), L (cewka) oraz C (kondensa-
tor) połączonych szeregowo lub równolegle. W trakcie pracy z e-
doświadczeniem zdobędziesz umiejętność obsługi oscyloskopu, ge-
neratora przebiegów sinusoidalnych oraz sondy prądowej. W cie-
kawostce dowiesz się jak regulować natężenie świecenia żarówki,
aby zużyć najmniej energii elektrycznej. Przed rozpoczęciem pracy
z układami RLC zaleca się przerobić e-doświadczenia „Obwody
prądu stałego” oraz „Cewki i indukcja”.

Prąd elektryczny Przepływ prądu elektrycznego jest wynikiem ruchu cząstek obda-
rzonych ładunkiem w przewodniku elektrycznym. Cząstki te zwane
są nośnikami ładunku lub nośnikami prądu. W metalach, z któ-
rych wykonane są druty i przewody nośnikami ładunku są swo-
bodne elektrony - cząstki naładowane ujemnie. W elektrolitach no-
śnikami prądu mogą być także jony dodatnie (kationy) oraz ujemne
(aniony).
Aby nastąpił przepływ prądu wzdłuż przewodnika musi występo-
wać różnica potencjałów, nazywana napięciem elektrycznym.
Warto sobie uświadomić, że ładunki elektryczne są dość powolne1
i nie poruszają się wzdłuż całej długości przewodnika. Nośniki ła-
dunku poruszają się na niewielkich odległościach przekazując im-
puls elektryczny kolejnym nośnikom prądu, a te następnym. Ta-
kie zaburzenie elektyczne rozchodzi się bardzo szybko, z prędkością
światła. Do zrozumienia tego zjawiska przydatna jest analogia do
przekazywania ciśnienia hydrostatycznego w rurze – pojawienie się
ciśnienia na drugim końcu rury nie oznacza, że cząsteczki wody fi-
zycznie przemieściły z jednego końca rury na drugi, a jedynie przej-
1
Dla przykładu przebycie odległości 1cm przez elektrony w drucie miedzia-
nym o średnicy 1,6 mm zajmuje około 30 sekund.

1
 ścia impulsu zaburzenia.

Prąd stały Prąd stały, rozważany szerzej w e-doświadczeniu „Obwody prądu

stałego” to prąd, którego wartość jest stała w czasie2 . Prąd stały
wytwarzają ogniwa w reakcjach chemicznych. Mówimy także, iż są
to źródła napięcia stałego. Prądem stałym zasilane są wszystkie
urządzenia przenośne.

Prąd przemienny Prąd przemienny3 to prąd, którego wartość i kierunek cyklicznie

się zmieniają4 . Związane jest to ze sposobem wytwarzania prądu
przez generatory prądu. Jak powstaje prąd przemienny, dowiesz
w e-doświadczeniu „Cewki i indukcja”, natomiast własności ob-
wodów, w których płynie prąd przemienny, poznasz w niniejszym
e-doświadczeniu. W formie prądu przemiennego elektryczność jest
dostarczana z elektrowni do domów.

Obwód elektryczny Obwód elektryczny to układ połączonych ze sobą elementów elek-

trycznych, takich jak: oporniki, kondensatory, cewki, zasilacze, itp.
Najprostszym przykładem obwodu elektrycznego może być żarówka
podłączona do biegunów baterii.

Potencjał elektryczny Aby w obwodzie płynął prąd elektryczny musi istnieć wypadkowe
natężenie pola elektrycznego wytworzone między biegunami źró-
dła zasilania. Każdemu punktowi obwodu elektrycznego pomiędzy
biegunami źródła można przyporządkować liczbową wartość zwaną
potencjałem elektrycznym, którego wielkość jest zależna od poło-
żenia punktu względem źródła pola elektrycznego5 .

Napięcie elektryczne Napięciem nazywa się różnicę potencjałów występującą między dwoma
punktami obwodu elektrycznego, np. pomiędzy dwoma biegunami
ogniwa lub pomiędzy dwoma końcami opornika. Jednostką napię-
cia elektrycznego podobnie jak i potencjału elektrycznego jest wolt6
[V].

2
Często spotyka się skrót DC – z angielskiego Direct Current.
3
Często spotyka się skrót AC – z angielskiego Alternating Current.
4
Prąd, który nie zmienia się cyklicznie tylko przypadkowo nazywamy prą-
dem zmiennym.
5
Aby dowiedzieć się więcej na temat własności ładunków statycznych, a
także potencjału elektrycznego oraz natężenia pola elektrycznego zajrzyj do
e–doświadczenia „Pole elektryczne”.
6
Nazwa jednostki pochodzi od nazwiska włoskiego fizyka, wynalazcy i kon-
struktora. Był nim Alessandro Giuseppe Antonio Anastasio Volta żyjący w
latach 1745 – 1827. Jemu zawdzięcza się wynalezienie elektroforu - przyrządu
do elektryzowania ciał, a także ogniwa elektrochemicznego.

2
 Natężenie prądu Natężenie prądu (I) to ilość ładunków (Q) przepływających w jed-
nostce czasu (t) przez dany przekrój przewodnika. Jednostką natę-
żenia prądu jest amper7 , który jest równy kulombowi na sekundę.
[A = C/s]
Q
I= . (1.1)
t

Wielkość natężenia prądu zależna jest od tzw. oporu elektrycznego.

Opór elektryczny Opór elektryczny określa zdolność przewodnika do przewodzenia

prądu elektrycznego. Jednostką oporu elektrycznego jest om8 [Ω].
Opór posiadają przewodniki elektryczne9 , a także oporniki10 – ele-
menty o określonej, zaprojektowanej wartości oporu. Mówiąc o opor-
nikach często będziemy używać pojęcia opór omowy lub opór czynny.

Prawo Ohma dla Prawo Ohma podaje zależność między natężeniem prądu (I), na-
oporników pięciem (U ) oraz oporem elektrycznym (R):
U
I= . (1.2)
R

Cewka magnetyczna Cewka magnetyczna nazywana jest także solenoidem, zwojnicą lub
induktorem. Typowa cewka (tzw. cewka cylindryczna) powstała w
wyniku nawinięcia na powierzchnię cylindra określonej liczby zwo-
jów przewodnika.
Uwaga! W tym e-doświadczeniu używane cewki są cewkami ideal-
nymi, tzn. opór elektryczny przewodu użytego do ich nawinięcia
jest równy lub bliski zeru.

Indukcyjność cewki Wielkością charakterystyczną cewki jest jej indukcyjność L, którą

można zapisać następującym wzorem:
µ0 µr N 2 A
L= , (1.3)
l
gdzie µ0 to przenikalność magnetyczna próżni, µr względna przeni-
kalność magnetyczna ośrodka, A to powierzchnia przekroju cewki,
7
Jednostka pochodzi od nazwiska francuskiego matematyka i fizyka André
Marie Ampere’a. Ampere żył w latach 1775 – 1836. Znany jest przede wszyst-
kim z badań nad elektrycznością i magnetyzmem.
8
Nazwa jednostki pochodzi od nazwiska niemieckiego fizyka i matematyka
Georga Simona Ohm’a żyjącego w latach 1789 — 1854. Ohm zajmował się
teorią obwodów elektrycznych.
9
Za wyjątkiem nadprzewodników, które charakteryzują się zerowym oporem
elektrycznym.
10
Oporniki często określa się mianem „rezystorów”, zaś opór elektryczny na-
zywa się „rezystancją”.

3
 zaś l to długość cewki. Dla cewki powietrznej µr = 1, jednak czę-
sto wewnątrz cewki umieszcza się rdzeń wykonany z materiału o
przenikalności µr rzędu od kilkuset do kilku tysięcy. Jednostką in-
dukcyjności jest henr [H].
Wzór jest poprawny dla cewek długich o geometrii cylindrycznej.

Prawo Ohma dla cewek Na opór rzeczywistej cewki składa się opór drutu (R), z którego
wykonana jest cewka (tzw. opór czynny lub omowy) oraz opór in-
dukcyjny11 (ogólnie określa się go jako tzw. opór bierny) pojawia-
jący się gdy przez cewkę płynie prąd przemienny o częstości ω:
U
I=q . (1.4)
R2 + (ωL)2

Idealna cewka, która jest w e-doświadczeniu ma opór omowy R = 0.

Kondensator Element elektryczny służący do przechowywania ładunku elektrycz-

nego nazywany jest kondensatorem. Zbudowany jest on z dwóch
przewodników (nazywanych okładkami kondensatora), rozdzielo-
nych izolatorem elektrycznym (który nazywany jest dielektrykiem).
Po podłączeniu kondensatora do źródła zasilania, na każdej z okła-
dek pojawia się ładunek o tej samej wielkości, lecz o przeciwnym
znaku. Różnica potencjałów między okładkami kondensatora jest
równa napięciu źródła zasilania.

Pojemność Pojemność elektryczna kondensatora (C) określa jego zdolność do

kondensatora gromadzenia ładunku elektrycznego. Zapisuje się ją jako stosunek
wartości ładunku Q na jednej z okładek do napięcia U panującego
między okładkami:
Q
C= , (1.5)
U
gdzie pojemność kondensatora C wyraża się w faradach [F], zgro-
madzony ładunek Q w kulombach [C], zaś napięcie elektryczne U
w woltach [V].

Prawo Ohma dla Kondensator stanowi barierę dla przepływu prądu stałego, jed-
kondensatorów nak nie dla prądu przemiennego. Kondensator podobnie jak ide-
alna cewka może być źródłem oporu biernego zależnego od czę-
stości prądu przemiennego. Poniższy wzór podaje definicję oporu
pojemnościowego kondensatora12 :
1
RC = , (1.6)
ωC
11
Spotyka się także nazwę reaktancja indukcyjna.
12
Spotyka się także nazwę reaktancja pojemnościowa.

4
 Prawo Ohma przyjmuje następującą postać:

I = U ωC. (1.7)

Opór czynny a opór Opór czynny to rzeczywisty opór, np. opór kawałka drutu. W wy-
bierny niku przepływu prądu na elemencie takim zaczyna się wydzielać
ciepło.
Dla odróżnienia opór bierny jest oporem „wirtualnym”. Moc wy-
dzielona na takim elemencie cyklicznie zmienia znak. W czasie dłuż-
szym niż okres zmian prądu przemiennego średnia moc wydzielona
na elemencie jest równa zeru. Przykładem takich elementów są kon-
densatory i cewki. Na idealnej cewce oraz idealnym kondensatorze
nie wydziela się ciepło w wyniku przepływu prądu przemiennego.

Wytwarzanie napięcia W e-doświadczeniu „Cewki i indukcja” widzieliśmy, że napięcie wy-

przemiennego twarzane przez prądnicę zmienia się w czasie w sposób cykliczny.

Przy obrocie ramki wirnika prądnicy ze stałą prędkością kątową

wytworzone napięcie zmienia się w czasie jak funkcja matematyczna
sinus.

5
 Na powyższym wykresie pokazano jak napięcie wytworzone przez
prądnicę zmienia się w czasie obrotu ramki wirnika. Czarną czcionką
zaznaczono upływający czas w sekundach, natomiast niebieskim ko-
lorem zaznaczono kąt o jaki w tym czasie obróciła się ramka wirnika.
Zmiana kąta od 0o do 360o oznacza pełny obrót ramki, tzn. kolo-
rowy brzeg ramki (zaznaczony na rysunku prądnicy czerwonym lub
niebieskim kolorem) wraca do swojego pierwotnego położenia.

Okres Czas trwania pełnego obrotu ramki (jednego cyklu) nazywany jest
okresem obrotu ramki. Dla przypadku przedstawionego na powyż-
szym rysunku okres wynosi 2 sekundy. Rozważając napięcie prze-
mienne wywarzane przez ramkę, okresem będziemy nazywać czas
trwania cyklu, po którym napięcie uzyska ponownie tę samą war-
tość.

Częstotliwość Częstotliwość f jest odwrotnością okresu:

1
f= (1.8)
okres
i wyrażona jest w jednostkach 1/sekundę, czyli hercach ( 1s = Hz).
W obwodach prądu przemiennego we wzorach używa się częstości
ω, która jest powiązana z częstotliwością f następującą zależnością:

ω = 2πf (1.9)

Faza Ważnym pojęcie w obwodach prądu przemiennego jest tzw. faza.

Faza to chwilowe ustawienie ramki, np. pod kątem 180o (w mate-
matyce to określony punkt na wykresie funkcji sinus). Mówimy, że
w danej chwili faza napięcia wynosi np. 180o lub w radianach π.
Kąty zaznaczone niebieskim kolorem na wykresie określają chwi-
lowe wartości fazy. Dla przykładu ramki widać z wykresu, że obrót
o 360o trwa 2 sekundy (od 0o do 360o , można także powiedzieć iż
obrotowi towarzyszy zmiana fazy o 360o lub o 2π).

Przesunięcie fazowe W praktyce często mówi się o tzw. przesunięciu fazowym ϕ dwóch
przebiegów sinusoidalnych. Na poniższym rysunku przedstawiono
dwa przebiegi sinusoidalne napięć o takiej samej częstotliwości lecz
różnych amplitudach i różnych fazach początkowych.

6
 Przedstawione na wykresie zależności zmian napięć w czasie można
zapisać matematycznie następującymi wzorami:

U1 (t) = Uo1 sin(ωt + ϕ1 ), (1.10)

U2 (t) = Uo2 sin(ωt + ϕ2 ), (1.11)

gdzie Uo to odpowiednie amplitudy, czyli maksymalne wartości na-
pięć, zaś ϕ1 oraz ϕ2 to fazy początkowe przebiegów. Przesuniecie
fazowe możemy wówczas określić następująco:

ϕ = ϕ1 − ϕ2 , (1.12)

Oscyloskop Oscyloskop to elektroniczny przyrząd pomiarowy umożliwiający

pomiary napięć stałych i zmiennych, czasu, częstotliwości oraz fazy
przebiegów napięć. Oscyloskop w e-doświadczeniu posiada także
wbudowaną przystawkę pozwalającą mierzyć przebiegi natężeń prą-
dów. W przypadku podłączenia do oscyloskopu sondy prą-
dowej wartości natężenia prądu odczytujemy z oscyloskopu
zgodnie z regułą: 1 mV = 1 mA.

7
 1. Żółta kreska oznacza długość boku kwadratu czyli tzw. „działkę”
(angielski skrót „div”). Przy pokrętłach podawane są wartości
napięć oraz czasu na działkę.

2. włącznik oscyloskopu (aby uruchomić oscyloskop należy klik-

nąć)

3. pokrętło zmiany skali czasu (wokół pokrętła zaznaczono war-

tości odpowiadające jednej działce)

4. pokrętło zmiany zakresu napięć dla kanału drugiego (CH II)

(wokół pokrętła zaznaczono wartości odpowiadające jednej
działce)

5. pokrętło zmiany zakresu napięć dla kanału pierwszego (CH

I) (wokół pokrętła zaznaczono wartości odpowiadające jednej
działce)

6. gniazdo wejściowe dla kanału drugiego (CH II)

7. gniazdo wejściowe dla kanału pierwszego (CH I)

8. pokrętło pozwalające przesunąć przebiegi z kanału pierwszego

(CH I) „w górę” bądź „w dół”.

9. pokrętło pozwalające przesunąć przebiegi z kanału drugiego

(CH II) „w górę”, bądź „w dół”.

10. pokrętło pozwalające przesunąć przebiegi na skali czasu „w

lewo”, bądź „w prawo”.

8
 Oscyloskop w e-doświadczeniu posiada trzy nowe funkcjonalności:

1. Jest to przycisk „png” pozwalający eksportować obraz ekranu

oscyloskopu do pliku graficznego.
2. Jest to przycisk „csv” pozwalający eksportować wartości licz-
bowe obserwowanych na ekranie oscyloskopu przebiegów do pliku
arkusza kalkulacyjnego.
3. Możliwość zczytywania pojedynczych wartości pomiarowych z
ekranu oscyloskopu po kliknięciu myszką (szerzej opisana w Ćwi-
czeniu 6).
Przykład odczytywania
wielkości z oscyloskopu

Na ekranie oscyloskopu obserwuje się przebieg sinusoidalny o wiel-

kości amplitudy napięcia 2 działki czyli 2 x 5 V. Okres drgań wynosi
niecałe dwie działki, czyli niecałe 2 ms, skąd częstotliwość drgań
wynosi około 1/2 ms, czyli w przybliżeniu 500 Hz.

Generator funkcyjny Generator funkcyjny to rodzaj zasilacza, który wytwarza napięcia

zmienne. Generator w e-doświadczeniu pozwala wytwarzać napięcie
sinusoidalne. Regulować można amplitudę tego napięcia oraz czę-
stotliwość jego zmian. Generator pozwala wytwarzać także napięcie
stałe.

9
 1. pokrętło regulacji częstotliwości generatora (zakres regulacji
od 0 do 10 kHz)
2. pokrętło precyzyjnej regulacji częstotliwości generatora
3. pokrętło regulacji amplitudy napięcia generatora (zakres re-
gulacji od 0 do 10 V)
4. przełącznik zmiany trybu pracy generatora AC/DC (AC –
przebiegi sinusoidalnie zmienne, DC – tryb generowania sta-
łego napięcia)
5. przełącznik zmiany trybu pracy generatora V/A („V” – praca
w trybie źródła napięciowego. W tym trybie generator pod-
trzymuje wartość amplitudy napięcia, natomiast wartość na-
tężenia prądu dopasowuje się do oporu obwodu tak aby speł-
nione było prawo Ohma; „A” – praca w trybie źródła prą-
dowego. W tym trybie generator podtrzymuje wartość ampli-
tudy natężenia prądu, natomiast wartość napięcia dopasowuje
się do oporu obwodu tak aby spełnione było prawo Ohma)
Zasilacz do ładowania Jest to zwykły zasilacz napięcia stałego z regulacją napięcia w za-
kondensatorów kresie od 0 do 10 V. Posiada on specjalne gniazda do podłączenia
kondensatora.

10
 1. w tych gniazdach należy umieścić kondensator

2. suwak regulacji napięcia ładowania kondensatora

Sonda prądowa Sonda prądowa służy do pomiaru natężenia prądu.

Aby zmierzyć natężenie prądu płynącego w przewodniku należy go

objąć klemami sondy prądowej.

11
 2 Badanie stanów nieustalonych

W tym rozdziale rozpatrzymy zachowanie się opornika, kondensa-

tora i cewki, w reakcji na pobudzenie napięciem stałym. Przyjrzymy
się procesom zachodzącym w krótkim czasie od momentu podłącze-
nia elementów do zasilania, czyli tzw. stanom nieustalonym.
Przypomnijmy sobie funkcje jakie spełniają opornik, kondensator i
cewka.

Opornik Opornik jest elementem, na którym w wyniku przepływu prądu

wydziela się ciepło. Mówi się, iż opornik jest źródłem tzw. mocy
czynnej. Podłączeniu opornika do źródła napięcia, towarzyszy na-
tychmiastowe (tzn. z prędkością światła) pojawienie się napięcia na
oporniku oraz przepływu prądu.

Kondensator Kondensator służy do gromadzenia ładunku elektrycznego, czyli

gromadzenia energii elektrycznej (energii pola elektrycznego). Po-
tocznie mówi się, iż kondensator można naładować podłączając do
źródła napięcia. Jak się za chwilę przekonamy ładowanie kondensa-
tora jest procesem dość wolnym. Po podłączeniu kondensatora do
źródła zasilania, napięcie na kondensatorze nie pojawia się natych-
miast.
Przez analogię kondensator możemy wyobrażać sobie jako naczynie,
które trzeba napełnić wodą (ładunkami). Czas napełniania takiego
zbiornika zależy od szybkości przepływu wody, np. średnicy rury
wodociągowej (oporu elektrycznego połączonego szeregowo z kon-
densatorem).

Cewka Cewka w odróżnieniu od kondensatora gromadzi energię pola ma-

gnetycznego. Jak się za chwilę przekonamy ustalenie przepływu
prądu przez cewkę jest także procesem zachodzącym powoli w za-
leżności od indukcyjności cewki. Działanie cewki jest odwrotne do
działania kondensatora. Napięcie ustala się prawie natychmiast, na-
tomiast przepływ prądu powoli rośnie, aż do momentu ustalenia się
warunków.

Stan ustalony i Rozważmy przykład kondensatora podłączonego do źródła zasila-

nieustalony nia. Od momentu włączenia zasilania do okładek kondensatora za-
czynają przepływać ładunki elektryczne. Przepływ ładunku trwa

12
 tak długo, aż napięcie na okładkach kondensatora zrówna się z na-
pięciem źródła zasilania (wówczas mówimy o stanie ustalonym).
Czas ustalania się napięcia nazywany jest stanem nieustalonym.
Podobnie w cewce natężenie płynącego prądu ustala się dopiero po
pewnym czasie od momentu włączenia zasilania cewki. Związane
jest to z tym, iż w cewce indukuje się prąd, który przeciwstawia się
zmianom natężenia prądu płynącego w obwodzie (zgodnie z regułą
Lenza – Patrz e-d „Cewki i indukcja”).

Stała czasowa Wartość tzw. stałej czasowej τ jest proporcjonalna do czasu trwania
stanu nieustalonego w obwodach elektrycznych.

Stała czasowa w W przypadku połączenia szeregowego opornik – kondensator stała

obwodzie szeregowym czasowa określa szybkość ustalania się napięcia na kondensatorze po
RC podłączeniu do źródła zasilania. Wartość napięcia w danej chwili
czasu od momentu podłączenia podaje poniższy wzór1 :
t
U (t) = U0 (1 − e− τ ), (2.1)

gdzie U0 to napięcie źródła zasilania, U (t) to napięcie, które się

ustaliło po czasie t, zaś τ określa tzw. stałą czasową:

τ = RC, (2.2)

gdzie R [Ω] to wartość oporu, zaś C [F] to wartość pojemności

kondensatora. Jednostką τ jest [s].
1 x
e jest matematyczną funkcją wykładniczą. Często używa się nazwy: funk-
cja eksponencjalna. Dla funkcji z minusem w wykładniku e−x równoważny jest
zapis e1x . e1 to liczba Eulera, równa 2.718. Funkcję tę można również zapisać
1
następująco: 2.718 x

13
 Warto uściślić, iż stała czasowa nie jest całkowitym czasem trwania
stanu nieustalonego, a jedynie τ określa zmianę napięcia na kon-
densatorze do 63% wartości napięcia źródła zasilania:
τ
U (τ ) = U0 (1 − e− τ ) = U0 (1 − e−1 ) = U0 (1 − 0.37) = 0.63U0 (2.3)

Po rozpisaniu powyższej zależności widać, iż po czasie równym jed-

nej stałej czasowej napięcie uzyskuje wartość 0.63 wartości napię-
cia źródła. Jak widać z powyższego rysunku całkowity czas trwania
stanu nieustalonego wynosi około 5τ . Wynika to z własności funkcji
e−x . Napięcie na kondensatorze po upływie czasu 5τ wynosi:
5τ
U (5τ ) = U0 (1 − e− τ ) = U0 (1 − e−5 ) = U0 (1 − 0.0067) ≈ U0 (2.4)

Stała czasowa w Analogicznie można opisać zachowanie się układu szeregowego opor-
obwodzie szeregowym nik – cewka po połączeniu ze źródłem zasilania o napięciu U . Usta-
RL lenie się wartości natężenia prądu płynącego przez cewkę wymaga
czasu. Zależność natężenia prądu płynące przez cewkę od czasu wy-
nosi:
U t
I(t) = (1 − e− τ ). (2.5)
R
W układzie szeregowym opornik – cewka stała czasowa określona
jest następującym wzorem:
L
τ= , (2.6)
R
gdzie R to wartość oporu, zaś L to wartość indukcyjności cewki.

14
Ćwiczenie 1 Badanie stanów nieustalonych układu szeregowego RC

Cel ćwiczenia: Celem ćwiczenia jest obserwacja stanów nieustalonych w obwodzie

RC.

" Z „Narzędzi” wybierz oscyloskop, generator impulsów, sondę

prądową, sondę napięciową oraz układ szeregowy RC (b) z „goto-

"
wych układów”.

"
Podłącz generator impulsów do badanego układu.
Za pomocą przełącznika „AC/DC”ustaw generator w trybie sta-
łego napięcia (DC). Ustaw na generatorze dowolne napięcie, np.5

"
V.
Podłącz sondę napięciową i prądową do gniazd oscyloskopu.

"
Podłącz przewody sondy napięciowej do kondensatora.
Czy w obwodzie, w którym znajduje się kondensator może pły-
nąć prąd stały? Dla badanego układu RC dla czasów około 40 µs
widać ustalanie się napięcia oraz zanik natężenia prądu płynącego
w obwodzie. Szybkość narastania jest zależna od wielkości iloczynu

"
RC.
Zaobserwuj jak zmienia się natężenie prądu w czasie oraz napię-
cie na kondensatorze i oporniku. Zwróć uwagę co się dzieje w czasie
rzędu mikrosekund. Jak można wytłumaczyć zależność napięcia i

"
natężenia w chwili początkowej?
Wymieniaj kondensatory i oporniki aby zobaczyć wpływ war-
tości R i C na kształt zależności. Od czego zależy czas ładowania

"
kondensatora?
Określ stałą czasową dla poszczególnych kombinacji opornik –
kondensator. Policz przybliżoną wartość teoretyczną.

Ćwiczenie 2 Badanie stanów nieustalonych układu szeregowego RL

Cel ćwiczenia: Celem ćwiczenia jest obserwacja stanów nieustalonych w obwodzie

RL.

" Z „Narzędzi” wybierz oscyloskop, generator impulsów, sondę

prądową, sondę napięciową oraz układ szeregowy LR (d) z „goto-

"
wych układów”.

"
Podłącz generator impulsów do badanego układu.
Za pomocą przełącznika „AC/DC”ustaw generator w trybie sta-
łego napięcia (DC). Ustaw na generatorze dowolne napięcie, np.5

"
V.
Podłącz sondę napięciową i prądową do gniazd oscyloskopu.

15
Podłącz przewody sondy napięciowej do kondensatora.
Dla badanego układu LR dla czasów około 5 ms widać eksponen-
cjalne ustalanie się natężenia prądu płynącego w obwodzie oraz
zanik napięcia na cewce. Brak napięcia na cewce spowodowany jest
tym iż jest to idealna cewka charakteryzująca się zerowym oporem.
Szybkość narastania natężenia prądu jest zależna od wielkości ilo-
razu L/R.
" Zaobserwuj jak zmienia się natężenie prądu w czasie oraz napię-
cie na cewce i oporniku. Jaka wartość napięcia ustala się na cewce
i dlaczego tyle wynosi? Jakie napięcie ustala się na oporniku? Ile

"
wynosi napięcie zasilania obwodu?
Wymieniaj cewki i oporniki aby zobaczyć wpływ wartości R i L
na kształt zależności. Od czego zależy czas ustalania się natężenia

"
prądu płynącego przez układ?
Określ stałą czasową dla poszczególnych kombinacji opornik
– cewka. Policz teoretycznie po jakim czasie ustali się napięcie na
cewce.

" Zbadaj analogicznie obwód szeregowy RLC (a) oraz LC (c).

16
 3 Badanie drgań własnych obwodów RLC

Obwody elektryczne zbudowane z elementów R, L i C są bądź L

i C są układami, które można pobudzić do drgań harmonicznych
poprzez naładowanie kondensatora i połączenie z cewką. Analogią
mechaniczną drgań obwodów RLC lub LC są np. drgania ciężarka
na sprężynie, ruch wahadła matematycznego lub ruch huśtawki.
Układy LC to idealne układy drgające harmonicznie, w których
drgania nigdy nie wygasają. Wprowadzenie opornika R prowadzi
do ruchu harmonicznego tłumionego. Mechanizm drgań pozwolą
na zrozumieć poniższe rozważania.

Przebiegi U i I na Poniższy rysunek przedstawia przebieg spadku napięcia (czerwona

oporniku krzywa) na oporniku, a także przebieg natężenia prądu (czarna
krzywa) płynącego przez opornik. Widać, że napięcie i natężenie
prądu na oporniku są zgodne w fazie.
Naniesiono także niebieską krzywą przerywaną, która jest iloczy-
nem napięcia i natężenia prądu, czyli mocą wydzieloną na oporniku.
Widać, że moc jest zawsze dodatnia.

Przebiegi U i I w cewce Poniższy rysunek przedstawia przebieg spadku napięcia (czerwona

krzywa) na cewce, a także przebieg natężenia prądu (czarna krzywa)
płynącego przez cewkę. Widać, że napięcie i natężenie prądu w

17
 cewce nie są zgodne w fazie. Mówimy, iż napięcie wyprzedza w fa-
zie natężenie prądu o 90o . Jest to związane z tym, iż po pojawieniu
się napięcia na zaciskach cewki, prąd płynący przez cewkę zaczyna
powoli narastać. W miarę upływu czasu natężenie prądu podąża ze
stałym opóźnieniem za napięciem.
Naniesiono także niebieską krzywą przerywaną, która jest iloczy-
nem napięcia i natężenia prądu, czyli mocą wydzieloną na uzwo-
jeniu cewki. Widać, że moc jest raz dodatnia (moc pobierana z
elektrowni), a raz ujemna (moc oddawana do elektrowni). Śred-
nia moc wydzielona na idealnej cewce w długim okresie czasu jest
równa zeru.

Przebiegi U i I w Poniższy rysunek przedstawia przebieg spadku napięcia (czerwona

kondensatorze krzywa) na kondensatorze, a także przebieg natężenia prądu (czarna
krzywa) płynącego przez kondensator. Widać, że napięcie i natęże-
nie prądu w kondensatorze nie są zgodne w fazie. Mówimy, iż napię-
cie jest opóźnione w fazie względem natężenia prądu o 90o . Jest to
związane z tym, iż po pojawieniu się przepływu prądu (ładunków
elektrycznych) ku okładkom kondensatora, napięcie zaczyna powoli
narastać w miarę ładowania się kondensatora. W miarę upływu
czasu napięcie podąża ze stałym opóźnieniem za prądem.
Naniesiono także niebieską krzywą przerywaną, która jest iloczy-
nem napięcia i natężenia prądu, czyli mocą wydzieloną w konden-
satorze. Widać, że moc jest raz dodatnia (moc pobierana z elek-
trowni), a raz ujemna (moc oddawana do elektrowni). Średnia moc
wydzielona w kondensatorze w długim okresie czasu jest równa

18
 zeru.

Skąd się biorą Proces ten zaczyna się gdy łączymy naładowany kondensator z
oscylacje układu LC? cewką tworząc zamknięty obwód elektryczny. W chwili początko-
wej kondensator posiada pewną energię pola elektrycznego. Po-
przez cewkę zastępuje rozładowanie kondensatora. Energia pola
elektrycznego kondensatora zamieniana jest na energię pola magne-
tycznego cewki. Po całkowitym rozładowaniu kondensatora (energia
kondensatora wynosi zero) przez cewkę płynie maksymalny prąd.
Wtedy cała energia zgromadzona jest w cewce w postaci energii
pola magnetycznego. Przepływ prądu w cewce powoduje ponowne
ładowanie kondensatora i ponowną zamianę energii pola magne-
tycznego na energię pola elektrycznego. Ten proces się cyklicznie
powtarza. W idealnym przypadku gdy układ jest zbudowany tylko
idealnych elementów L i C jego oscylacje mogą trwać w nieskoń-
czoność. W rzeczywistym świecie jednak występują pewne straty
energii na oporze omowym. Powoduje to zanik amplitudy napięć w
czasie oscylacji, a co za tym idzie wytłumienie drgań obwodu.

Częstotliwość drgań Częstotliwość drgań własnych obwodu LC dana jest wzorem:

własnych obwodu LC 1
f= √ , (3.1)
2π LC

Częstotliwość drgań Częstotliwość drgań własnych obwodu RLC (drgań tłumionych)

własnych obwodu RLC dana jest wzorem: s
1 1 R2
f= − 2, (3.2)
2π LC 4L

19
 Porównanie przebiegów sinusoidalnych na oporniku, cewce
Ćwiczenie 3 i kondensatorze

Cel ćwiczenia: Celem ćwiczenia jest porównanie przesunięcia fazowego przebiegów

napięcia i natężenia prądu na oporniku, cewce i kondensatorze.

" Z „Narzędzi” wybierz oscyloskop, zasilacz, sondę prądową oraz

" Podłącz sondę prądową oraz napięciową do gniazd oscyloskopu.
napięciową układ szeregowy RLC z „gotowych układów”.

" Wyjmij kondensator z układu umieść w gniazdach zasilacza.

Naładuj kondensator napięciem 10 V. Umieść kondensator ponow-

"
nie w układzie.
Użyj sondy prądowej do wyznaczenia przebiegu natężenia prądu
w tym układzie. Podłącz sondę napięciową tak aby wyznaczyć prze-

"
bieg napięcia na oporniku.
Czy napięcie na oporniku jest przesunięte w fazie względem

"
natężenia prądu?
Podłącz sondę napięciową tak aby wyznaczyć przebieg napięcia

"
na kondensatorze.
Czy napięcie na kondensatorze jest przesunięte w fazie wzglę-

"
dem natężenia prądu?
Podłącz sondę napięciową tak aby wyznaczyć przebieg napięcia

"
na cewce.
Czy napięcie na cewce jest przesunięte w fazie względem natę-

"
żenia prądu?
Na podstawie obserwowane zależności, wytłumacz zachowanie
elementów R, L i C w obwodzie szeregowym RLC.

Ćwiczenie 4 Badanie drgań własnych układu szeregowego RLC

Cel ćwiczenia: Celem pomiaru jest wyznaczenie częstotliwości drgań własnych

układu szeregowego RLC. Układ nie będzie pobudzany z zewnątrz.
Uczeń porówna drgania układu RLC z układem LC.

" Z „Narzędzi” wybierz oscyloskop, zasilacz, sondę prądową oraz

napięciową układ szeregowy LC (c) z „gotowych układów”.
" Podłącz sondę prądową oraz napięciową do gniazd oscyloskopu.
" Wyjmij kondensator z układu umieść w gniazdach zasilacza.
Naładuj kondensator napięciem 10 V. Umieść kondensator ponow-
nie w układzie.

20
" Sprawdź przebiegi napięć na poszczególnych elementach układu.
" Jaka jest amplituda napięcia? W jaki sposób zmienia się prze-
bieg napięcia w czasie? Porównaj przebiegi napięcia na kondensa-

"
torze i cewce. Czy napięcia te są zgodne w fazie?

"
Odczytaj z oscyloskopu częstotliwość zmian napięcia.
Czy wartość częstotliwości zgadza się z wartością policzoną ze
wzoru (3.1).
" Możesz zmienić wartość jednego z elementów w układzie i po-
wtórzyć pomiar. Pamiętaj o naładowaniu kondensatora. Możesz np.
zwiększyć pojemność 10–krotnie.

" Wybierz układ szeregowy RLC. Czym różni się układ od po-
" Powtórz procedurę i porównaj przebiegi. Co się zmieniło w po-
przednio wybranego?

równaniu z układem LC o tych samych parametrach?

Obecność opornika powoduje zanik amplitudy napięcia. częstotli-
wość drgań własnych zmieniła się zgodnie ze wzorem (3.2) jednak
dla tych wartości R, L i C ta zmiana jest niezauważalna w doświad-
czeniu. Drugi człon wyrażenia pod pierwiastkiem we wzorze 3.2)

"
jest około dwóch rzędów wielkości mniejszy od pierwszego członu.

"
Jakie można nazwać takie drgania?
Po jakim czasie drgania zanikają? Jak zależy czas zaniku drgań
od wartości oporu?

"
"
Wybierz układ RC. Co obserwujesz na oscyloskopie?
Zmieniaj wartości oporu R i sprawdź jak rozładowuje się kon-
densator.

21
4 Badanie drgań wymuszonych obwodów RLC

W poprzednim rozdziale obserwowaliśmy proces ładowania i roz-

ładowywania kondensatora połączonego z opornikiem i cewką. W
przypadku połączenia jedynie kondensatora z cewką obserwowali-
śmy drgania harmoniczne o stałej amplitudzie i stałej częstotliwości
drgań własnych.

Analogią mechaniczną był ruch ciężarka na sprężynie1 , który pusz-

czony swobodnie drgał z częstotliwością zależną od parametrów cię-
żarka (masa) i sprężyny (współczynnik sprężystości). Innym przy-
kładem jest huśtawka z dzieckiem2 , która puszczona swobodnie
huśta się z częstotliwością drgań własnych, zależną od odległości
środka masy huśtawki od osi obrotu. Przy braku oporów ruchu
(strat energii) drgania te mogą odbywać się w nieskończoność z
niezmienioną amplitudą (układ LC). W rzeczywistości jednak ist-
nieją pewne straty energii – w układach drgających wydziela się
ciepło z uwagi na istnienie np. oporu omowych w kondensatorze,
cewce oraz w łączeniach tych elementów ze sobą.

W tym rozdziale spróbujemy jeszcze bardziej rozhuśtać dziecko

na huśtawce, rozpędzając ją ręką. Jak wiemy z własnego doświad-
czenia3 aby rozpędzić huśtawkę należy użyć siły w odpowiednim
momencie i w odpowiednich odstępach czasu, najlepiej z często-
tliwością swobodnie huśtającej się huśtawki. Popychając huśtawkę
w sposób chaotyczny i w nieodpowiednim momencie można nawet
spowodować jej zatrzymanie.

W tym rozdziale naszym dzieckiem na huśtawce będzie układ RLC,

ręką popychającą generator funkcyjny, zaś maksymalne wychylenie
huśtawki będziemy obserwować na ekranie oscyloskopu (amplituda
drgań). Wśród elektroników modne jest sformułowanie, iż będziemy
„pobudzać układ RLC z zewnątrz”.

Natężenie prądu w Zapiszmy prawo Ohma dla obwodu szeregowego RLC:

szeregowym obwodzie U
RLC I=q , (4.1)
R2 + (ωL − 1/ωC)2
1
Zajrzyj do e-doświadczenia „Drgania mechaniczne”.
2
Zajrzyj do e-doświadczenia „Wahadło matematyczne”.
3
Też byliśmy kiedyś dziećmi.

22
 gdzie ωL to opór indukcyjny cewki, zaś 1/ωC to opór pojemno-
ściowy kondensatora. Obydwa wyrażenia zależą od częstości ω źró-
dła zasilania.

Zjawisko rezonansu Warto zauważyć, iż natężenie prądu w obwodzie osiągnie wartość

maksymalną gdy częstość drgań wymuszanych osiągnie wartość czę-
stości drgań własnych obwodu:
1
ωr L = , (4.2)
ωr C
1
ωr = √ . (4.3)
LC

Ćwiczenie 5 Badanie obwodu szeregowego LC z generatorem

Cel ćwiczenia: W ćwiczeniu uczeń obserwuje stan zwarcia przy częstotliwości re-
zonansowej. Generator ustawiony jest w trybie źródła prądowego.
Przy częstotliwości rezonansowej obserwuje się zanik amplitudy na-
pięcia.

" Z „Narzędzi” wybierz oscyloskop, generator funkcyjny, sondę

prądową oraz napięciową układ szeregowy RLC z „gotowych ukła-

"
dów”.
Podłącz wtyk sondy prądowej oraz napięciowej do gniazd oscy-

"
loskopu.
Podłącz sondę prądową tak aby mierzyć natężenie prądu pły-

"
nące przez badany układ.
Wtyki sondy napięciowej umieść na wejściu układu LC, tak aby

"
mierzyć całkowity spadek napięcia na cewce i kondensatorze.
Generator ustaw w trybie źródła prądowego (A). Za pomocą
pokrętła „Amplitude” ustaw amplitudę generowanego natężenia
prądu, np. 50 mA. Ustaw częstotliwość zmian generowanego prądu
różną od zera. Dobierz odpowiednie zakresy skali pionowej oscylo-

"
skopu.
Zmieniaj częstotliwość w zakresie od 0 do około 2 kHz i obser-
wuj przebiegi na oscyloskopie. Czy zmienia się amplituda natężenia
prądu? Czy zmienia się amplituda napięcia?
Przy częstotliwości rezonansowej (około 1600 Hz) amplituda napię-
cia spada do zera, ponieważ opór bierny układu wynosi zero. Ampli-
tuda natężenia prądu jest utrzymywana na stałym poziomie przez
generator funkcyjny działający w trybie źródła prądowego. Gdyby
generator był ustawiony w trybie źródła napięciowego (napięcie jest
podtrzymywane na stałym poziomie) wówczas przy częstotliwości

23
 "
rezonansowej obserwowalibyśmy wzrost natężenia prądu.
Na podstawie wzoru (4.3) wyznacz częstotliwość drgań własnych
badanego obwodu. Co się dzieje w układzie gdy częstotliwość drgań
generatora zbliża się do częstotliwości drgań własnych układu?

" Oddaj do „Narzędzi” sondę prądową i pobierz drugą sondę

" Przy częstotliwości rezonansowej podłącz sondy napięciowe tak
napięciową. Podłącz do oscyloskopu.

aby mierzyć za pomocą jednej z sond spadek napięcia na konden-

satorze oraz spadek napięcia na cewce za pomocą drugiej sondy.
Porównaj przebiegi napięcia na cewce i kondensatorze. Jaką war-
tość napięcia otrzymasz dodając do siebie przebiegi poszczególnych
napięć?
Otrzymuje się dwie sinusoidy, które interferują ze sobą dając zero.

" Możesz powtórzyć to doświadczenie wybierając obwód szere-

" Zmieniaj częstotliwość w zakresie od 0 do około 2 kHz i obser-
gowy RLC z małą wartością oporu, np. 1 Ω

wuj przebiegi na oscyloskopie. Czy zmienia się amplituda natężenia

prądu? Jak zmienia się amplituda napięcia tym razem? Sprawdź
amplitudę napięcia dla częstotliwości rezonansowej. Jak można wy-
tłumaczyć obserwowany efekt?
Przy częstotliwości rezonansowej amplituda napięcia nie spada do
zera, a jedynie obserwuje się minimum amplitudy napięcia. Opór
układu RLC nie schodzi do zera z uwagi istnienie oporu czynnego

"
równego 1 Ω.
Możesz powtórzyć pomiar dla innych wartości oporu R.

Ćwiczenie 6 Pomiar krzywej rezonansowej układu szeregowego RLC

Cel ćwiczenia: Celem pomiaru jest wyznaczenie częstotliwości rezonansowej układu

szeregowego RLC. Generator wymusza drgania o określonej często-
tliwości. Przy częstotliwości drgań generatora równej częstotliwości
drgań własnych układu obserwujemy zjawisko rezonansu, w tym
przypadku wzrost amplitudy natężenia prądu płynącego w ukła-
dzie. Dla porównania częstotliwość drgań własnych układu liczymy
ze wzoru teoretycznego.

" Z „Narzędzi” wybierz oscyloskop, generator funkcyjny, sondę

prądową oraz układ szeregowy RLC (a) z „gotowych układów”.
" Podłącz generator impulsów do układu RLC oraz sondę prą-
dową zgodnie z rysunkiem:

24
 " Włącz oscyloskop klikając na włącznik oscyloskopu („ON/OF”).
" Ustaw skalę czasową oscyloskopu na 1 ms (pokrętło „TIME /
DIV”)
" Ustaw zakres 50 mV na kanale CH II (pokrętło „VOLTS /
DIV”). W trakcie pomiarów możesz zmieniać ten zakres według
potrzeby. Uwaga! ponieważ podłączyłeś sondę prądową, wartości
wyświetlane na oscyloskopie należy przeliczyć zgodnie z relacją 1

"
mV = 1 mA.
Na generatorze impulsów ustaw napięcie 3 V (pokrętło „Am-
plitude”).
" Twoim zadaniem będzie zmiana częstotliwości generatora w za-
kresie częstotliwości od 1000 Hz do 2000 Hz co 100Hz. Przy każdej
częstotliwości odczytaj amplitudę (maksymalną wartość sinusoidy)
natężenia prądu z oscyloskopu. Częstotliwość reguluje się za po-
mocą pokręteł „frequency” – „normal” (szybka zmiana) oraz „fine”
(mała zmiana).

automatyczne " Odczyt amplitud natężenia prądu może być łatwiejszy przy
zbieranie danych z użyciu narzędzi e-doświadczenia. W tym celu na pasku menu wy-
ekranu oscyloskopu bierz „Tabelę”, a następnie naciśnij „OSC”. W tabeli utworzone
zostaną gotowe kolumny, w których zostaną zapisane odpowiednie
parametry układu, automatycznie po kliknięciu kursora myszki na
ekran oscyloskopu. W tym przypadku zapisana zostanie między in-
nymi wartość amplitudy natężenia prądu (CH II) oraz częstotliwość
(f).
" Możesz zamknąć tabelę. Pamiętaj aby po zmianie częstotliwości
na generatorze kliknąć na ekranie oscyloskopu w miejscu amplitudy
sinusoidy. Współrzędne tego punktu zostaną zapisane do wiersza
tabeli.

25
" W trakcie zmiany częstotliwości generatora obserwuj zmiany
" Po zakończeniu pomiarów otwórz narzędzie „wykres”. Wykonaj
amplitudy natężenia prądu.

" Kliknij dodaj wykres. Zdefiniuj osie wykresu. Dla osi poziomej
wykres zależności natężenia prądu od częstotliwości.

„Wybierz tryb” – „Tabela” – „Tabela1” – „f [Hz]”. Dla osi pionowej

„Wybierz tryb” – „Tabela” – „Tabela1” – „CH II [V]”.
" Wykres krzywej rezonansowej powinien wyglądać podobnie jak
na poniższym rysunku:

" Oszacuj z wykresu, przy jakiej częstotliwości przypada maksy-

" Policz częstotliwość drgań własnych układu na podstawie wzoru:
malna amplituda natężenia prądu.

1
f= √ , (4.4)
2π LC
gdzie L to indukcyjność cewki, zaś C to pojemność kondensatora.
" Porównaj wartość policzoną z wartością doświadczalną.

" Możesz powtórzyć pomiar dla innej wartości oporu R.

26
 Badanie przesunięcia fazowego między napięciem i natę-
żeniem prądu z generatora w obwodzie szeregowym RLC
Ćwiczenie 7
Cel ćwiczenia: Celem ćwiczenia jest zbadanie przesunięcia fazowego pomiędzy na-
pięciem i natężeniem prądu z generatora w rezonansie oraz poza
rezonansem.

" Z „Narzędzi” wybierz oscyloskop, generator funkcyjny, sondę

prądową, sondę napięciową oraz układ szeregowy RLC (a) z „goto-

"
wych układów”.
Podłącz generator impulsów do układu RLC. Sondę napięciową
tak aby mierzyć całkowity spadek napięcia na wszystkich elemen-
tach. Sondę prądową podłącz tak aby mierzyć natężenie prądu pły-

"
nące w badanym obwodzie.
Włącz oscyloskop. Ustaw dowolne napięcie na generatorze oraz

"
częstotliwość.
Jak zmienia się położnie obserwowanych przebiegów w zależ-
ności od częstotliwości generatora? Oszacuj wielkość przesunięcia
fazowego pomiędzy napięciem i natężeniem prądu generatora dla
częstotliwości rezonansowej oraz w dla kilku częstotliwości poniżej
oraz powyżej częstotliwości rezonansowej.

Ćwiczenie 8 Badanie obwodu równoległego LC z generatorem

Cel ćwiczenia: W ćwiczeniu uczeń obserwuje stan „nieskończonej rezystancji”

przy częstotliwości rezonansowej. Generator ustawiony jest w trybie
źródła napięciowego. Przy częstotliwości rezonansowej z generatora
nie płynie prąd.

" Z „Narzędzi” wybierz oscyloskop, generator funkcyjny, sondę

prądową oraz napięciową układ równoległy RLC z „gotowych ukła-

"
dów”.
Podłącz wtyk sondy prądowej oraz napięciowej do gniazd oscy-

"
loskopu.
Podłącz sondę prądową tak aby mierzyć całkowite natężenie

"
prądu płynące z generatora.

"
Wtyki sondy napięciowej umieść na wejściu układu LC.
Generator ustaw w trybie źródła napięciowego (V). Za pomocą
pokrętła „Amplitude” ustaw amplitudę generowanego napięcia, co
najmniej 1 V. Ustaw częstotliwość zmian generowanego napięcia
różną od zera. Dobierz odpowiednie zakresy skali pionowej oscylo-

27
"
skopu.
Zmieniaj częstotliwość w zakresie od 0 do około 2 kHz i obser-
wuj przebiegi na oscyloskopie. Czy zmienia się amplituda natężenia
prądu? Czy zmienia się amplituda napięcia?
Przy częstotliwości rezonansowej amplituda natężenia prądu spada

"
do zera.
Na podstawie wzoru (4.3) wyznacz częstotliwość drgań własnych
badanego obwodu. Co się dzieje w układzie gdy częstotliwość drgań
generatora zbliża się do częstotliwości drgań własnych układu?

" Oddaj do „Narzędzi” sondę napięciową i pobierz drugą sondę

" Przy częstotliwości rezonansowej podłącz sondy prądowe tak
prądową. Podłącz do oscyloskopu.

aby mierzyć natężenia prądu w obydwu gałęziach obwodu równole-

głego. Porównaj przebiegi na cewce i kondensatorze. Jaką wartość
natężenia otrzymasz dodając do siebie przebiegi dla cewki i kon-
densatora?
Otrzymuje się dwie sinusoidy, które interferują ze sobą dając zero.

" Możesz powtórzyć to doświadczenie wybierając obwód równo-

" Zmieniaj częstotliwość w zakresie od 0 do około 2 kHz i obser-
legły RLC.

wuj przebiegi na oscyloskopie. Jak zmienia się amplituda natężenia

prądu tym razem? Sprawdź amplitudę natężenia prądu dla często-
tliwości rezonansowej. Jak można wytłumaczyć obserwowany efekt?
Jaka powinna być wartość oporu opornika, przy którym układ RLC
będzie się zachowywał podobnie do wcześniej badanego układu rów-
noległego LC?
Przy częstotliwości rezonansowej amplituda natężenia prądu nie
spada do zera, a jedynie obserwuje się minimum amplitudy na-
tężenia prądu. Efekt jest wyraźny przy dużych wartościach oporu,
w tym przypadku 1 kΩ.

28
 5 Ciekawostka

Moc czynna To faktyczna moc wydzielana w układzie, np. w postaci ciepła wy-
dzielonego na oporniku. Ciepło wydziela się na oporniku niezależnie
od tego, w którą stronę płynie prąd (Rozdział 3).

Moc bierna To „wirtualna” moc wydzielona np. na kondensatorze lub ideal-

nej cewce. W długim przedziale czasu rzeczywista moc wydzielona
na tych elementach wynosi zero. Moc jest cyklicznie pobierana i
oddawana do elektrowni (Rozdział 3).

W ciekawostce będziemy regulować świecenie żarówki poprzez po-

łączenie szeregowe z jednym z elementów R, L lub C. Sprawdzimy,
w którym przypadku zużyjemy najmniej energii elektrycznej.

W każdym z trzech układów żarówka świeci tak samo ponieważ

parametry R, L i C są tak dobrane aby na żarówce był w każdym
z przypadków taki sam spadek napięcia.

Różne świecenie uzyskuje się poprzez zmianę wartości R, L i C.

Zaobserwować można różny pobór energii elektrycznej przy zmia-
nie parametrów R,L i C. Aby zmniejszyć napięcie na żarówce i zu-
żyć najmniej energii elektrycznej najlepiej użyć kondensatora, gdyż
wydziela się na nim jedynie moc bierna. Po użyciu opornika do obni-
żenia napięcia wydziela się na nim moc czynna i taki układ pobiera
tyle samo energii elektrycznej, jak w przypadku gdy żarówka by-
łaby podłączona bezpośrednio do napięcia 240 V. Po zastosowaniu
cewki wydzieli się cześć mocy czynnej na oporze omowym cewki
oraz pewna ilość mocy biernej na jej oporze indukcyjnym.

29
 Tylko żarówka Rozważmy przypadek żarówki podłączonej do źródła napięcia U0 .
podłączona do Spadek napięcia na żarówce jest równy napięciu na źródle zasilania.
zasilania Przez żarówkę płynie natężenie prądu o wartości:
U0
I= . (5.1)
Rz
Uz = U0 . (5.2)
Moc wydzielona na żarówce wynosi:
P = IU0 = I 2 Rz . (5.3)

Układ szeregowy Rozważmy zatem układ szeregowy żarówki oraz opornika podłączo-
żarówka i opornik nych do źródła zasilania. Przez układ popłynie natężenie prądu o
wartości:
U0
I= . (5.4)
Rz + R
Spadek napięcia na żarówce w tym układzie dany jest wyrażeniem:
U0 Rz
Uz = . (5.5)
Rz + R
Moc wydzielona w układzie żarówka i opornik wynosi:
P = I 2 (Rz + R). (5.6)

Układ szeregowy Rozważmy zatem układ szeregowy żarówki oraz cewki podłączo-
żarówka i cewka nych do źródła zasilania. Rozważana tutaj cewka oprócz oporu in-
dukcyjnego posiada także opór omowy drutu (RL ), z którego wyko-
nana jest cewka. Przez układ popłynie natężenie prądu o wartości:
U0
I=q . (5.7)
(Rz + RL )2 + ω 2 L2

30
 Spadek napięcia na żarówce w tym układzie dany jest wyrażeniem:
U0 Rz
Uz = q . (5.8)
(Rz + RL )2 + ω 2 L2

Moc wydzielona w układzie żarówka i cewka wynosi:

P = I 2 (Rz + RL ). (5.9)

Układ szeregowy Rozważmy teraz układ szeregowy żarówki oraz kondensatora podłą-
żarówka i kondensator czonych do źródła zasilania. Przez układ popłynie natężenie prądu
o wartości:
U0
I=q . (5.10)
Rz2 + ω21C 2
Spadek napięcia na żarówce w tym układzie dany jest wyrażeniem:

Uz = IRz . (5.11)

Zależność tę można przepisać w następujący sposób:

U0 Rz
Uz = q . (5.12)
1
Rz2 + ω2 C 2

Moc wydzielona w układzie żarówka i kondensator wynosi:

P = I 2 Rz . (5.13)

Można tak dobrać wartości R, C oraz L, aby spadek napięcia na ża-

rówce był jednakowy we wszystkich układach. ω to częstość zmian
napięcia w sieci elektroenergetycznej. Częstotliwość zmian napięcia
wynosi 50 Hz.

Ćwiczenie 9 Regulacja świecenia żarówki

Cel ćwiczenia: Uczeń przekona się jaka jest różnica pomiędzy oporem czynnym a
biernym i jaki to ma wpływ na zużycie energii elektrycznej.

" Na pasku menu w oknie głównym s-doświadczenia wybierz „Cie-

" Zanim włączysz żarówkę, zobacz jak jest połączona żarówka
kawostkę”.

w układzie. Jaka jednostka jest podana na mierniku zużycia ener-

gii elektrycznej? Jaką godzinę wskazuje zegar? Oszacuj ile energii
elektrycznej zużyje żarówka o podanej mocy w czasie jednej godziny

31
 świecenia. Podaj wynik w jednostkach kWh.

"
Żarówka 100 W. W czasie jednej godziny pobierze energię 0,1 kWh.
Naciśnij przycisk „WŁĄCZ ŻARÓWKĘ”. Zwróć uwagę jakie

"
jest napięcie zasilania oraz jaki jest spadek napięcia na żarówce?
Czekaj cierpliwie, aż animacja się zatrzyma. Ile czasu upłynęło
na zegarze? Jakie zużycie energii elektrycznej zarejestrował mier-
nik? Czy to jest zgodne z Twoimi oczekiwaniami? Wynik w kWh
zamień na jednostki energii kJ.
W czasie animacji w e-doświadczeniu upływa 10 godzin.
Zastanów się Co można zrobić aby zmniejszyć natężenie świecenia żarówki?

" Zmniejsz napięcie na żarówce poprzez włączenie szeregowo w

obwód żarówki elementu oporowego. Może to być opornik, cewka
oraz kondensator. W tym celu kliknij na „ZMIEŃ R, L, C”. Wy-
bierz Zestaw 1. Sprawdź jakie elementy oporowe pojawiły się obok

"
żarówek.
„WŁĄCZ ŻARÓWKĘ”. Jak świeci żarówka tym razem? Od-
czytaj spadek napięcia na każdej z żarówek. Jakie jest napięcie
wejściowe? Dlaczego napięcie na żarówce jest mniejsze od napię-
cia wejściowego. Po zakończeniu animacji odczytaj zużycie energii

"
elektrycznej? Porównaj trzy układy.
Kliknij na „ZMIEŃ R, L, C” aby wybrać Zestaw 2. Sprawdź

"
jakie elementy oporowe pojawiły się obok żarówek.
„WŁĄCZ ŻARÓWKĘ”. Jak świeci żarówka tym razem? Odczy-
taj spadek napięcia na każdej z żarówek. Po zakończeniu animacji

"
odczytaj zużycie energii elektrycznej? Porównaj trzy układy.
Kliknij na „ZMIEŃ R, L, C” aby wybrać Zestaw 3. Sprawdź

"
jakie elementy oporowe pojawiły się obok żarówek.
„WŁĄCZ ŻARÓWKĘ” i sprawdź co się stanie tym razem.

Zastanów się Jaki element zastosować w układzie wygaszania żarówki, aby ża-
rówka pobierała najmniej energii elektrycznej? Czy przy zmianie
opornika zmieniał się pobór energii elektrycznej? Jaki jest opór
włókna żarówki?
Opór żarówki wynosi 576 Ω. P = I ∗ U = U 2 /R, skąd R = U 2 /P .

32
 Gdańsk 2013

Politechnika Gdańska, Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej

ul. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdańsk, tel. +48 58 348 63 70
http://e-doswiadczenia.mif.pg.gda.pl

„e-Doświadczenia w fizyce” – projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego