Garim

गरिमा / Garimā
Source: South Asia Open Archives , 07-17-1999

Stable URL: https://www.jstor.org/stable/saoa.crl.33275009
JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide
range of content in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and
facilitate new forms of scholarship. For more information about JSTOR, please contact [email protected].
This item is being shared by an institution as part of a Community Collection.

For terms of use, please refer to our Terms & Conditions at https://about.jstor.org/terms/#whats-in-jstor
South Asia Open Archives is collaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to
South Asia Open Archives
This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
OL 6

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
Å
Science Series
Science- Primer B
Learning
Learning Science 2
190) Learning Science 3
Social Study Series
139) Our Living Primer Å
Living World-Primer B
Our Living World 1
Our Living World 2
Our Living World 3
Maths Series
Enjoy Maths- Primer Å

Enjoy Maths- Primer B
Enjoy Maths 1
1%) Enjoy Maths 2
Enjoy Maths 3
English Series
English ABC Book
Gurans English Introductory Book
Gurans English Reader Book 1
Gurans English Reader Workbook 1
ATT 4

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
सल्लाहकार
ठाकुर पराजुली
किशोर पहाडी
आणामी आकर्षण
प्रधान सम्पादक
विश्वम्भर कविता : उपेन्द्र विनोद खुमनारायण

पौडेल, मित्रलाल पंज्ञानी, मोहन ठकुरी, उत्तरकुमार
राई, जयन्ता पोखरेल, रेखा रौनियार,

कार्यकारी सम्पादक
बृढाथोकी भरत भारद्वाज, सपना घिमिरे
शङ्कर थपलिया कथा : धुव सापकोटा, वनमाली निराकार, रवीन्द्र
समीर, मणि लोहनी, दया शर्मा पौडेल
समालोचना : प्रा. हरिप्रसाद शर्मा, डा. कविता लामा

सम्पादक
लेख / निबन्ध : माधवप्रसाद पोखरेल, मञ्जुश्री थापा
गोपाल पराजुली
नाटक : दीनवन्धु शर्मा
खोजपरक लेख : शरदचन्द्र शर्मा भट्टराई
कला इतिहास / संस्कृति : सोमप्रसाद खतिवडा
परिचयात्मक लेख : लम्साल

लोकसाहित्य : रमेश वज्राचार्य
विश्वसाहित्य : तसलिमा नासरिन

प्रकाशाक
साझा प्रकाशन
पुलचोक, ललितपुर
फोन ५-२१०२३, ५-२२१३२ अन्य आकर्षक सामग्रीहरू
मूल्य : रु. १५।-

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
वर्ष १७, अङ्क ८
२००, साउन २०५६
कविता
-र
निबन्धं
राजेन्द्रः मत्य-१५,
~
समालोचना
नियात्रा
अवस्थी / उपन्यासको |
“ कसरी
महेश्वर शर्मा/ लुतो फाल्ने कर्णबहादुर बानियाँ /
क्षेत्रप्रताप रचनांगर्भ/ `
लेंखें भट्ट / श्रीमद्भगवद्गीता
यसका जनार्दन शर्मा / अज्ञेय

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
प्रकाशनद्वारा प्रकाशित बालसाहित्यका
(१) अन्धविश्वास रञ्जुश्री पराजुली

(२) एक्लो बालक कुमार ज्ञवाली
(४) खे राना
(३) केही मूर्खहरूको कथा रमेश विकल
(६) चञ् च ल
(५) घोडाको मोल कल्पना प्रधान
(७) दिदीभाइको माया हुमागाई

(८) रिसाहा मनिक्रमराज शर्मा
(९) हामी बलियो श्यामप्रसाद
(१०) बाला-लहरी माधव धिमिरे
बालसाहित्यका निम्न पुस्तकहरू चाँडै बजारमा
(१) हराएको मूर्ति विजय चालिसे

(२) नेपाल आमा रामबाबु सुवेदी
(३) अनलचरी पद्मप्रसाद देवकोटा
(४) हातेमालो धुवकृष्ण दीप
(५) हाम्रो इच्छा श्यामप्रसाद

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
समयप्रक्षेप
मञ्जु
विसर्जित
जीवन दिने तिम्रा हातबाट अवतरित
र त बाँच्न सिके
मृत्युबिना आस मेले कहाँ गर्न सक्नु ?
तिरस्कारबाटै परिकल्पित ईश्वर पनि पाएँ रे
र त यो संयार मेरो लागि सरचना बन्यो रे

यस्तो मैले भेट्न सक्नु ?
सूर्य, त्यसको घाम, फुलेको

सबै अब नयाँ छन्, सिर्जना छन्, मेरो लागि
म भर्खरकी बिहानी भएकी छु बगैँचामा
फुलेकी
सयपत्री उज्याली, प्रकाशमय
अब म कहाँ बाँच्छु र
जीवनको अवसानमा
त्यस्तो मृत्युको छटपटीमा

कालो पर्दाभित्र ती कोही एक्लै नृत्य गरे गरून्
कालै नगरा बजे बजोस
यता उक्लिरहेको तीखो

बगिरहेको नदी
नित्य वर्तमानमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
जीवनको गति
चिर-नवीन
बिउँझेको, जाग्रत् भने हने
बल्ल मुक्त छु, स्मृतिबाट, कल्पनाबाट, त्यसैले मृत्युबाट
भारी बिसाइदिएको छु चौतारीमा

सदाको लागि; शीतलतामा विस्मित पसिनाको थोपामा
हलुङ्गो भएको छ यो यानो मखमली मानवचित्त
नृत्य गर्दैछ भित्रभित्र
स्मृति, मात्र मृतवस्तुको अवशेष, मात्र सङ्ग्रहालय

कब्रस्थलको एउटा अँध्यारो जग जसको आधारशिलामाथि उज्यालोको सहर उठ्छ,
बस्ती बस्छु महल
म त चाहन्छु त्यय आधारशिलालाई पनि आफ्नै शिरमाथि उभ्याउन

जतन र स्नेहले
तर नजानी-नजानी चिप्लेर त्यो खस्छ तिम्रो देहावसानको स्मरण हुन्छ
यो उज्यालो सहर, यी माणिक अनुहारहरूका बस्ती, यतिकसो द्रव्य
र सुखका जुहारतहरू
मलाई के काम
सायद यो पनि अतीत बनेर सङ्कलन जग हुँदैछ

यसमाथि पनि अर्को सहर र बस्ती बस्नेछ इन्द्रेनी बज्नेछ
अन्नात प्रतिध्वनिको
प्रक्षेपको ।
६ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
प्रथम दृष्टि “विश्वका वस्तुहरूका उनीहरू
बिहानी छ । सूर्य गुलाफी छ । आकाश निरभ्र नै उपभोक्ता हन् ।"- ऊ ।
र अर्थतन्त्रको लगाम
रकेटहरू ग्रहान्तर गमन गर्दैछन् । उनीहरूसँगै छ ।”- म ।
अट्टालिकाका परेवाका “वृद्ध हातमा छ । शान्ति खुट्टातल

आधुनिकतम सुख-साधनहरू छन् । माथि ऊ
एयरबस र उडदैछन् । तल “विज्ञान वगलीमा छ । धर्म टापमा
काला, चिल्ला, विस्तीर्ण सडकहरूमा दामी
कारहरू र अन्यान्य वाहनहरू गुड्दैछन् । “अतः काम एउटै छ- पैसा ! पैसा ! पैसा !
अस्पतालमा जन्मिएर, होटेलका सुस्वादु भोजन कहाँ छ पैसा ऊ ।

खाएर, क्लब र वारमा रमाएर, अस्पतालमे मर्ने “अतः छ- अधिकार !
सौभाग्य प्राप्त छ । अधिकार ! अधिकार कहाँ छ, अधिकार
\
“सम्पूर्ण विश्व छ म । म।
>
3
~

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
“सुख, अतिसुख र महासुख ! सहजप्राप्तिको “अतः काम एउटै छ- पैसा ! पैसा ! पैसा
उन्माद अमिलिएर मनको पित्ले कचौरामा मिलीजुली बाडौं, पैसा ऊ ।

ऊ । “अतः कर्तव्य एउटै छ- अधिकार !
“भोग, अतिभोग र महाभोगको लिप्सामा अधिकार ! अधिकार !
काढिएको अस्वीकृत र विकृत अधिकार ॥"- म ।
स्वादको कठालो भिजाउँदैछ ।”- म । “सुख, सुख, प्रयत्न प्राप्ति एउटा

“अतः स्त्री र पुरुष पुरुषसित पोर्नो-पुस्तक छ जसको गातामा को
अश्लील मुद्रामा छन् ।"- फेरि ऊ । मनोरम चित्र छापिएको छ ऊ ।
“एड्स पनि छ ।” -फेरि म । “भोग, अझ भोग र निकृष्ट भोगको विशिष्ट
द्वितीय दृष्टि शैलीमा 'आसन-एलबम'

मध्याह्न सूर्य आकाश उपलब्ध छ ।”- म ।
नीलाम ऊ र म छौँ । “अतः प्रत्येक स्त्री प्रेमी र पतिको पोथी र
रकेटहरू कृत्रिम उपग्रहहरूलाई पृथ्वीको प्रत्यक पुरुष प्रेमिका र पत्नीको भाले भएका
परिभ्रमण कक्षमा स्थापित गर्दैछन् । दुई-दुईओटा छन् ऊ ।
महायुद्धको फेरि सगरचुम्वी “क्यान्सर छ । एडस पनि छ ।”- म ।
अट्टालिकाहरू उर्लिएका छन् । माथि एयरवस र तृतीय दृष्टि
। तल काला, चिल्ला, सन्ध्या सूर्य आकाश

विस्तीर्ण सडकमा दामी कारहरू र अन्य थरीका ऊ र म छौँ ।
वाहनहरू । अस्पताल र घरमा जन्मिएर, क्षुद्र रकेटहरू
होटेलका सुस्वादु भोजन खाएर, क्लब र वारमा क्षितिजमा अन्धकार थप्दैछन् । सहरवीच
रमाएर अस्पतालमै मर्ने सौभाग्य प्राप्त छ । अनन्त विस्तर र गाउँबीच एकदोटा
उनीहरू दलाल बन्न अट्टालिकाको उपस्थितिले वैचित्र्य सिर्जना गर्दैछ ।
व्यस्त छन् ।"- म । माथि स्याहारसम्भारविहीन थोत्रा-पुराना वायुयान

“विगत साम्राज्यको हिड वाँधेको टालो सुँघेर जुनसुके बेला खस्न । तल भत्किएको,
।"- ऊ । बिग्रिएको राजमार्गमा गोरुगाडाहरू
“सुख-साधनहरूको अनियन्त्रित भोगमा सँगसँगै कद्दैछन् बस र कारहरू
उनीहरूको पनि यथेष्ट दावेदारी म । कार्बन मोनोअक्साइडको कालो धूवाँ उडाउँदै ।
“कला, साहित्य, एकातिर घर र अस्पतालमा जन्मिएर, होटेल र
ऐतिहासिक हकवालाका रूपमा उनीहरू सफल
रेस्टुरेन्टमा भोजन खाएर, नानी'
निर्यातक भएका छन् ऊ । लाई पैसाको बलले काखमा राखी रमाएर,
र अर्थतन्त्रमा उनीहरूकै अस्पतालमा मर्ने सौभाग्य प्राप्त छ भने अर्कातिर
द्वितीय महत्तम दयादृष्टि छ ।”- म॒ । झुप्रो र बाटाघाटामा जन्मिएर, ढिँडोरोटो

“युद्ध हृदयमा छ । हातमा शान्ति-दण्ड भोकको सितनसित खाएर, बजारको
र बाटोमा हिँड्ने सुन्दरीहरू देखी रमाएर,
“विज्ञान किचेनमा धर्म ड्राइङरुममा
ओखतीमूलोबिना घरकै एउटा कुनामा कनी-
सजिएको - कनी मर्ने सौभाग्य प्राप्त छ ।
गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
“विश्व कहाँ छ ? कता छ ? उनीहरूलाई “अतः काम एउटै छ- पैसा ! पैसा ! पैसा !
केही थाहा छैन म । भगवन् भिक्षाम् देहि म ।
“विश्वका निकृष्टतम वस्तुका उनीहरू ने “अतः कर्तव्य एउटै छ- अधिकार !
अधिकार ! अधिकार ! भगवन् सत्ताम् देहि
ऊ। |
उत्कृष्ट उपभोक्ता हुन् ।"- ऊ ।
“आफ्नो राजनीति र अर्थतन्त्रको लगाम
आफूसित छेन ।”- म । “काल, काल, महाकालको श्रापले

“युद्ध आसन्न छ । शान्तिको शुभकामना प्रतिवर्ष पल्टिराख्छ अकाल ।”- म ।
“अट्टालिका भोग्दछ क्या मज्जाले यो अकाल ।
“इतिहास बिक्री भैसक्यो । वर्तमान भिक्षुक झुप्रो भोको पेट लिएर भोग्दछ आनन्दविहीन
छ । भविष्य बन्धकी छ ।” - म । सम्भोग ।"- ऊ ।
“विज्ञान छँदै थिएन । धर्म सुवेशधारी छ, “मलेरिया टी. बी. छ, हैजा छ, टाइफाइड
जसको रङ्ग देख्नासाथ प्रगति-साँढे ठाडै हान्न छ, क्यान्सर छ, छ ।”- म ।
आइपुग्छ ऊ । अँ, एडस पनि छ ।”- ऊ ।
“आदर्श, नैतिकता, सदाचार, स्वावलम्बन, म चुप लागेँ । ऊ पनि चुप लाग्यो । यस

स्वाभिमान सबै उत्कोचप्रेमी भएका छन् ।”- तेस्रो दृष्टिपश्चात् मसँग केही नवोलेरै उसले
स्वास्नी
म।
आफ्ना आँखा चिम्लियो र आफ्नो घरतिर
“घूस नखाई आमा बाबु जान नेपालको वाटो खोज्न थाल्यो ।
'म' भन्ने मेरो नाम 'मनु' हो । भन्ने

।"- ऊ । उसको नाम पनि 'मनु' हो । भगवत् कृपाले
“शिष्टाचार भनेको भ्रष्टाचार मात्रै होइन हाम्रो नाम हो । नाम
व्यभिचार, दुराचार, अनाचार र कृविचारसमेत त्रिनेत्रका भने आँखा खुल्ला छन् ।
भएको चतुर्थ दृष्टि अहिले चौथो गर्भमा
“व्यापारिक विश्वमा बेच्ने करा
उनीहरूसित केही छैन ऊ । ललितपुर
मनोरञ्जक एवम् शिक्षाप्रद छ ।
मूल्य : रु. ५०।-
गरिमा : : ९

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
चतना र दप्टिका संक्षिप्त विश्लेषण ।
वैदिक बिम्ब र मियाजावा केन्जी खाज उनका आत्मा हो । इवाते

प्रकाश र अन्धकार, सत्य र असत्य, ज्ञान र प्रान्तका प्रकृति, आकाश र धरती केन्जीका काव्य-
अज्ञान तथा जीवन र मृत्युवीचको आध्यात्मिक भएका छन् । त्यहाँको

विचारमा पाइने विम्व हन् । ऋग्वेद
प्रदान गरको छ । इवाते बर्षा कम हुने,
छ : जाडो ज्यादा हुने र न्यून हुने हँदा यो
इन्द्र, क्षेत्रलाई 'जापानको तिव्वत' भन्ने
आकाशका अवरोधले पनि चलन थियो । कहिले खडेरी र
तिमीमाथि अधिकार जमाउने हिमपातवाट इवातेवासीहरू
शक्ति छैन
पीडित हुन्थे । अनिकाल र हैजाको
सशक्त माथि उठेर
सिकार हुन्थे । प्राकृतिक
हाम्रो लागि यो धरामा
प्रकापहरू देखेका मात्र थिएनन्
स्वर्गको जल बर्साऊ ।
स्वयम् भागेका पनि थिए । केन्जी
कन्जीका कवितामा यस्तै वैदिक
जन्मेके साल समुद्री र
पाइन्छन् । वास्तवमा उनी
कावि हन् ।
भूकम्पको कारण हानामाकी सहर
व्वस्त भएका थियो । उनको
यस्तै पीडाहरू खपेर
१० : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
वित्यो । यो पृष्ठभूमिमा हुर्केका केन्जीमा वैदिक 'पुष्पपत्र' शीर्षक कवितामा उनले लेखेका छन् :
विचार वीजारोपण हुन थाल्नु स्वाभाविक भयो । रातको शीत र हावा
राक्षसले वादलको रोकेर वर्षा गाभिन्छन्

देवलोकमा हाहाकार भएको र दवदेवील इन्द्रका सल्लो र बेतहरू
प्रार्थना गरेपछि पानी परेर सुखशान्ति मिलेको कालो देखिन्छन्

घटना वेदमा वर्णन गरिएको छ । माथि उल्लिखित कर्मको अँध्यारो पत्रले
श्लोक यही घटनाको बिम्ब हो । केन्जीका कथा
आकाश हुन्छ ।
र कवितामा यस्ता विम्वहरू प्रशस्त पाइन्छन् । मैले नामहरू
'गुसुको वुदोरीको जीवनी' नामक आफ्नो कथामा
अभिलेख गरेको छ,
उनले भोकमरीको समयमा हराएको प्रचण्ड कम्पन, चिसो !
लेखेका छन् । दःख पाएर कथाको वेदमा वर्णित इन्द्र अर्थात् उज्यालो र
पात्र त्यो केटो पछि भौगर्भिक वन्छ र
असुरशक्ति अर्थात् अँध्यारो पक्षका सङ्घर्ष
आफ्नो प्रान्तमा फर्कर भूकम्प र आँधीबेहरीबाट
चलिरहेछ । मानवअनुभवबाट यसको सन्तुलन
जनतालाई वचाउने काम वैदिक कालमा
मिलाउन । मानवआयु अत्यन्त अल्प
वृत्र राक्षसको बच्न देवदेवीले इन्द्र
छ, तर सुर-असुरको युद्ध चल्छ । यो वैदिक
सहारा पाएजस्तै इवाते प्रान्तका किसानले त्यो अवधारणाको विम्ब केन्जीको 'प्रस्तावना'
भूगर्भशास्त्री केटो सहारा पाएका छन् । कथाकार कवितामा झल्किन्छ :
केन्जी वेदमा वर्णित इन्द्रको कर्मवाट प्रभावित
एक बिन्दुसमानको छाया र प्रकाशमा
भएका छन् ।
अथवा असुरको एक अर्ब वर्षमा
इवाते प्राकृतिक प्रकोप र शब्दका संरचना र सारांश
भोकमरीबाट प्रभावित भएर ने केन्जीले माटो-
परिवर्तन भए होलान्
विज्ञान.र कृषिशास्त्र अध्ययन गरेका हुन् भन्ने
अपरिवर्तनीय अनुभव गर्ने
पनि केही समालोचकहरूको राय छ । उनले
हाम्रो प्रवृत्ति मात्र हो...
हानामाकी कृषि-विद्यालयमा अध्ययन-अध्यापन
कर्मद्वारा नियन्त्रित
गरे । रासु किसान सङ्गठन स्थापना गरे र आफ्नो
काल ब्रह्माण्डको मातहतमा
प्रान्तका कृषकहरूलाई सेवा र टेवा
भावुक तथा राष्ट्रवादी कवि केन्जी आफ्नो क्षेत्रको
हाम्रो मात्र हो ।
दुःखदर्दले मात्र प्रभावित भएका थिएनन्, वर्षाका 'वसन्त र असुर' शीर्षक कवितामा पनि यस्तै
बिम्बहरू प्रशस्त देख्न सकिन्छ :
स्वामी वीर इन्द्र र वृत्र राक्षसको विनाश गर्ने
इन्द्रवज्रबाट उत्तिकै मानसिक बल प्राप्त गरेका वसन्तको वायुमण्डलीय
पत्रपत्रमा व्याप्त
थिए । राजधानी अध्ययन-अध्यापन गरेर
सुखसुविधायुक्त जीवनयापन गर्न सकिने प्रकाशको गहिराइमा -
सम्भावना चटक्क केन्जीले ग्रामीण क्षेत्रलाई थुकिरहेको,
आफ्नो कर्मभूमि बनाए । पिछडिएका किसानको दाँत कटकटाइरहेको
सेवा गर्न रुचाए । यसबाट के प्रमाणित हुन्छ यताउता चलमलाइरहेको

भने उनको चेतनामा वैदिक निःस्वार्थ सेवाभावको म असुर अवतार
प्रचुर प्रभाव परेको थियो । केन्जीको मनमा वैदिक वासन्ती प्रकाशको गर्भमा
'कर्म'को अवधारणा उम्लेको पाइन्छ । कर्मको म असुर ।
गरिमा : : ११

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
पुग्दापुग्दै देखेको पोखरा
दे. ९
ज्यादै सुन्दर नील शैल-वनको प्रान्तीय पोशाकमा,
'माछा हिमाल-शिरमा चम्काउँदी शानमा,

बाला जोबनको नयाँ रहरमा खोज्दी सरी
१- देख्ता लोचन नै मदालस भए, यी पोखरा धन्य हन् !
हामी गर्वित छौँ लिएर यिनले नेपालको आसरा

नामी रूप जित्न तगडा श्री शालिनी पोखरा /
राता ओंठ र नौली शिरानी धरा,
२- लिँदी छ वा सुवयसी फेवा धरी उर्वरा
भरतराज 'मन्थलीय
सर्य जब प्रभा पोती प्रभाती सधैँ
हिउँ देखिने शिखरमा जौ-धानका
बन्दा सार्थक अन्नपूर्ण भृवनै लोभिन्छ मानी मणि,
\
३- फेवा गर्दछ आत्मसात् जुन भनी मे पोखरा धनी ।
पाखा राष्ट्रिय पानी भरी छन् जहाँ

तल खगका माला जहाँ 2
=
सेता ऊरु टल्किइ सौदामिनी छन् जहाँ /

z \
\
४- मेवाको सिठो नगरको पेवा छ फेवा त्यहाँ | |

\
\
वा अरु ताल छन् वरुणका पनि,

टुक्रा हुन् अथवा सुनील नभका धर्ती
मृदु मीन वा क्यै अप्सराका यहाँ ।
==
५- हों रमणीय म्या रमणमा उल्लास थप्ने नयाँ ।
१२ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
यो उज्यालिन सके दैवी उज्यालो पसी,
पूर्ण प्राप्ति भएर प्राप्य पनि क्यै बाँकी पछि,
फ़ेवा त्यै सरि पोखराकन
लोभिइ सबै सौन्दर्यमा भै रत ।
त्यल्ले तान्दछ महिमा देखाउँदै कञ्चन, 4

त्यै हेर्दा कृतृकी युवा-युवतिका आलाप, आलिङ्गन,
वाराही जल बीच छिन्, चरणको पाताल-छाँगो जुन
मीठा बन्दछन् सणि दिने ।
जलपातले उड्दा धरा
साँच्चै जीवनमा वेच्यो भने
मिल्
इन् ली ा लहरी
द्रेन हेर्नपरी प्नयनमा
रसन्नआलोकको
यो नर् तन / ।
पोखरा
हुन् गृप्तेश्वर मस्त सृप्त मनमा उददीप्तिका द्योतन,
देवी विन्ध्यनिवासिनी वर दिने, हुन् भद्रकाली झन,
सेती गोप्य धरणिकी सर्वत्र न

सुन्दर बृद्ध मन्दिर, गुफा गाम्भीर्यका लक्षण ।
डोकामा लिइ शिखरका यहाँ सुन्तली,

त्यै खाएर कि सुन्तले अधरका त्यस्तै नि वक्षःस्थली
राता स्याउ लाल गाला पनि,

१०- मीठा शब्द र हाउ-भाउहरुमा छक्किन्छ वर्णाश्रमी ।
जस्तो दृश्य छ पावनी प्रकृतिको पोखरा,

त्यस्तै लाग्छ थकालिनी, मगरिनी, करा,
लामा, स्वच्छ र स्निग्ध मृत्तरपथ, आपण,
झन् राम्रा घर बार्दलीसहितका पाषाणका चित्रण
गरिमा : : १३

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
यी राम्रा घरभित्र मानिस बसे राम्रा दयासागर,
ती हाम्रा स्मृतिभित्र वर्णित सरी लेलान् समृच्च स्तर ।
स्वार्थी, कामुक, लुब्ध, धूर्त, भँडुवा भने बेहद,

१२- ऐलेको यस देशको त्यो देखिएला बृध !
लेखकवर्गमा
गरिमाका लागि दिइएका पनि रचना अन्यत्र नदिनुहोला ।

दिनुपरे गरिमालाई सूचित ।
गरिमामा आफ्नो रचंना दिंदा सफा अक्षरमा मात्र
हस्तलिखित वा टाइप गरेर दिनुहोला । फोटोकपी
मान्य हने छैन ।
3 रचनास्वीकृतिको जानकारी यथाशीघ्र गरिनेछ । यदि रचना
एक वर्षभित्र पनि नछापिएमा स्वतः अस्वीकृत भएको

मानिनेछ र उक्त अस्वीकृत रचना फिर्ता गरिने छैन । रचना
दिंदा एक प्रति सुरक्षित राख्नुहोला ।

एउटै रचना गरिमाका लागि पटकपटक
नदिनुहोला ।
- सम्पादक

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
राजेन्द्र सुवेदी
साहित्यमा उत्तरआधुनिकतावादी चिन्तनधारा ईश्वरको मृत्युको घोषणा गरेपछि मूल्यविधटनको
पाश्चात्य प्रक्षेपित एउटा नमुना हो । प्रथम र घोषित बिन्दु देखा ।

विश्वसाम्राज्यवादी चिन्तनका विविध पक्षहरूका मृत्युसम्बन्धी नित्सेको घोषणा अन्तहीन
मोडलहरू युरोप र अमेरिकाबाट हुने प्रक्षेपणहरू आरम्भ बनेर मान्छेका निष्ठागत मूल्यहरूको
हुन् । घोषित र सुनियोजित प्रक्षेपणका परिणति विघटनको कारक तत्त्वका रूपमा देखा ।
१९५० पछिका वर्षहरूमा देखिएका चिन्तनको यस परम्परामा अर्को सिँढी थपियो- १९६० को
वर्चस्व भनेको नै उत्तरआधुनिकताका नाममा दशकमा टी. एस्. इलियटले गरेको उपन्यासको
मौलांएको चिन्तनधारा हो । दार्शनिक धरातलमा मृत्युको घोषणा । स्थापित र शास्त्रीयताको पक्षका
र दैनिक कृत्यको उपभोक्तावादी विरुद्धमा थपिन आएका नवीनतम मूल्यहरूको

आचरण अनि समग्र आचरणमा अभिव्यक्त हुने स्थायी र स्थापित मान्यताका सन्दर्भित भएर
उपयोगितावादी संस्कृतिले जरो आएका भनिएका कथनको अर्थ नितान्त अराजकता र
यसपछिका वर्षहरूमा आधुनिकताका परिधिमा सन्दर्भमा प्रयोग गरियो । 'मृत्यु'

मात्र होइन सम्पूर्ण जीवनवृत्तमा नै एउटा भयावह शब्द त्यसपछि पनि प्रयोग हुँदै गयो । अमेरिकी
र आतङ भएर उत्तरआधुनिकतावाद देखा । कवि विल्सनले पद्यात्मक शिल्पको
यस अराजकतावादी, परम्परागत रचनात्मक स्वरूपलाई गएको
चिन्तनको बीजाधान हिटलरका नित्सेले विधा भनेर घोषित गरे । विल्सनले प्रतिपादन
गरेको ईश्वर-मृत्युको घोषणा गरेको यस कथनले कविताको भावावेग र

प्रमुख कारक तत्त्व बनेर स्थापित हुँदै आयो । लयात्मक शिल्पविधानसमेतको
यथार्थवादी साहित्यकारहरूले ईश्वरको भएपछि १९६० वर्षमा परम्परागत
अस्तित्व र जीवन्तता निष्ठा र निधि र मूल्यको घोषणा स्वीकारियो ।
यथार्थगत पक्षहरूमा खोज्ने गर्दछन् । शिल्पमा नहुने व्यक्ति-स्रष्टाहरूका लागि
आज पश्चिमी पूँजीवादी चिन्तनधाराले तिरोहित यो चोरलाई सिँढी बनिदियो ।
गर्दै गएको मानवचेतना अहम् र व्यक्तिवाद धुरीमा पनि स्थापित छ भनेर गर्व गर्नेहरूका
चढेपछि आफूबाहेक कसैलाई गतिलो नदेख्ने लागि प्रोत्साहनको वातावरण थपियो । १९५०
दुश्चेतना मौलाउँदै जान्छ । वस्तुजगत् र को समय बित्दानबित्दै लायनल लेखकको

आस्थाको समीकरण यथार्थ र निष्ठाको अन्त. भएको घोषणा गरिदिए । संरचनाबादका
समायोजनजस्ता जीवित मूल्यलाई स्वीकार्ने मान्छे नाममा स्थापित गरेका

स्थापित मूल्यका सन्दर्भमा, कला 'लेखकको अन्त' भनेर
र संस्कृतिका सन्दर्भमा, जीवनशैलीकै सन्दर्भमा हल्ला पिटाइदिए । यस किसिमको हल्ला सर्वप्रथम
उठेका नै उत्तरआधुनिकताका १९६० पछिका बार्थको

उदाहरंण भएका छन् । नित्सेले विकसित बन्दै गयो ।
गरिमा : : १५

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
स्रष्टा /लेखकलाई निषेध गरेर रचनालाई मात्र र विखण्डनपछिको स्वैच्छिक अर्थको स्थापना नै
डेरिडाको विनिर्माण हो । रोलाँ बार्थको उत्तर-
अध्ययनको वस्तु बनाउनेहरूको अगुवा रोलाँ
बार्थलाई उत्तरसंरचनावादी मान्यताका स्थापित संरचनावाद र डेरिडाको विसंरचनावाद मिलाएर
व्यक्तित्व । लेखक / स्रष्टा / लेखकलाई अध्ययन गरेमा यही नै

कृतिवाट अलग राखेर कृतिका संरचनागत उत्तरआधुनिकतावादको उपलब्धि हो भन्ने
अध्ययन गर्न थालेपछि स्रष्टाको मृत्यु भएको सिद्ध हुन्छ ।
स्थिति स्पप्ट भयो । स्रप्टा र सृष्टिका बीचको वर्तमान युग भनेको पहिलेदेखि नै स्थापित
सम्वन्ध विच्छेद गरेर रचनाको अध्ययन हुन भएर आएका मूल्यहरूको विखण्डनको युग हो.
थालेपछि स्रष्टा अराजक बन्न प्रोत्साहित बन्दै स्थापित आस्थालाई भत्काएर त्यसभित्र नयाँ
गयो । आफ्ना रचनामा प्रयोग गरेका अव्यवस्था फैलाउन प्रयत्न गरिने हो;
तत्त्वहरू अवश्य पनि समाज, जीवनका भौतिक परम्परागत संस्कृति र विश्वासको विखण्डनको
र मनोवैज्ञानिक पर्यावरणबाट आत्मसात गरेपछि हो । आज हामी जुनसुकै क्षेत्रमा पनि
कृति एकअर्काको एउटा अन्योन्याश्रित प्रतिनिधि मूल्यहरूमा पहिरो गएको । संस्कृतिमा
सामग्री बन्दछ । यसै समाज, विखण्डन छ- अस्तिका मूर्ति, मठ र धर्मशालाहरू,
र पर्यावरण, आन्तरिक चौतारी क्लब र अतिथिगृहमा अर्थिन थालेका

सचेत र सफल वनेर स्थापित छन् । कलामा पहिरो भत्केको छ- अस्तिका
तर संरचनावादी चिन्तनका नाममा रचना नृत्य, गायन र बादनहरू रिमिक्स, पप र

र रचनाकारलाई विच्छेद गर्ने यो प्रचलन पनि अर्थिन थालेका छन् । साहित्यमा विस्थापन
हो र यो उत्तरआधुनिकताका नाममा मौलाएको छ- छन्द, लय र सङ्गीतात्मकतामा

एकपल्ट मुर्खरत भएको हो । लयहीनता, असङ्गति एवम् सार्थकताको अभावमा
उत्तरआधुनिकताका नाममा स्थापित व्यक्तिन थालेका छन् । अव्यवस्थामा
मूल्यहरूमा देखिने अर्को मृत्यु छ- भाषा र र संवेदनाको शून्यतामा बकवासहरू प्रयोग
विषयवस्तुको । ज्याक डेरिडा (१९३०-) को हन थालेका छन् । यस्तै
योगदान पनि विखण्डन र विनिर्माणको प्रमुख विनिर्माणवादको उपलब्धि स्वीकारिने परम्परा
वितण्डा हो । उनको आग्रह छ- शब्द र वाक्यमा
प्रादुर्भाव भएको देखिन्छ । उत्तरआधुनिकताको
अर्थ निहित हुन्छ भन्नु गम्भीर भ्रम हो । नामका सम्पूर्ण तत्त्वहरू केही युरोपीय राष्ट्र र
विनिर्मितिवादी चिन्तनधारालाई निकै विकसित
अमेरिकी भूमण्डलीय
र स्थापित बनाउने प्रयत्न भयो । भाषाबाट संज्ञान
परिदृश्यमा समाहित गएको मानिन लागेको
भिकेपछि जुनसुकै शब्दावली विन्यास गरेर छ । यस्तो स्थितिलाई विश्वकै भनेर
अराजक अर्थको पछिल्तिर भौंतारिए पनि कनै
पिटे पनि संयुक्त राज्य अमेरिका, युरोप र
अवरोध छैन भन्ने ढोका खल्न क्यानाडाका परिवृत्तभित्र मात्र पनि चर्चित
गयो । उत्तर-संरचनावाद र भइनसकेका मूल्यहरूलाई भनेर
वास्तवमा निकै विश्लेषणयोग्य चिन्तनधारा बनेका
उद्घोष गर्ने परम्परा विकसित हुँदै गएको छ
छन् । अर्थमा स्थापित र स्वीकृत प्रतीक तहगत
उत्तरआधुनिकता नामको भूमण्डलीकृत जुन नारा
तत्त्व पनि रहन्छ । डेरिडाको विचारमा त्यस्तो छ त्यो त २-४ ओटा युरोपीय र अमेरिकी देशका
अथ अथ हाइन । त्यसो हुँदा शब्दहरूको विस्फोटन
प्रवृत्तले आफ्नो हैकमका फेशन प्रक्षेपण
१६ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
गर्ने सन्कीपूर्ण बौद्धिकताको उपग्रहीय कक्ष मात्र पनि छन्, तर तिनको स्वर निके झीनो मात्र
हो । यो अन्तर्राष्ट्रिय र विश्वजनीन विचार होइन, छ । उत्तरआधुनिकता भनेका एउटा

वरु विश्वबजारमा विक्री गर्न तयार गरिएको भन्नेहरू पनि छन् । यस सन्दर्भमा
सस्तो र विज्ञापित भएर देखा परका ल्योटार्डको नाम उल्लेख्य छ । आजका मूल्यहरू
जीवनचयां हा । आज भोलि स्थितिमा पुग्छन् भन्ने पनि
संस्कृति विकराल रूपमा स्वीकृति छ । आलोचना
छ । वर्तमान सञ्चारजगतमा मात्र उत्तरआधुनिकता होइन । यस्तो परम्परा
आएका विज्ञापनका लहरले सम्पूर्ण स्थापित उत्तरआधुनिकता हुने भए नेपालमा पनि २००४
मूल्यहरू भत्काइसकेको देखिन्छ । २०१६ सालसम्मका कला र साहित्यका

उत्तरआधुनिकताले सबभन्दा पहिले सवल मूल्यलाई २०१७ सालपछि प्रशस्त आलोचना
र आक्रामक सूचना-साम्राज्य विस्तार गर्नमा गरियो । त्यो आलोचना नै
सफलता प्राप्त गरका छ। आजको सूचना- होइन । २०१७ देखि २०४७ सालसम्मका
साम्राज्यवादी विश्वका अनन्त परिणामहरू प्रवृत्तलाई २०४८ देखि पछिका वर्षहरूमा प्रशस्तै
जन्मेका छन् । सिङ्गो सांस्कृतिक परिवेश विषाक्त आलोचना गरियो । त्यो पुनि उत्तरआधुनिकता
र विद्रूप बन्नु यसके परिणाम हो । मानवमूल्य होइन । उत्तरआधुनिकता, उत्तरसंरचना

विलय गरेर मूल्यहीनताको विभिन्न आदिका शब्दको प्रयोगाभावमा पनि आलोचनाको
रूपहरू यसकै परिणामहरू स्थापित भएका हन् । परम्परा कायम थियो ।

लाखौँ वर्षदेखि निर्मित र संरक्षित बन्दै आएको स्थापित र सबल मूल्यलाई उल्टापाल्टी र
परम्परा सूचनायन्त्रबाट विक्री, विज्ञापन गरिने विस्थापित गरर प्रयोग गर्ने वर्तमान पनि हो ।
सस्तो उत्पादनको वस्तु बन्न पनि यसके साम्प्रतिक साहित्य, संस्कृति र कला
परिणाम हुन् । आदिकालको विकसित साम्राज्यद्वारा निर्देशित नीतिद्वारा
बन्दै आएको वैचारिक प्रवाह सूचना-साम्राज्यका नियन्त्रित बन्दै गएको छ । यी सबैलाई आलोचना
माध्यमबाट प्रसारित भएको स्थिति पनि यसकै मात्र गरिँदै जानाले उत्तरआधुनिकताको निर्माण
नोस्त र नाममा
स्खलित बन्दै गएका दुष्परिणामहरू हुन् । ग्लास- भइहाल्ने छैन ।
आजको संस्कृति विश्वअर्थनीतिबाट आक्रान्त

ठोस दर्शन-स्खलनको समाचार विश्वबजारमा बन्दै गएको छ र राजनीतिक शक्तिद्वारा
सूचना-साम्राज्यका मुद्रामा विनिमय हुने काम र अराजक बन्दै गएको छ । मूल रूपमा माथि
अर्को परिणाम थियो । दर्शन र उल्लिखित २-४ राष्ट्रको राजनीतिक शक्तिद्वारा
विवेकमा प्रविधिका खिया लगाइदियो । आजको चिन्तन दुर्बल र क्षणिक एवम्
यी सम्पूर्ण तत्त्वहरूको अभिप्राय आदिकालदेखि सीमित र अविश्वसनीय चटक बन्दै गएको ।
मानवअस्मिताले तयार पारेका आधारभूमिलाई उत्पादक र उपभोक्ताको वर्गमा विभाजित

उखेलेर पल्टाइदिनुभन्दा पर कुनै पनि समाजलाई हामी उत्तरआधुनिकताको नाममा
नयाँ र रचनात्मक नियत नरहेको कुरा यस दर्बल बन्दै गएको ।
परिणातिले साबित गरिदियो । उत्तर- अन्तश्चेतनामा निहित प्रबल सृजनाचेत र
आधुनिकतालाई अन्धसमर्थनबाट अलग राखेर प्रतिभालाई उत्तरआधुनिकताले स्खलित
आलोचनात्मक समर्थनको पक्षमा बनाउँदैछ । प्रतिभाको अन्तश्चेतना अत्यन्त उच्च,
गरिमा : : १७

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
शाश्वत र हुन्छ, तर उत्तर- व्यवस्थित बन्दै जाँदा नियमनयुक्त समाजमा
हावाले त्यसलाई र तुच्छ आइपुग्यो, तर ती निर्मित नियमको विखण्डन
। यसरी उच्च र महनीय गरेर पुनः पुरानै विन्दुमा अभिमुख भन्ने

सरलताको नाममा दर्वल र सारहीन वनाउनु उनीहरूको कथन छ, तर त्यसमा सत्य छैन |
भनेको सर्वग्राह्य र अधिकतम उपभाक्ताका मान्छे यी उत्तरआधुनिकताका नाममा विकास
पहँचमा ल्याउन् हो भन्ने ज्याक डेरिडाको भएका छाडा विधि-व्यवहारबाट त्यही आदिम
मान्यताले कलाको पनि मृत्यु-आमन्त्रण गरका चिन्तन र आदिम पहिचानमा पुग्छ भनेको हो
छ । यसरी अन्तहीन
दिग्भमित यस
भने यसो भन्नु सबैभन्दा गलत र भ्रामक नारामा
पनि जोडिन आएको छ ।

यसबाट के सिद्ध हुन्छ भने निहित अव्यवस्थित र स्खलित चिन्तनले त्राटक
प्रतिभाको पनि मृत्यु र मृत्युको यस सतत सम्मोहन, योग, पुरश्चरण, साथना, सत्य,
प्रक्रियामा शाश्वत सौन्दर्य र विश्वजनीन सत्य- ईश्वरजस्ता तत्त्वलाई क्षणिक अनुकूलताका
शिवको पनि म॒त्य । यसो भनेपछि एउटा नया र उपभागका सामग्रीहरूलाई मिथकभन्दा
सबल चिन्तनधाराका विकास त्यो क हो बाहिरसम्म विस्तारित हुनवाट वञ्चित गरिँदै
भने उत्तरआधुनिकता भनेको पतित मध्यमवर्गको गयो । उत्तर आधुनिकताको सान्दर्भिक एउटा त्क
चिन्तनको उच्च-मध्यमवर्गको प्रस्तुत गरेका छन् यस विचारका चिन्तक ।

संस्कृति हो । वामपन्थी संस्कृतिको पराजयको समालोचनामा के तक छ भने
दिएर दक्षिणपन्थी मध्यमवर्गीय उत्तरआधुनिक समाज वहुल किसिमको छ अनि
संस्कृतिका अभिव्यक्तिको हावा विस्तार गने यस बहुल समाजको दृष्टिकाण पनि अनेकतावादी
परम्परा नै हा । यस विपयको किसिमका हुन्छ । प्रत्येक व्यक्तिका चिन्तन र
गम्भीरतापूर्वक अध्ययन गरेका खण्डमा के कुरा दृष्टिमा सत्य र यथार्थं हुन्छ । त्यही नै शाश्वत
सिद्ध हुन्छ भने आर्थिक र सांस्कृतिक र सौन्दर्य हो । त्यसकारण प्रत्येक व्यक्तिको
सञ्जाल, सैनिक सङ्गठनात्मक सञ्जाल तथा अभिव्यक्ति सत्य र शाश्वत हन्छ भन्ने उनको
राजनीतिक सञ्जाल विस्तार गर्ने आशयले समाजलाई अवसरवादी, व्यक्तिवादी र
साम्राज्यवादको स्थितिलाई अराजक बन्नका लागि फराकिलो ढोका

वादको नाममा अमेरिका र युरोपका केही शक्तिको खुलेको यसले मान्छेलाई अनेकतामा र
नियन्त्रणकारी नियत स्पष्ट बन्दै गएको करा अविचारमा खण्डित बनाउन प्रबल सहयोग
आजका सानातिना राष्ट्रहरूले छन् । पुऱ्याएको छ । शाश्वत र पुरातन युगदेखि ने
उत्तरआधुनिकतावादीहरूका कथन र व्यव- सङ्गठित र सम्वद्ध रहेको मानवसमाज विखण्डित
हारमा नितान्त भिन्नता देखिएका छन् । एउटा बनेको अवस्थामा उपस्थित बनेको छ । तर यस
उदाहरण के हो भने उत्तरआधुनिकतावादीहरूको समाजको वर्तमान विगततिर अभिमुख छ भन्नु
भनाइमा मान्छेले जहाँबाट आफ्नो सभ्यता आरम्भ
र वैज्ञानिकी, र विद्युतीय गतिबाट ने
गरेर वर्तमान विन्दुमा आयो आज त्यतैतिर
त्यस आदिमतातिर पुगिन्छ भन्नु भनाइ र गराइको
अभिमुख हुँदैछ । यसको तात्पर्यमा उनीहरू के
भिन्नता पुष्टि हुन्छ । यी सम्पूर्ण व्यवहारबाट
भन्छन् भन मान्छ आरम्भको विस्तारै
उत्तरआधुनिकता भनेको मूल्यको मृत्यु पनि
जटिलता र वौद्धिक मर्यादा, अनुशासनका सीमामा
न त !
गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अस्तित्ववादी दार्शनिक नित्सेको ईश्वरको चरित्रका आधारमा सम्मानित बनाउन प्रयत्न
गरौँ भनेको हो । अन्यथा यसको अर्थ साम्प्रदायिक
मृत्युको घोषणा हिटलरको जन्मको कारक सावित
भएको छ । स्थापित र सङ्गठित आख्यानविधानका बीजारोपण भन्ने मात्र
विरोधी टी. एस्. इलियटको उपन्यासको मृत्युको र विखण्डनको भयावह स्थिति जन्मन्छ ।
घोषणा अव्यवस्थित र अप्रबन्धीकृत रचना- 'यत्र विश्व भवत्येक निडम्' अर्थात् विश्व एउटै
विधानको जनक सिद्ध भएको स्थापित शान्त र सबल आवासगृह बन्न सक्छ, त्यस्तो
विधासिद्धान्तका विरोधी एड्मन्ड विल्सनको स्थितिको निर्माण गरौँ भनेको हो न कि आजका
विधाहरूको मृत्युको घोषणा लेखकहरूमा पूँजीवादी चेतनाले गाँजेर विश्वलाई उत्पादित

विधाचिन्तनका निम्ति विनाशको कारक बनेको सामग्री खपत हुने बजार मात्र बनाऔँ । वर्तमान
छ । रचनाकारको चारित्रिक विश्वसनीयता नकार्ने आर्थिक शीतयुद्धको प्रक्षेप्यास्त्रको
रोलाँ बार्थको लेखकको मृत्युको घोषणा अराजक लक्षित बिन्दु भनेको पनि होइन । हाम्रा
लेखकको जनक सिद्ध भएको छ । यसरी घोषित प्राचीन सभ्यतादेखि प्रचलित बनेर आएको
हुँदै आएको अन्तहीन मृत्युको घोषणापरम्परा विश्वमैत्रीको चिन्तन चक्षुषा सर्वाणि
आज उत्तरआधुनिकताका नाममा समष्टि मूल्यको भूतानि समीक्षामहे' अथवा सम्पूर्ण
विकराल मृत्यु बनेर उपस्थित भएको यी मित्रका आँखाले निरूपण गरौँ भनेको भेलेन्टाइन
सबै र मूल्यनिरपेक्षतावादी डेमा प्रेमी र प्रेमिकालाई उपहार दिने काम

दर्शनहरू मान्छेलाई शक्तिहीन र निरर्थकताको भनेको होइन । प्राचीन समयको र
दिशातिर धकेल्नमा प्रयत्नरत रहेका छन् । वौद्धिक ज्ञानचक्षु भनेको आजको टेलिभिजन, फैक्स,
बहसमा प्रगतिशीलता र बस्तुगत अवस्थालाई सेल्युलर, टेलेक्स आदिको रूप पनि होइन र
समर्थन गर्ने नेपाली चिन्तकहरू बर्तमान समयमा र सूचना-साम्राज्यको अन्तरिक्ष
रूसदेखि युरोप हुँदै अमेरिकासम्मको दूरीमा अधिनायक बन्नु भन्ने पनि होइन । आज
हल्लिइरहेका छन् । यथास्थितिवादी लेखकहरूको नाममा विविध रूपले
त कुरै भएन; उत्तरआधुनिकताका नाममा सबैको जीवनाश्रय बन्न नदिई
सम्मोहित २-४ प्रतिशत पश्चिमी संस्कृतिका पूँजीवादी उत्पादकहरूको व्यावसायिक क्षेत्र मात्र
नवदास र २-४ जना अराजक राजनीतिका बनाइँदै आएको छ । बजारीकरणका यस प्रवृत्तिले
दासहरूले सिङ्गो नेपाली समाजको प्रतिनिधित्व मान्छेलाई मात्र साधन अर्थात् औजार बनाएको
गरेका छन् भन्न मिल्दैन । नेपाली समाजले आज छ न कि सृजनशील ऊर्जाको स्रोत ।
सुनेको Village) को आज सबभन्दा विषय

अवधारणा वैदिक कालदेखि चलिआएको चिरन्तन परमाणु बमलाई ठानिएको छ, तर त्यसभन्दा
होइन । विश्व नै हाम्रो घनिष्ठ पनि भयावह बम भनेको सांस्कृतिक बम हो ।
परिवार हो र सम्पूर्ण विश्वसमुदाय नै हाम्रो एकै यो अपसंस्कृतिको बम विस्फोटन गरेर सानो
घरबराबर हो भन्नु र आजको भूमण्डलीकरणमा आयतनमा आफ्नो पहिचान राख्न प्रयत्न गर्ने
पुगेको मान्यता एकै हो भन्नु मूर्खता हो । राष्ट्रको संस्कृति, अर्थ, धर्म र राजनीति समाप्त
विश्वमार्यम्' भनेको विश्वलाई अग्लो नाक गर्ने काम पनि यसै कार्यबाट भइरहेको
हुनेहरूको एकाधिकारमा कब्जा गरौं भनेको होइन; विशेष गरेर नेपालीमा दुईओटा
विश्वलाई आदर्श र गरिमायुक्त चिन्तन र आक्रमण भइरहेको नेपालको मौलिक र
गरिमा : : १९

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
परम्परागत संस्कृतिमाथ आक्रमण गर्ने उद्देश्यले जोडिएका छन् । स्वास्थ्यका नाममा प्राथमिक
दुईओटा सशक्त बम विस्फोटन भएका छन् । उपचारको चेतना पुगेको छैन, तर आधुनिक
विस्फोटित पहिलो बम हो पर्यावरणबाट विकृतिका उपज र स्वास्थ्यका निम्ति हानिकारक
भारतमा आएका कच्चापदार्थहरू प्रशोधनपछि रक्सी, चुरोट र मादक द्रव्यका विक्री काउन्टर
नेपाल भित्रिएको सांस्कृतिक बम र व्यवस्थित ढङ्गले खुलिसकेका छन् ।

हो- पश्चिमी साम्राज्य, चिन्तनको प्रखर विदूषक झारफुक र सुडेनीका भरमा मानवीय स्वास्थ्य
बनेका सीधै प्रक्षेपण गरिएको अडेका ठाउँमा एडस र क्यान्सरका स्रोतको
अपसांस्कृतिक बम । यी दुवै अपसंस्कृतिको विनिमय आरम्भ भइसकेको छ । यस किसिमका
सिकारमा परिणत भएको वर्तमान सम्भावित विकृतिको प्रक्षेपणस्रोत

दुर्घटनाको निकटतातिर अभिप्रेरित भएको सांस्कृतिक बम ने त हो । सांस्कृतिक साम्राज्यका
अधिनायक पश्चिमी राष्ट्रहरूको षड्यन्त्र नै
भित्रिएको पभाव
हाम्रो जस्तो सानो र दुर्बल संस्कृतिको पर्यावरणमा
गम्भीर विषका रूपमा हाम्रो जस्तो मुलुकमा

मौलिकतालाई ध्वस्त गर्न अत्यन्त सफल फैलिइरहेको हामी आध्यात्मिक बलबाट
बनिरहेको छ । उत्तरआधृनिकताको निष्कर्ष के विकसित हुँदै आएर वर्तमानमा टिकेका ।
हो भने आफ्नो समाजमा स्थापित ठीक विपरीत भौतिक भोगलिप्साबाट
मूल्यप्रतिको वितृष्णाभाव जगाइदिने वैयक्तिक विकसित हुँदै आएर यहाँ आइपुगेका हुन् । सेवा,
लहडबाट जन्मेका चिन्तनको तपस्या र साधनाबाट मानवकल्याणको लक्ष्यसम्म
परिणाम हो । लामो समय लगाएर स्थापित भएका आरोहित हुने हाम्रो ध्येय हो, तर ठीक विपरीत
मूल्यहरूलाई एकै विस्फोटनवाट ध्वस्त पारिदिन आक्रमण हस्तक्षेप र
सक्ने वर्तमान अपसंस्कृति पश्चिमी सम्पन्न औपनिवेशिकीकरणबाट आफ्नो उद्देश्य पूर्ति गर्नुमा
राष्ट्रलाई व्यक्तिवादी अभिप्रेरित गर्न रहेको छ । आज हामी आफ्नै मूल्यमा गर्व राख्नमा
सफल बनेको छ । अमेरिका र युरोपकेन्द्रित पनि लाज मान्न थालेका । हाम्रो धर्म, संस्कृति
अभिवृत्ति निर्माणको साधन बनेका छ । विश्वका र परम्परा त्यागेमा भोजनको प्रबन्ध हुने
अन्य मुलुकका पूँजीवादी भएका कुलीन प्रस्तावहरू आउन थालेका छन् । हामीले आफ्नो
र सम्भ्रान्त समाजमा प्रचलित अनुशासनहीन पहिचान पूरै गुमाएमा हाम्रा छोराछोरीहरूको
अपसंस्कृतिको संवाहक वनेको छ । अविकसित पढाइको बेहोरिदिने र हामीले आफ्नो गौरव
र असम्पन्न समाजका त्यागेमा व्यवसायको सुनिश्चितता गरिदिने
संहारक बन्दै गएको छ । प्रस्तावहरू आउन थालेका छन् । भोजन, आवास
उत्तरआधुनिकताको संस्कृति नेपाल र परिधानका अतिरिक्त मनोरञ्जनसमेतको ठेक्का
र नेपालजस्ता अन्य मुलुकका हितमा छेन । यस्ता लिनेहरूले त्यसको सट्टामा हाम्रा स्थापित मूल्यको
असम्पन्न र अविकसित राष्ट्रलाई के थाहा हुनुपर्छ विघटनकारी सम्झौतामा हस्ताक्षर मात्र मागेका
भने नेपालका शिक्षा र सचेतता छन् । यी सम्पूर्ण पक्षका हाम्रो गिर्दो

पुगेको छैन । आफ्नो सांस्कृतिक र राष्ट्रिय आत्मबल खाडलतिर
अस्मितावोधको भावना जागरित हन सकेको छैन, दुर्घटत हुन पुगेको स्पष्ट जबसम्म
तर गाउँगाउँसम्म विभिन्न विज्ञापन सांस्कृतिक र आर्थिक रूपमा सबल एवम्
प्रसारण गर्ने च्यानल भएका टेलिभिजनहरू बन्न सक्तैनौं तबसम्म
२० : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अतिवादका फन्दाबाट जोगिन सक्तैनौं । अनि परेजस्तै खुरमुरिन पनि बेर छैन ।
जबसम्म भौतिक रूपमा पनि आत्मविश्वस्त बन्न त्यसकारण यस्ता ग्रहण गर्न समयमै
तबसम्म उत्तरआधुनिकताका आँधीबाट सचेत र विवेकशील बनी निर्णय गर्नुछ ।
आफ्नो मौलिक पहिचान संरक्षण गर्न समर्थ बन्दैनौं । कला, संस्कृति, साहित्य र दर्शनका
उत्तरआधुनिकतावादीहरूको आह्वान छ- सम्भाषणहरू, अमूर्त व्याख्या र विश्लेषणहरू
मान्छे आफ्नो निर्णयका निम्ति स्वयम् नै पर्याप्त अभावग्रस्त मान्छेका निम्ति भालुलाई पुराण मात्र
र स्वतन्त्र उसका अन्तर्तहमा अनन्त बन्दछन् । यसबाट खतरा के पनि जन्मिरहेको
सम्भावनाहरू जन्मिन्छन् । हामीले तिनलाई छ भने आर्थिक अभाव र.सांस्कृतिक अराजकताका
नियमका व्यवधान जन्माएर बनाउनु कारणले हामी स्वयम् मौलिकताबाट विचलित

हुन्न भन्नु स्थापित मूल्यलाई च्यातचुत पार, र स्खलित बन्दै क्रमश: उत्तर-
अराजक बन, अनियन्त्रित होऊ भन्नु हो यसो आधुनिकताजनित कुलीन, नवधनिक र सम्भ्रान्त
भन्नुको तात्पर्य के हो भने तिमी सांस्कृतिक वर्गको विकारग्रस्त संस्कारबाट फस्टाएको
दृष्टिले अत्यन्त चाँडै मर्दैछौ र हाम्रो सांस्कृतिक अपसंस्कृतिका गिर्दै गइरहेका छौँ ।
साम्राज्य विश्वव्यापी बन्दैछ । हामीले कहाँनेर मूल्यविधटनको सिकार बनिरहेका । समग्रमा
सतक बन्नुपर्छ भने पुरातन युगदेखि संयम र उत्तरआधुनिकता स्थापित मूल्यहरूको मृत्युका
अनुशासनको नैतिक मर्यादामा बसेका हामीहरू रूपमा हाम्रा अधिल्तिर उपस्थित भइरहेछ । हामी
बँधूवा गाई हुनासाथ जताततै दौडेर खाडलतिर धकेलिँदै खस्ने

साइतको प्रतीक्षामा छौँ ।
मूल्य : रु. १०५।-
गरिमा : : २१

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
~
सारा पुराणका कर्ता व्यासका दुइ सूक्ति छन् ।
नै पृण्य, परपीडन पाप हृन् ॥ (१)
आफू बनेर दृष्टान्त, शास्त्रमा ।

उज्यालो दिन खोज्नेले, आफू नै ॥ (२)
बन्न सबै सक्छन्, चेलो को बन्न ?

त्यागले ईशको लाभ जो ता निष्काम भक्त छ ॥ (३)
भन्नेभन्दा ठुलो गर्ने, दिनेभन्दा दिलाउने ।
फुटाउने भए दृष्ट, महात्मा हुन् जुटाउने ॥ (४)
सबै सृखी, निरोगी सक्तो सेवा सबै गरून्

भलैभलो सबै देखून् भोका कोही कते ॥ (५)
भोलिसम्म रहन्नन् है, देह, गेहादि के छ र ?
गरे खोज, भेटिन्छन् जगदीश्वर ॥ (६)

भगवानको बने भक्त, ईश दर्शन ।
प्रसन्न आत्मामा, जनता हन् जनार्दन ॥ (७)
राष्ट्र सर्वस्व मानेर, नेता र जनताहरू ।

सवा-यज्ञ साझा, सृष्टि, श्रम बनोस् गृरु ॥
आफू बत्तीले, सर्वत्र पार्छ ।

नदी नाम बन्छ सागरको जल ॥ (९)
सृष्टिमा श्रेष्ठ हो ज्ञान, भक्ति, वैराग्यको फल ।
भक्ति, जुक्ति मिले मुक्ति, आत्मा हो बलको बल ॥
अभेद दृष्टि हो ज्ञान, समान अरुमा ममा ।

निर्विषय भए ध्यान, मनमा नित्य बोधमा ॥ (११)
मनको मलको त्याग, स्नान भो आत्मतीर्थमा ।
शरीरादि हुने शुद्ध इन्द्रियादि अधीनमा ॥ (१२)
२२ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
आफू शुद्ध सदा निर्विकार, निरञ्जन
हो, यही हो ॥ (१३)
सबै कर्म, गर्नेले ।
अकर्ता र अभोक्ता मै. ज्ञानीले पनि गर्दछ ॥ (१४)
सृष्टि ईश्वरको राज्य, बस र भोग

योग होस् परमात्मामा, नत्र रोग, वियोग है ॥
भव-भोग महारोग, वियोग प्रभृको भए ।

निरोग र महाभोग, प्रभुमा भए ॥
बस्छन् ईश्वर मन खाली भयो भने ॥
प॒खालियो भने सारा, मनको मल गो भने ॥ (१७)
दुधिलो वाणी, पेटमा पेचिला ।

भोलि भोग्छ त्यसैले नै, भन्दैनन् है कठे बरा ॥ (१८)
अरूबाट त्यही मिल्छ आफू दृष्टान्त नै बन ।

उपदेश दिने आफू, आदेश गर पालन ॥ (१९)
सम्झे अर्जुनले आफू, मोह सारा समाप्त भो ।

बिर्से मेटिन्छ आफू नै, उद्धार गर आफूको ॥ (२०)
मनका मानका धर्म छोडी शरणमा परे ।
कृष्ण उद्धार गर्छन् है, ज्ञानले मुक्त मै तरे
पाप तिमीजस्तै, पापी को छ र ?

शरणापन्न छु देव / आफ्नै जानी कृपा गर ॥ (२२,
म ता जान्दिनँ मन्त्रादि आवाहन, विसर्जन ।

हे इश्वर / क्षमा राख, आफ्नै भक्त भनीकन ॥ (२३)
मेरा सर्वस्व आधार, उद्धार गर शङ्कर
राम, कृष्ण, पिता, माता, पार्वती, परमेश्वर ॥
गरिमा : : २३

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
दैनिकी मैले धरानदेखि नै लेख्न थालिसकेको अत्यन्त माया र आदरले उत्तम दाइ र बालमुकन्द
थिएँ- गोविन्द भट्टको प्रेरणाले । दाइ (रूपरेखाका सम्पादकद्वय) ले छापिदिनुभयो
तर कथा, निबन्धको रूपमा भने मैले र मलाई निबन्धकार भनेर चिनाएरै छाडनुभयो ।
रचना लेखेको थिइनँ । म आफ्नो गद्यलाई त्यो गुन म जिन्दगीमा कहिल्यै बिर्सन चाहन्नँ ।
दिदी इन्दिरा वा अन्य अग्रजहरूलाई सुनाएर, मेरा आदरणीय दाइहरू ।
तर दैनिकीको रूपमा मात्रै । छाप्नको लागि म पारिजात दिदीसँग मेरो घनिष्ठता बढ्दै गयो ।
गद्य त्यति बेला । उहाँले मलाई आफ्ना जीवनका पानाहरू बिस्तारै
अँ, म लोककथाहरूचाहिँ गर्थे है सुनाउंन थाल्नुभयो । उहाँको बाको बारेमा, उहाँकी

त्यति बेला पनि । मलाई लाग्छ म धरान आमाको बारेमा, दाइको बारेमा, दिदी र बहिनी-
आउनुभन्दा पहिल्यै मेरा दुइटा लोककथाहरू हरूको बारेमा; आफन्त नातागोता र प्रिय-प्रिय
साहित्य र स्वास्नीमान्छेमा साथीहरूको बारेमा । बाल्यकालको
छापिइसकेका थिए । बारेमा, जवानीको । राम्रा

यस्तो हँदा पनि मेरो मूल कराहरूको बदमासीको
लेखनचाहिँ कविता नै थियो । बारेमा । मैले भनेँ, “लेखौँ दिदी ?”
काठमाडौं आएपछि, खास गरी “लेख न ।” उहाँले बडो मीठो
राल्फा आन्दोलन सुरु भइसकेपछि गरी भन्नुभयो ।

मैले गद्य लेख्न थालेँ । पारिजात मैले लेख्न थालें । शब्दका
दिदीलाई मैले लेखेको गद्य राम्रो लाग्न
थालें ।
थाल्यो । उहाँले मलाई गद्य लेख्न झन्
प्रेरित गर्न थाल्नुभयो र उहाँकै बलियो “ठीक छ दिदी

सिफारिसमा त्यति बेलाको अत्यन्तः लोकप्रिय म उहाँलाई ।
पत्रिका रूपरेखामा मेरो पहिलो निबन्ध छापियो- उहाँ र आफ्नो प्रतिक्रिया
आत्मविज्ञप्तिः मिर्जामाइभाको नाममा । दिनुहुन्थ्यो । मैले लेखेको उहाँलाई खूब मन
यसको शीर्षक उत्तम दाइ (उत्तम कुँवर) ले पर्थ्यो । उहाँ मलाई आफ्ना थप कुराहरू
राखिदिनुभएको हो । उहाँले मेरो निबन्धको शीर्षक । भन्नुहुन्थ्यो, “यो पनि लेख न ।”
मात्र राखिदिनुभएन, निबन्ध लेख्न अत्यन्त ठूलो
प्रेरणा र प्रोत्साहन पनि दिनुभयो । मलाई आदर
दिदीका राम्रा मात्र छैनन्, नराम्रा
गरेर पारिश्रमिक पनि दिनुभयो । म पर्नु फुरुङ्ग पनि छन्, तर कस्तो महान् लेखिका ! जीवनलाई
परें जब उहाँले मलाई माया गरेर भन्नुभयो, खुला पुस्तकको रूपमा बाहिर आउन दिनुहुन्थ्यो ।
“यस्ता निबन्ध लेख्नुभयो भने म ढोड थिएन उहाँमा । कहिलेकाहीं त म हाँस्थँ अनि
मेरा साना आकारका निवन्ध मात्र होइन, उहाँ पनि मज्जाले हाँस्नुहुन्थ्यो ।
पूरा रूपरेखा लामा-लामा मिबन्ध पमि हो नि मेरो खास यो
२४ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
कितावको नाम पनि नै एउटा त्यस्तो उपन्यास लेख्न मन थियो जसका
दिदी भन्नुहुन्थ्यो । हरेक परिच्छेदहरू आफैँमा पूर्ण होऊन्, तर

“त्यस्तो भएन भन त मज्जा र ?” म जोडन पनि । पहिलो परिच्छेददेखि
भन्थे । अन्तिम परिच्छेदतिर पढ्दै जाँदा पनि मिलोस् ।
“तर यो मेरै वारेमा लेखेका भनेर अहिले अन्तिम परिच्छेद पढ़ेर पहिलो परिच्छेदतिर
नभन्ने है मञ्जुल ।” जाँदा पनि मिलोस् । जुनसुकै परिच्छेद पढेर
“हुन्छ ।” मैले भनें । त्यसपछि जुनसुकै परिच्छेद पढ्दा पनि मिलोस् ।

र मैले त्यो भनिनँ पनि । मैले त्यो यत्न गरँ र सफल पनि भएँ ।
जव उहाँले भन्नुभएको थियो तब मात्र पारिजात दिदीको जीवन नै त्यस्तो

। अहिले पारिजात नत्र उहाँकै जीवनमा आधारित उपन्यास कसरी
दिदीको बारमा पारिजात दिदीभन्दा पाको त्यस्तो हुन सक्थ्यो ! पनि गजब लाग्छ ।
मानिसले । उहाँभन्दा कम उमेरकै पछि मैले पारिजात दिदीका अरू धेरै
मानिसले लेखे पनि उहाँले जीवनका विभिन्न थाहा पाएँ, तर मलाई के लाग्छ भने ती सबै
पार गरिसकेकाले लेख्नुपर्थ्यो । कुरा समेट्न उहाँलाई आदर गर्ने, माया गर्ने,
“फलानाका वारमा पनि एउटा च्याप्टर मेहनती व्यक्तिले उपन्यास होइन
।” दिदीले गम्भीर भन्ने कि रोमान्टिक जीवनी लेख्नुपछ- प्रस्ट प्रस्ट ।
भन्ने भएर भन्नुभयो । म जिल्ल परेँ । मैले त्यो हाम्रो साहित्यमा जीवनी-साहित्य किन
कुरा राम्ररी । त्यो एकदम लुकेको नआएको होला- !
थियो । दिदीले मलाई खोल्नुभयो, तर मैले पारिजात दिदी र म कुनै कुरालाई
। दिदी चुप्प लाग्नुभयो त्यति बला मेरो कुनै कुरालाई त्यसरी पनि ।
देखेर । निस्केपछि विजय दाइले
पछि त्यो कुरा खुल्यो मैले पनि बुझ्न सक्ने भएछ । मलाई राष्ट्रिय नाचघरनिर टक्क रोकेर
गरर । अहिले मलाई सम्झीसम्झी हाँसा भन्नुभयो, “मञ्जुल भाइ, मैले तिम्रो
लाटा तर यो कुरा खुल्दा छैकुडोल्मा मेरो । कस्तो मन मैले पढ्न सुरु
अत्यन्त प्रिय उपन्यास जन्मेर पनि जवान सकिनँ । आद्योपान्त । त्यसमा
भइसकेका थियो । देशपरदेश थियो । एउटा पनि त्यस्तो शव्द छैन जसलाई म ।
अव त्यो च्याप्टर त्यहाँ थप्यो भने मरो उपन्यास तर सबै पढिसकेपछि मैले केही । के हो
सुन्दर होइन हुन्थ्यो । एउटै कुरा पनि मञ्जुल भाइ ?”
समयका अन्तरले कस्तो फरक हुँदो रहेछ । विजय मल्लजस्तो, आफूलाई मन पर्ने महान्
त्यो उपन्यास दिदीलाई मन पर्थ्यो मन लखकले (उपन्यासकारले) मेरो उपन्यास पढिदिनु,
भन्ने हो भने भूमिका पढ़े थाहा त्यही नै कति हो कति ठूलो कुरा भयो मेरा
भइहाल्छ । कतै राल्फा लेख्न नचाहने दिदी लागि । उहाँले त्यस्तो मायालु पाराले मलाई
पारिजातले त्यहाँ पारिजात राल्फा भनेर भनिदिनु- अर्को ठूलो ! म दङ्ग परें ।
लख्नुभएको छ । कति खुसी हुनुभएछ त दिदी ! अग्रजहरूले मलाई खूव माया गर्नुभएका छ-
म मलाई प्रयोग गर्न मन यसका लागि त खूब भाग्यमानी छु म
लाग्छ । नयाँ एकदम हुन मन । मलाई “त्यो कुनै व्यक्तिका जीवनमा आधारित गरर
: : २५

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
लेखेको उपन्यास हो दाइ । दाइले राम्ररी हेनुभो एक जना बहिनी त्यस्तै-त्यस्तै गद्यका
भने थाहा पाइहाल्नुहुन्छ ।” को हो भन्ने रहस्यचाहिँ किताबहरू खोजेर हिँडनुहुन्छ । उहाँ निबन्धकार
मैले । दिदी र मेरों त्यही त हो, तर कवि होइन, गजब लाग्छ मलाई ।
थियो । जे होस्, मेरो के छ भने राम्रो कृति

“फेरि एकपल्ट पढ॒छु ।” जन्माउन लेखकले आफ्ना पात्रका राम्रा कुरा
अर्का महान् उपन्यासकार दौलतविक्रम मात्र होइन, नराम्रा भनिने- मानिने, कुरासँग
विष्टले पनि खूब मन पराउनुभयो त्यो उपन्यास । पनि परिचित हुन पाउनुपर्छ, तर ती सवै
आजपर्यन्त कुरा गर्नुहुन्छ । तर उहाँले कारणको प्रशंसा वा घृणाको
पनि भन्नुभएन; ए, त्यो कथा पारिजातको रहेछ दृष्टिले होइन । लेख्नु शल्यचिकित्सा गर्नु हो ।
पनि भन्नुभएन । सायद उहाँलाई त्यसको मतलबै एउटा महान् शल्यचिकित्सक अवश्य नै महान
रहेन । (मतलव राखेर पढ्नुपर्ने जरुरी पनि छैन । कवि-हृदयको हुनुपर्छ, भलै त्यो चिकित्सकले
उपन्यास आफैं अलग्ग वस्तु पनि हो- स्वतन्त्र ।) कविता नलेखोस् । त्यस्तै महान् कवि महान्
तर त्यसलाई राम्रो एकदम शल्यचिकित्सक पनि हो, भलै त्यसले शल्यक्रिया
राम्रो, तर मैले त के हो के हो राम्ररी बुझने गर्ने चक्क लिएर चिरफार नगरोस ।

भन्नेहरू थुप्रै-थुप्रै हुनुहुन्छ । त्यो किन लुकाएर देखाउनु वा देखाएर त्यही
भयो भने पहिलो करा त्यो काव्यमय छ- एकदम हो कला, त्यही हो साहित्य । देखाएर
कविताजस्तो, अको कुरा, कत्ति भनिएकै छ लुकाएर लुकाउनु व्यवहार हो- सपाट ।
त्यसरी । अझ अर्को कुरा त्यो अतियथार्थवादी मेरो शल्यचिकित्सकले, उनका सहायकहरूले मेरो
शैलीमा लेखिएको छ । यथार्थलाई पक्रेर त्यसैबाट सम्पूर्ण शरीरलाई नग्न रूपमा देखेका छन्, तर
जन्मने अर्नागन्ती कल्पनाहरूको उडानलाई मप्रति उनीहरूको व्यवहार कति इज्जती, कति
झट्ट पक्रन सकिएन भने कहाँ पुग्छ कहाँ ! हार्दिक, कति मायालु छ उनीहरूसँग मलाई
त्यो वला म कविता होइन, एक प्रकारले अरू व्यक्तिहरूसँगजस्तै सजिलो हुन्छ व्यवहार
भन्ने हो भने कविता । लेखक गर्न । मानौं न उनीहरूले मेरो नग्न शरीर देखेकै
थिएँ । त्यसैले मेरो गद्य अवश्य पनि कवितामय होइन ।
थियो । कविता पढ़न मन पराउनेहरूले मात्र मेरो हो, शल्यचिकित्सक भएर

गद्य छिचोल्न सक्थे, प्रशंसा गर्न । त्यस्तो छोएको थिएँ मैले । मैले शल्यक्रिया
गद्य म मन पराएर लेख्यँ । अहिले पनि मलाई गरेको थिएँ उनका अनुभूतिहरूलाई । मेरो दृष्टि
सोझो गद्य त्यति मन । शङ्कर लामिछाने, एउटा उपचारको थियो, तर
पारिजात, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, विश्वेश्वरप्रसाद होइन, होइन ।
कोइराला, वानीरा गिरि, सुधा त्रिपाठीका गद्य यसरी मैले परिच्छेद-
मजै अर्का । महान् कवि लक्ष्मीप्रसाद स्वीकृति लिईलिईकन ।
देवकोटाका काव्यमय निवन्धहरूसँग मजै र थाहा छ कहाँ अनुवाद हुँदैछ-
अर्को । कसै-कसैलाई यस्तै गद्य मन । नयाँ मैले सपनामा पनि नसोचेको दशमा, नसोचेको
पुस्तामा एकसेएक जन्मेका छन् त्यस्तो गद्य भाषामा वाह !
लख्नेहरू । र पुरस्कृत पनि भइरहेछन् । पुतलीसडक
२६ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
खाल्डो
त्यो मानचित्र देश आरोपित
रङ्गीन रेखाहरू
मृख्य-मृख्य स्थान, राजधानी बाटाहरू मानचित्र
ती आँखाका नानी छोएर उभिएका ।
त्यही परिथिभित्र ती
कहीं खालपाडा, सल्यान

यत्रा पवित्र सागरहरू छन् मानचित्रभित्र
नभएर मानचित्रमा, मनचित्रमा

ती खाल्डाहरू काला-केला
कृत्रिम विकारहरू
युवाहरू छाल पर्दै खाल्डा नैराश्य
उच्छुवायको आवाजले निर्मित
त्यो, त्यसरी बनिएको प्रमाणपत्र शिक्षाको हँदा पनि

बेरोजगारी
एउटा सजिन त्यो खाल्डोसृहाउँदो

प्रमाणपत्रमा उदाउँदो घाम
लाग् पदार्थमा घाम अस्ताएको ।
ढपमा ओइलिरहेका कि
चाहे लागू पदार्थमा अस्ताइरहेका कलिला घाम
कञ्चन काया क्रय-विक्रयको बाध्यता
ती कलड्क त नै भए
देशको कि, व्यक्तिको कि, मानवसमाजको

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
लाग् पदार्थ अस्ताउनाले निराशा ओढेका घाम कलङ्क
कुसुम ओइलाउँदा कि सल्यान कलङ्क उति नै

वर्तमान पदले कि पृञ्जीले मात्तिएका बागका फूलहरू
छोरा नभए नाति, पनाति कि खनाति वा कनै पिँढी
लाग् पदार्थमा अस्ताउने घाम नभइरहला त्यो के कुरा !
ठूला महल आलिशान सृन्दरिला छानामा उदाउने अनृपम चन्द्रमा
पिँढीमा सोनागाछी अस्ताउन बेर छैन

खाल्डो त छँदैछ खाल्डो
मोगल बादशाहहरूका वंश खोज्ने क्रममा

कुनै सोनागाछी देशको मानचित्रभित्रै
फुल्दै झरेको हालै भेट्टाइए राजवंश आलो दसी
साना-साना हातले मेटाउन खोजेका
मानचित्रका काला-काला खाल्डा, मनचित्र

कायदाका खाल्डाहरू (के पाप भयो त
लाग् पदार्थमा अस्ताउनाले त्यै खाल्डा भरिएका
मान्छेहरू उम्लेर भेला भएका
बहिष्कारको रेखा कोर्न उम्लेका मान्छेहरू
व्यर्थमा उम्लेर मान्छेहरू कविगृह नै भत्काएका
मान्छेहरू भेला जमेर भत्काएका कविकृञ्ज
(घर कसैको पनि भत्काउने होइन

खाल्डा पुर्न त होइन, विपरीत कविलाई पो खाल्डा
मेटाउन भीडले धताउनेहरू, मान्छेहरू
सिमसार कसरी सुकेको होला कबीरबाट यी आँखामा
भत्काई घर मान्छेले खडा गरेका

समुद्रमा तैरिने मान्छेहरूसित अरूका घर भत्काउने
न जहाज छ चाहिएको जति
न जहाज भएरै पनि जहाजका कप्तान छन् मान्छेहरूसित
२८ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
मान्छेहरू कस्तो उग्र तृष्णा-अग्नि ओकल्दै भेला
न यिशुको कोमल कायामा क्रसमा
त्यो तृष्णा मेटिएको
न नब्बे पटक घृमाएर गदा मथुरामा ।

आँखा त बहार छाउनपर्ने खाल्डो मेट्न चाहँदा
उभिएको पो अबृझत्वको नभ मान्छेहरू

दियो-कलश अङ्गीकारले खाल्डा पूर्न भोलि त कोही उठ्ला ने
बाटा छन् अनुसन्धानले कोही कुनै क्षण त

अलमस्त सृतेका तन्नेरी बिहानहरू छन् होचा
त अरिलँदै
नौला घाम
सिमसार सुकेको हुन बहार छाएर आँखामा घाम जाज्वल्य झृल्कर
मानचित्रबाट अँध्यारो हटाउन मनचित्रहरू
उठ्ला नै निर्मित बाटामा क्षण अवश्य

तन्नेरी बिहानहरू खाल्डो
दार्जीलिङ
राजनीतिलाई र समाजलाई छुने आफ्नो कथाको विषय वनाउने, विचारलाई प्रेषण
गर्ने, विसङ्गतिहरूलाई चिनाउने र समस्याहरूलाई गर्ने नवीन तरिकामा
आई नेपाली साहित्यलाई सरस, सरल र मौलिक कथा दिने
राजवको
प्रयोगात्मक सघन नेपाली समाजको विसङ्गतिको अर्थपूर्ण प्रस्तुति
साझा समस्त शाखाहरूमा उपलब्ध छ ।
मूल्य ३१।-

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
१. सन्दर्भ र सेरोफेरो भौगोलिक-सामाजिक अवस्थाको झलक प्रस्तुत
गर्ने बनोट एवं सौन्दर्य, जातभात,
आञ्चलिक उपन्यास हो । यस उपन्यासका लखक खानपान, चोरीचकारी, झैझगडा,
कोइराला : वि. सं. १९८७- मद्यमांससेवन, अन्धविश्वासको अनुसरण,
हन् । उनी आधुनिक नेपाली साहित्यका धामीझॉक्रीका झारफुक, ठगी-शोषण, जात्रामेला
उपन्यासकार, कथाकार र नाटककारका र उडन्ते हल्ला, व्यापारिक अवस्था, अपठित.-
रूपमा परिचित छन् तापनि उनको खास असचेत गाउँलेहरूको पिछडिएको जीवन आदि
सृजनात्मक सक्रियता र योगदान भन उपन्यास- नै यस उपन्यासको विषयवस्तुको
विधामा नै रहेको देखिन्छ । उनका तीन दर्जनभन्दा सेरोफेरोभित्र पर्दछन् । वस्तृतः भक्तवीरे भन्ने
बढी उपन्यासहरू प्रकाशित छन् र । एक म॒ख्य पात्र खडा गरी उसके
दृष्टिले उनी
बढी उपन्यास रच्ने उपन्यासकारका प्रकृति एवं
रूपमा । गुणस्तरका जनजीवनका मूलतः पक्षको
दृष्टिले भने उनको विशेष उल्लेख- र अंशतः प्रकृत पक्षको समेत दुरुस्त
नीय कृति खैरिनीघाट उपन्यास नै
यो उपन्यास पहिलोपल्ट २०१८

आवरण
चित्रण गरी यस उपन्यासलाई
उनमा उपन्यासकार कोइराला सफल
सालमा रायल नेपाल रहेका छन् ।
भएका । यस २. आञ्चलिकता र खैरिनीघाट

उपन्यासमा कोइरालाल नेपालका पूर्वी पहाडका उपन्यास
प्रकृति एवं जनजीवनको र त्यसमा पनि खास 'अञ्चल' भन्ने शव्दमा 'इक' तद्धित प्रत्यय
गरी रामेछाप-सिन्धुलीका वीचमा वहने सुनकोशी लागी भन्ने विशेपणपद र

नदीका किनारमा रहेको खैरिनीघाट भन्ने ठाउँ त्यस 'आञ्चलिक' मा 'ता' प्रत्यय लागी
र त्यहाँबाट एकै दिनमा हिँडेर पुगिने कोथपे, भन्ने भाववाचक नामपद ।
नेपालथाक, रातमाटे, रोशीखोला- 'अञ्चल' शब्दले कुनै 'प्रान्त',
जस्ता गाउँठाउँका प्राकृतिक दृश्यको 'झलकका वा भन्ने अर्थ बुझाउँछ भने
साथैं त्यहाँका माझीजातिका सामाजिक
शब्दले कुनै 'प्रान्त प्रदेश /
जनजीवनका प्रायः बाह्य दृष्टिगोचर यथार्थ भेग सम्बन्ध राख्ने' भन्ने अर्थ
पक्षको र केही मात्रामा भित्री गोप्य कामाचार- अनि 'आञ्चलिकता' शब्दले चाहिँ 'आञ्चलिक
सम्वन्धी प्रकृतपक्षको पनि रोचक चित्रण गरका
हनाका भाव वा अवस्था' भन्ने अर्थ जनाउँछ ।
छन् । खैरिनीघाट र त्यसवरपरका गाउँठाउँका यस खैरिनीघाट उपन्यासमा आञ्चलिकताको
२० : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अभिव्यक्ति गरिएको छ र त्यो आञ्चलिकता अवस्थामा पूर्वी नेपालवाट राजधानी काठमाडौं
यसका शीर्षक-विधान, कथावस्तु, चरित्र-चित्रण, जाने र त्यहाँबाट फर्कने नेपाली

परिवेश-चित्रण, मूलभाव र संवाद र भाषाशैलीका ओहोरदोहोर गर्ने पैदल मार्गको पनि एक मुख्य
कोथपे, दुम्जा,
प्रयोगका माध्यमबाट प्रकट भएको छ । विन्दु वनेको देखिन्छ । त्यसै गरी रामेछाप र
२.१ शीर्षक-विधान र आञ्चलिकता
यस उपन्यासको नाम खैरिनीघाट रातमाटे, ज्यामिरे,
राखिएको छ र त्यो 'खैरिनीघाट' भन्ने शब्द एक नेपालथोक, आदि चर्चित
स्थानवाचक नामपद हो । 'खैरिनी' वा 'खेरिनीघाट' बस्तीहरूको मूल केन्द्रका रूपमा पनि यही
भन्ने स्थाननाम नेपालमा प्रचलित रहेकै एक खैरिनीघाट रहेको पाइन्छ । यी सवै कुराहरूका
स्थाननाम हो भने यस उपन्यासमा शीर्षकमा परिप्रेक्ष्यमा हेर्दा त्यहाँका प्राकृतिक सौन्दर्य,
रहेको खैरिनीघाट भन्ने शब्दले पूर्वी नेपालका सामाजिक जनजीवन, आर्थिक अवस्था,
सुनकोशी नदीका किनारमा रहेको माझीजातिको चालचलन, धार्मिक विश्वास आदि
मुख्य बसोबास भएको ठाउँ विशेषलाई बुझाएको सवै खैरिनीघाटका आञ्चलिक
यस उपन्यासका विषयवस्तुको मूल केन्द्र नै समेटिएर यस उपन्यासमा व्यक्त भएका छन् ।
त्यसै खैरिनीघाटलाई बनाइएको यसे त्यसैले यस उपन्यासको 'खैरिनीघाट' भन्ने

खैरिनीघाट र यसवरपरको विभिन्न रस्तीबस्तीमा स्थानवाचक नामपदमा आधारित शीर्षकले
बसोबास गर्ने अरू अनेक जातजातिका आञ्चलिकतालाई व्यक्त गर्ने सामर्थ्य राखी
खास गरी माझीजातिका सामाजिक जीवनको सार्थकतासमेत प्राप्त गरेको छ ।
चित्रण प्रस्तुत उपन्यासमा गर्न खोजिएको छ । २.२ कथावस्तु र आञ्चलिकता

कोथपे गाउँ माझीहरूको खैरिनीघाट उपन्यास कथावस्तुप्रधानभन्दा
मुख्य बस्तीका रूपमा रहेको देखिन्छ र उनीहरूले चरित्रप्रधान उपन्यासका रूपमा रहेको देखिन्छ ।
नदीमा माछा मार्ने र यताउता ओहोरदोहोर गर्ने यस उपन्यासको कथावस्तुका सारा घटनाहरू
बटुवाहरूलाई घाट तार्ने आफ्नो जातीय 'घटुवारे' यसको मुख्य पात्र भक्तवीरेका क्रियाकलापसँग
पेसा अँगालेको पाइन्छ । प्रस्तुत खैरिनीघाट सम्वन्धित भइआएका छन् । ती सबै घटनाहरू
जीवनचक्रलाई
उपन्यासमा त्यही घटुवारे पेसा अँगाली स्थूल किसिमका नभई सूक्ष्म किसिमका छन् र
यसको कथावस्तु तिनै सूक्ष्म घटनाहरूका
पृष्ठभूमिमा उतार्ने चेष्टा गरिएको छ र यसे संयोगबाट निर्मित भएको छ । यस उपन्यासको
आधारमा यसको खैरिनीघाट शीर्षकले पनि मूल पात्र भक्तवीरेको एक वर्षजतिको जीवन-
सार्थकता पाएको छ । खण्डमा घटेका विभिन्न ससाना घटनाहरू यस
खैरिनीघाट भन्ने ठाउँ त्यसवरपरका क्षेत्रको उपन्यासमा वर्णन गरिएका छन् र तिनैले यसको
मूल थलोका रूपमा रहेको कुरा यस उपन्यासमा कथावस्तुको निर्माण गरेका छन् ।
देखाइएको यो त्यस भेगका जमघट, दस वर्षपछि कलकत्ताप्रवासबाट आफ्नो गाउँ
गफगाफ, व्यापार, दाउरा, जात्रामेला कोथपे फर्कको भक्तवीरेले गाउँको मुखियाको

आदिजस्ता अनेक कामधामको केन्द्रबिन्दुका छोराका रूपमा अनेक चाहिने-नचाहिने काम
रूपमा पनि रहेको देखिन्छ । यो सडक गर्दै गई अन्त्यमा हुलदङ्गा मच्चाई पखिनकी
यातायातको विकास नभएको तत्कालीन छोरीलाई घिसारेर लग्यो भन्ने कथा नै यस
गरिमा : : ३१

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
उपन्यासको मुख्य कथावस्तु हो । यो कथावस्तु पण्डित हरिप्रसादसँग भएको भक्तेको भट,
निकै छोटो छ र यसभित्र अरू जेजति कुरा पण्डितले कोथपेमा पाठशाला खोल्ने भनी राखेको
आएका छन् ती सबैले खैरिनीघाट र त्यसवरपर प्रस्तावप्रति भक्तेको नकारात्मक प्रतिक्रिया, भक्तेले
बसोबास गर्ने विभिन्न जातजातिका र खास आफ्नो गाउँमा पुगी गाउँलेहरूलाई

गरी माझीजातिका सामाजिक अवस्थाका वारेमा दमिनी स्वास्नी राखेको करो खोली
प्रकाश पारेका छन् । खैरिनीघाटको स्थानीय महिबलेलाई जातिच्युत गरेको प्रसङ्गका
परिवेशमा त्यहाँका सामाजिक वातावरणको धुरीकर उठाएको, नेपाल (काठमाडौं) मा
प्रभावकारी चित्रण यसका कथावस्तुअन्तर्गतका बमगोला भला भएका
घटनाहरूले झल्काएका छन् र यसलाई एक गाउँलेहरूले ठट्टा र गफ गरेको, सुनकाशीमा
जिउँदो आञ्चलिक उपन्यासका रूपमा खडा सिनाका भेडाहरू बगेको र तीमध्ये केही भडा
गरेका छन् । भक्ते र उसका साथीहरूले हत्याई खाएको,

यस उपन्यासको आञ्चलिकताको पृष्टि गर्ने धुरीकर उठाउन ल्याएका नक्कली रसिदका विरोध
यसको कथावस्तुअन्तर्गतका ससाना मसिना गरिएको, माझीहरूको सोभझोपना र त्यसैको
घटनाहरूलाई आदि, मध्य र फलस्वरूप शोषण
अन्त्यजस्ता तीन खण्डमा छुट्टयाई केलाउन जिम्मावालले एक जना विरोवीलाई र
सकिन्छ । भक्तवीरे दस वर्षपछि कलकत्ता- गाउँमा त्यसको विरोध गरिएको अनि वैद्यका
आफ्नै गाउँ कोथपे आइपुग्न, आफ्ना स्वार्थीपनको घटनाहरूले यसका

बुबा मिजार धिर्जवीरले जारी तिरी अर्काको कथावस्तुको मध्यभागको निर्माण गरेका छन् ।
छोरोसहितकी तरुनी स्वास्नी घर भित्र्याएको करो यसको कथावस्तुको अन्त्य भाग यी यस्ता
भक्तेले थाहा पाउनु, कान्छी आमाको सुन्दरता घटनाहरूबाट बनेको छ- रोशीखोलाका
देखेर भक्तेको मन र खैरिनीघाटका किनारामा रमाइलो मेला लाग्नु, त्यस मेलामा
भट्टीपसलहरूमा उसको चल्दै जानुजस्ता दस वर्षयता घटेका घटनाहरूको विवरण भक्तेले
घटनाले यस उपन्यासका कथावस्तुको आदि सुन्नु, भक्तले भट्टीमां जाँड खान्,

भागको निर्माण गरेका छन् । यसपछि खैरिनी- भक्तेले त्यस मेलामा अरू दस जनासँग मिली
घाटका भट्टीहरूमा जाँड खाँदै गरेका गाउँलहरूको लुटपाट मच्चाउनु र भक्तेले पखिनकी छोरीलाई
तिनै पसलमा ढाक्रेहरूबाट फिजाइएको वलजफ्ती घिसारेर लग्नु । यी सवै घटनाहरूले
नेपाल (काठमाडौं) मा युद्ध चलिरहेको उडन्ते यस उपन्यासका कथावस्तुका आदिभाग,
हल्ला, कालुमानेले जाँड खाँदा पण्डित हरिप्रसादको मध्यभाग र अन्त्यभागको निर्माण गरको जस्तो
आगमन, सिंहवीरेको घरमा महिबले देउता बनेको देखिए पनि वास्तवमा यी यसको पात्र
प्रसङ्ग, चितुवाको सिकारमा जाँदा भक्तेलाई भक्तेका क्रियाकलापसँगै जोडिएर आएका छन्
आफूले ल्याएकी स्वास्नी दमिनी परेको र एउटै ठोस कथावस्तुको गरेका
भनी सुटुक्क सुनाएको प्रसङ्ग, त्यसै सिकारका छैनन् । यस उपन्यासमा वर्णन-चित्रण गरिएका
सिलसिलामा स्थानीय डाँका नैरितेसँग भक्तको यी सबै घटनाहरूले खैरिनीघाटका सामाजिक
भेट र भक्ते नैरितेको घरमा बास वसेको
जीवनका दृश्यको सोलोडोलो यथार्थं
घटना, नैरितेकी स्वास्नी निमांसँग भएको स्वरूप प्रस्तुत गरेका छन् र तिनले
कामुक नैरितेको घरबाट फर्कदा विकृत, र पिछडिएको अनि
३२ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अलिअलि विद्रोहको निस्कन लागेको भए कोही मिजार (गाउँको मुखिया), कोही
पनि प्रायः सामन्ती शोषणमै पिँधिएको ग्रामीण कोही जिम्मावाल, कोही घटुवारे, कोही पण्डित-
जीवनको झलक प्रस्तुत गरी यस प्रेत, कोही वैद्य, कोही जोगी, काही पुजारी,
उपन्यासलाई आयाम दिन पुगेका कोही कोही लुगा सिउने-जुत्ता

छन् । सिउने, कोही कपडाव्यापारी, काही भेडाव्यापारी,
२.३ चरित्र-चित्रण र आञ्चलिकता कोही कोही ढाक्रे-भरिया, कोही

यस उपन्यासमा खैरिनीघाटको सामाजिक जँड्याहा, कोही डाँका, कोही गोठाला, काही
जीवनको प्रतिनिधित्व गर्ने विभिन्न पात्रहरूको गुन्डा र कोही त्यसै गफ गरी खोपी खेली समय
चित्रण गरिएको छ र त्यसले पनि यस विताउने अल्लार छन् । यिनका यी नाम, जात,
उपन्यासलाई आञ्चलिकताको आयाम दिएको पेसा र कामव्यवहारले खैरिनीघाटको सामाजिक
छ । यस उपन्यासमा खडा गरिएका सबै पुरुष बनोट र त्यहाँका जनजीवनको

एवं स्त्रीपात्रहरूले आफ्ना नाम, जात, पेसा, काम, झलक प्रस्तुत गरेका छन् । यस उपन्यासका
व्यवहार, सोचाइ, चेतनाको स्तर आदि सबै दृष्टिले मिजार, डिट्ठा, जिम्मावाल र वैद्यजस्ता पात्रले
खैरिनीघाटका सामाजिक जनजीवनको खैरिनीघाट र त्यसवरपरका समाजमा सामन्ती
झल्काएका यहाँ हैकम, शोषण र लुट मच्चाउने वर्गको प्रतिनिधित्व
खैरिनीघाटको सामाजिक जनजीवनको चित्रण गरेका छन् भन्ने शिवनाथ भन्ने पात्रले
गर्न उभ्याइएका पुरुषपात्रहरूका नाम यस प्रकार राणाशासनको विरुद्ध गरिएको क्रान्तिका आभास
छन् : भक्तवीरे, राममान बूढो, धिर्जवीर, सिंहवीरे, दिएको छ । पण्डित, महन्तबाबा र पुजारीजस्ता
कालुमाने, पण्डित हरिप्रसाद, महिबले, नैरिते, पात्रले समाजमा आध्यात्मिक सुधार गर्ने
लालवीरे, वीरपर्सात, सन्माने, जनमसिंगे, प्रकट गरे पनि त्यसको समर्थन गर्ने
हलथोके, जगते, फेन्टे सार्की, ठुटे, रामे त्यहाँ कोही नहुनाले खैरिनीघाटको माझीजाति
डुम, वीरमाने, सीताराम, हरिबले, र प्रधानता रहेको समाज
नाराने, धनसिंगे, अवीरे, जिम्मावाल, पतनोन्मुख रहेको मिल्दछ । यस
रामप्रसाद अधिकारी, वैद्य महन्तबाबा, खोपी उपन्यासका अन्य सबै
खेल्ने ठिटाहरू, डोके, भेडाव्यापारी, खैरिनीघाटका अशिक्षित, सरल,
जिम्मावालविरोधी केटो, पुजारी, जिम्मावालको अभद्र र दुखिया जीवन बिताउने वर्गको
छोरो, शिवनाथ, धुलिखेले साहू, ठिटाहरू- प्रतिनिधित्व गरी त्यहाँको आञ्चलिक सेरोफेरोको
बटुवाहरू र गाम्बे लामा । यी सबै पुरुषपात्रहरूले छनक दिएका छन् ।
खैरिनी-घाटको जनजीवनका यस उपन्यासमा प्रयोग गरिएका नारीपात्रको

प्रतिनिधित्व गरेका छन् । उपन्यासकारले यिनको सड्ख्या पुरुषपात्रका तुलनामा निकै कम छ र
जेजस्तो नामकरण गरेका छन् त्यसले पनि यी ती नारीपात्रहरू यी हुन् : भक्तेकी आमै, भक्तेकी
पात्रहरू खैरिनीघाटकै आञ्चलिक परिवेशका हुन् कान्छी आमा, निमा, (भट्टीपसल्नी),
भन्ने छनक दिन्छ । जातका दृष्टिले यीमध्ये कोही साहिँली (भट्टीपसल्नी), सुखुरी, सुखुरीकी आमा,
कोही कोही बाहुन, कोही मगर, फेन्टेका छोरीहरू,
कोही सार्की, कोही दमाई, कोही डुम र कोही पखिनकी आमा, डुङ्गामा गीत गाउने दुई आइमाई,
नेवार छन् । पेसाका यी पात्रहरूमध्ये एक तरुणी र आइमाई-ठिटीका
गरिमा : : ३३

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
हूल । यी नारीपात्रहरूले खैरिनीघाट र त्यस- शोपण र राणाविरोधी क्रान्तिका सङ्केत
वरपरको गाउँले समाजका विभिन्न जातका ठूलावडा सामन्तले भित्र्याएको केटीको
नारीहरूको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । यिनका जातपातको वास्ता तर निम्नवर्गीय
नामकरणमा पनि खैरिनीघाटको व्यक्तिका हकमा भने त्यसको वास्ता
। यी सवै नारीपात्रहरू अशिक्षित, राखिनेजस्तो जातीय
गर्तिहीन, सहनशील एवं द्खिया छन् र यिनले स्थिति, शैक्षिक र आर्थिक पछौटेपन, केही मात्रामा
खैरिनीघाट अनि त्यसवरपरको पिछडिएको पाइने सामाजिक यौनस्वतन्त्रता, व्यर्थका काममा
समाजका नारीजीवनको झल्याकझुलुक समयको र विनसित्तिका

प्रस्तुत छन् । झारफुक र खास गरी
२.४ परिवेश-चित्रण र आञ्चलिकता तामाड र मगरजातिका स्थानीय गाउँले सामाजिक
खैरिनीघाट कोइरालाका सामाजिक चालचलनको चित्रण नै यस उपन्यासका

यथार्थवादी उपन्यास हो र यसमा केही मात्रामा विषयवस्तुको परिवशका रूपमा आएको
प्रकृतवादी चित्रण पनि पाइन्छ । यस उपन्यासमा खैरिनीघाट र त्यसवरपरको स्थानीय समाजमा
खैरिनीघाटका सामाजिक परिवेशको जेजस्तो माछा मारी, डुङ्गा चलाई, ज्यामी/ मजदुर भई,
चित्रण गरिएको छ त्यसले नै यसका यथार्थपरक बेची, खसीभेडा बेची, गरी,
र प्रकृतपक्षको द्योतन गर्नाका साथै यसका झारफुक गरी, लुगाजुत्ता सिई, चोरीकडैती गरी
आञ्चलिकताको झलक पनि दिन्छ । समयगत जीवन बिताउने तामाड, मगर, पण्डित,
परिवेश-चित्रणका दृष्टिले हदा नेपालमा २००७ दमाई, सार्की, कामी आदि जातका निम्नवर्गीय
सालमा भएको जनक्रान्तिका सामाजिक जीवनका समस्याको दुरुस्त चित्रण
समयगत सन्दर्भको सेरोफेरोलाई यस उपन्यासका पनि यहाँ गरिएको छ । यस क्रममा खोपी खेल्ने,
विषयवस्तुले गरेको भेटिन्छ । वस्तुतः यस बाटो ढुकेर मानिस बजार र केटी

उपन्यासमा २००७ सालको नेपाली जनक्रान्तिसँग अपहरण गर्नेजस्ता त्यहींके गाउँले झलकको
सम्वन्ध राख्ने खालका विभिन्न सन्दर्भको चित्रण चित्रण पनि यस उपन्यासमा गरिएको छ । यसरी
गरिएको यस उपन्यासमा साँझबिहान, वीचमा बहने सुनकोशी
दिनरातजस्ता विभिन्न प्राकृतिक समयको नदीको मुख्य घाटका रूपमा रहेको
चित्रण पाइनाका साथै पूर्वी नेपालको प्रदेशका प्राकृतिक दृश्य एवं सामाजिक अवस्थाको
सुनकोशी नदीको किनारमा रहेको कोथपे गाउँ, यथार्थ चित्रण गरी शङ्कर कोइरालाले यस
त्यस गाउँका छेवेको खैरिनीघाट र खैरिनीघाटमा उपन्यासलाई रङ्गले राम्ररी
केन्द्रित त्यसवरपरका खहरेबजार, ज्यामिरे, रङ्गाएका छन् ।
हायुगाउँ, महादेवस्थान, परेवा- २.५ मूलभाव, संवाद एवं भाषाशैली र आञ्चलिकता
डाँडा, र दुम्जाजस्ता यस उपन्यासमा मायाप्रेम यौनचेतना र

गाउँठाउँका प्राकृतिक दृश्यका सौन्दर्यको चित्रण कामुकता, र छाडापन,
भेटिन्छ भने तिनै स्थानीय बस्तीको २००७
रिसइबी, हूलदङ्गा, लुटपाट, ठगी-
सालतिरका समयको सामाजिक परिवेशको रोचक
शोषण, धाकधम्की, अन्याय-अत्याचार, अशिक्षा-
चित्रण यस उपन्यासमा भएको छ । यस क्रममा
अन्धविश्वास, डरत्रास, जातीय भेदभाव र
त्यहाँका मिजार, र जिम्मावालका ठगी, निरीहता, विद्रोह र कुटपिट, दुर्व्यसन र समयको
३४ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
बरबादी, उडन्ते हल्लामा सन्त्रास र प्रचलित रहेका एवं प्रयोग पनि
विभिन्न भावहरूको अभिव्यक्ति यस उपन्यायल आञ्चलिक उपन्यासका रूप
गरिएको छ र ती सबै भावहरू खैरिनीघाटका लिन पुगेको
३. निचोड
व्यक्त भएकाले यस उपन्यासका आञ्चलिकता खैरिनीघाट उपन्यास यस

अझ प्रभावकारी भएको उपन्यासमा प्रयोग गरिएका शीर्षक,
यस उपन्यासमा प्रयोग गरिएको संवाद र पात्र एवं परिवेश र संवाद एवं
त्यस संवादअन्तर्गत प्रयोग गरिएको भाषाशैलीजस्ता विभिन्न औपन्यासिक तत्त्वहरूले
पनि यस उपन्यासको आञ्चलिक खैरिनीघाट प्रदेशको दुरुस्त चित्रण गरी यसलाई

देखाएका छन् । यस उपन्यासका पात्रहरूले गरेका आञ्चलिकताको बलियो पुट दिएको देखिन्छ ।
कुराकानी र हॅस्यौली-ठट्यौलीमा जेजस्तो ढङ्गको प्रदेशका प्राकृतिक दृश्य र सामाजिक
प्रयोग गरिएका छ त्यसले यस अवस्थाका विभिन्न पक्षहरूका खण्डगत वा
उपन्यासमा आफ्नै पनको जानकारी आंशिक चित्रण गरी ती सवै खण्ड अंशको
दिएको छ । यस उपन्यासमा ठाउँठाउँमा प्रयोग ने त्यहाँका आञ्चलिक
गरिएका लोकगीत र खैरिनीघाटका लोकजीवनमा गराउनामा यो उपन्यास सक्षम रहका छ ।
शाखाहरूमा उपलब्ध छन्-
- नेपाली कथा भाग-२ सम्पादक : महादेव अवस्थी मूल्य रु ५५।-

- नेपाली कथा भाग-३ सम्पादक : डा. ऋषिराज बराल,
धिमिरे मूल्य रु. १२५।-
- नेपाली निबन्ध भाग-२ सम्पादक : गोपीकृष्ण शर्मा मूल्य रु. ६३।-
- नेपाली समालोचना सम्पादक : घनश्याम मूल्य रु ७४।-
- नेपाली एकाड़ी भाग-२ सम्पादक : डा. केशवप्रसाद उपाध्याय,
शर्मा,
भिक्टर प्रधान मूल्य रु
- नेपाली कविता भाग-१ सम्पादक : डा. बासुदेव त्रिपाठी,
दैवज्ञराज न्यौपाने,
केशव सुवेदी मूल्य रु

- नेपालको पुरातत्त्व, लेखक : डा. प्रेमकुमार खत्री,
कला र पर्यटन खरेल मूल्य रु ९०।-
गरिमा : : ३५

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
पक्षहरूको अन्वेषण
गीताको सन्दर्भ र'परिचय समाप्तिमा 'योग'
शब्द प्रयोग भएको
ब्रहमसृत्र र गीतालाई क्रमशः श्रौतप्रस्थान, छ । योग शब्द युजिर
स्मृतिप्रस्थान र दार्शनिक प्रस्थानले योगे धात्वर्थबाट

भनिन्छ जो श्रवण, मनन र निदिध्यासन बन्दछ । महाभारत-
(व्यवहारमा उतानें हुन् । का वक्ता वेदव्यास र
महाभारतको अध्यायदेखि
जहाँ
लेखक गणेशजी हन् ।
अध्यायसम्मका अठार अध्यायहरूमा
गीताको विषयवस्तु वर्णन छ । गीताका श्लोक- गीताको पाठ्यवस्त ~>
बारे यसे पर्वका अध्यायको छ त्यस महाभारत डा. भट्ट

चौथो र पाँचौं श्लोकमा गीताको परिमाणको प्रमाण ग्रन्थको परिचय के छ भने महाभारतको विकासका
पाइन्छ । त्यहाँ 'भनिएको छ- 'षट॒शतानि सविंशानि क्रममा जय र भारत दुइटा ग्रन्थहरूको स्वरूप
श्लोकानां प्राह केशवः । देखिन्छ । जय नामक कृतिमा पाण्डवहरूको जय
तु सञ्जयः । धृतराष्ट्र. गीतायाः भारतमा युद्धका वर्णन पनि समाविष्ट
मानमुच्यते' । यस वाक्यअनुसार गीताको श्लोक- र त्यसपछि महाभारतमा उपाख्यानहरू
परिगणित गर्दा (६२०, ५७, ६७ र १) मत्स्य, सावित्री, शिवि,
सात सय पैंतालीस हन्छ, तर वर्तमान संस्करणमा ययाति र थपिई हरिवंशपुराण
यो उपलब्ध छैन ॥ यसकारण गीतालाई सर्म्मिलित भएर वर्तमान समयमा त्यसको
सात सय श्लोकको मानी सप्तशती रूप 'शत- साहस्री' प्राप्त छ । जयमा ८८००
र भारतमा २४,००० थिए
३. चतुविर्शात साहस्री चक्रे ।
८. सदोत्थायी कृष्णद्रैपायनो मुनिः ।
३६ : :

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
विद्वानृहरूका बीचमा जय र भारतका युद्धको विवरण र श्रीकृष्णको उपदेशलाई अवगत
मतभेद पनि देखिएको यसमा गर्न व्यासजीले धृतराष्ट्रलाई दिव्यदृष्टि दिन खोज्दा
निर्ग्योल गर्न छ ।) त्यसपछि उनले कुलक्षय हुन लागेको हृदयविदारक दृश्यलाई
महाभारतमा एक लाख श्लोकसम्म पुग्यो । महा- साक्षात्कार गर्न चाहेनन् । अनि धृतराष्ट्रका
भारतका तीनओटा सम्पादनमा प्रथम सम्पादन सूत र मन्त्री सञ्जयलाई दिव्यदृष्टि दिलाइयो र
जय नामक ग्रन्थ; दोस्रो सम्पादन भारत र अन्तिम उनले सम्पूर्ण खबर धृतराष्ट्रलाई
सम्पादन महाभारत भएको देखिन्छ । यसमा बताए ।
सर्वप्रथम वक्ता व्यासले वैशम्पायनलाई जयको गीताको दार्शनिक पक्ष : वैचारिक गम्भीरताका
वीरगाथा सुनाए । त्यसपछि प्रवक्ता वैशम्पायनले दृष्टिले
जनमेजयलाई भारतको गाथा श्रवण गराए । तेस्रो गीता कर्मयोगशास्त्र हो ।

चरणमा लोमहर्षणका सुपुत्र प्रवक्ता सौतिले शौनक गीता रहस्यमा कर्मयोगशास्त्रको दृष्टिले गीताको
आदि ऋषिहरूलाई महाभारतको गाथा सुनाएको विवेचना गरेका छन् कर्मयोगसाधक वाक्यहरू
र कर्मयोगश्च
र त्यसपछि लोकमा उपप्रवक्ता शौनक आदिले जस्तैः- तस्मात् त्वं पूवैः पूर्वतरं कृतम्,
आफ्ना शिष्यहरूलाई सुनाएको पाइन्छ ।
गीतामा सञ्जय र धृतराष्ट्रको संवादबाट संन्यासात् कर्मयोगो
प्रसङ्ग उठाइएको छ । विशिष्यते । आदि प्रधान वाक्यहरू पाइन्छन् ।
श्रीकृष्ण पाण्डवका तफबाट दूत भई राज्यको यसकारण यसमा कर्ममार्गलाई जोड दिइएको
आधा हिस्सा पाण्डवलाई पनि दिनुपर्दछ भनी छ । विशेष गरी द्वितीय अध्यायको एघारौँ
कौरवलाई सुनाउँदा कौरवले “सृच्यग्रं नैव श्लोकबाट भगवान् श्रीकृष्णले
दास्यामि” भनेर जवाफ दिएपछि महाभारत युद्धको उपदेश दिँदै गीता प्रारम्भ गर्नुभएको छ । गीताको
तयारी हुन थाल्यो । हस्तिनापुरको केही टाढा दोस्रो अध्यायको सातौं पद्यमा 'शाधि मां त्वां
दुवै पक्षका सेनाहरू एकत्रित भए । मा शरणागति छ । उपदेशको समाप्ति

जसको नेतृत्व पाण्डवपक्षमा भीम र कौरवपक्षमा अठारौँ अध्यायको श्लोक-
भीष्मपितामहले गरेका थिए । सारथिको काम परित्यज्य शरणं ब्रज । अहं त्वां
लिएका कृष्णलाई अर्जुनले द्वै सेनाका बीचमा मोक्षयिष्यामि मा शुचः” मा पनि शरणागत हुने
रथलाई रोक्न निवेदन गरे । दुवै पक्षमध्ये कौरव- करा पाइन्छ । जसमा शरणागतको भाव र
पक्षका सेनालाई हेर्दा अर्जनले आफन्त, नातादार, भगवत्कृपाको जोड दिइएको
बन्धुबान्धव र गुरुजनलाई युद्धमा सामेल भएको छ । अर्जुनले 'नष्टो करिष्ये वचनं तव'
देखे । स्वजनहरूको बघ गर्नुभन्दा भिक्षाटन गर्नु भनी वचनको पालना गर्ने प्रण गरेका
बेस हो भन्ने ठम्याई अर्जन युद्धबाट विरत भएपछि छन् । औपचारिक रूपबाट गीताको अन्तिम श्लोक
निष्काम कर्मयोगलाई प्रधानता दिई गरेको कृष्णको (१८/७८) मा सञ्जयको- योगेश्वरः '
उपदेशलाई गीता भनिन्छ । कर्ममार्गदेखि विमुख भन्ने उक्तिमा गीता पर्यवसित गरिएको ।
भएका अर्जुनलाई अन्यायको दमन र न्यायको गीतामा ज्ञान, भक्ति, कर्मयोग भनेर विभिन्न
रक्षाका लागि कृष्णले धर्मयुद्धमा प्रवृत्त गराए । दृष्टिले अध्ययन गरिन्छ तापनि कृष्णले
गरिमा : : ३७

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
साडख्ययोगले ज्ञान र कर्मको समन्वयलाई
युद्ध गर्न प्रेरणा गरेकाले गीतामा
कर्मको प्रधानता छ। देह र आत्मा बेग्लै हो बताउँछ । यसरी यस द्वितीय अध्यायका
भन्ने र देह आत्मादेखि अलग भएदेखि नाशवान् विषयहरू- आत्माको अमरता (नित्यत्व) निष्काम
कर्मयोगको महत्ता र स्थितप्रज्ञ (साधक) का
हुन्छ, तर आत्मा देह रहँदा या नरहँदा द्वै
अवस्थामा नित्य छ भन्ने ज्ञानयोग नै साडख्य- लक्षणका चिनारी हुन् । यिनैबारे यहाँ चर्चा
योग हो । भगवानले अर्जुनलाई विश्वास गराउन गरिएको छ ।
र मोह दूर गर्न र चतुर्भुजस्वरूपको श्रीमदभगवद्गीताको विषयसूचीअनुसार

दर्शन७ दिएपछि तब उनले युद्ध प्रारम्भ गर्ने क्रमशः प्रथम अध्यायमा विषादयोग,
अठोट गरेका थिए । गीता दोस्रो अध्यायमा द्वितीयमा साडख्ययोग, तृतीयमा कर्मयोग,
आत्माको अविनाशी स्वरूप तथा साडख्य- चतुर्थमा ज्ञानकर्मसन्यासयोग,
निष्ठाको उपदेश दिइएको जस्तै- कर्मसंन्यासयोग, छेटौंमा आत्मसंयमयोग,
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं (११ औँ) श्लोकदेखि ज्ञानविज्ञानयोग, आठौँमा अक्षरब्रह्मयोग,
नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत ।' राजविद्या राज-गुह्ययोग, दशौंमा विभूतियोग,
सम्मका श्लोकहरूले आत्माको एघारौंमा विश्वरूप दर्शनयोग, भक्तियोग,
अमरता र निष्ठाबारे बताइएको विभागयोग, गुणत्रय
यस अध्यायको नामकरण पनि भनी विभागयोग, पुरुषोत्तमयोग,
बताइएको छ । भनेको कर्तापनको देवासुर सम्पद् विभागयोग, श्रद्धात्रय-
अभिमानवाट रहित परमात्मामा एकीकृत- विभागयोग र अठारौंमा नाम-
भावले रहनु र अरू नित्यत्व करण भएको छ । १८ औं अध्यायका
भाव भन्ने ज्ञान नै सड्क्षेपमा साडख्ययोग ६८ देखि सम्मका श्लोकहरूमा गीताको
हो । यहाँ ज्ञानयोग, र संन्यासयोग माहात्म्य स्वयम् श्रीमुखबाट भनिएको छ ।
पर्यायवाची हन् । निष्काम कर्मयोगको महत्ता र केही गीतामा ज्ञान, भक्ति र
सिद्धावस्थामा साधक व्यक्तिः कर्मका तीनओटा साधनहरू स्वतन्त्र रूपले वर्णित
(स्थितप्रज्ञ) को लक्षणका सम्बन्धमा पनि यसै छन् ती परस्पर निरपेक्ष हुन् र तीमध्ये कुनै पनि
अध्यायमा (५५ श्लोकदेखि सम्म) विवेचना साधनद्वारा परमात्माको ज्ञान र प्राप्ति हुन सक्ने
गरिएको त्यस्तै निष्काम कर्मयोग, समत्वयोग, कुरा बताउँछन् पुन: अरू केहीका दृष्टिमा
र कर्मयोग भन्ने शब्दहरू समानार्थक अधिकारीको क्षमताका र रुचिका भेदले तीनओटा
हुन् । सर्वोपरि गीतामा आत्माको अमरताका बारे मार्गहरू बताइएका छन् र यी तीन. मार्गमध्ये
उल्लेख भएकोले सम्पूर्ण अरू अध्यायहरूको भन्दा कुनै पनि मार्ग श्रेयस्कर छ।
यस अध्यायको वैशिष्टय छ । द्वितीय अध्यायमा
परमात्माको प्राप्ति गर्न सकिन्छ भन्ने मत पनि
बहत्तर पाइन्छन् । यस अध्यायमा पाइन्छ । फेरि कसैले ती साधनहरू एकअर्काका
७. (क) ११ अध्याय ।
२०५१), पृ. ९ ।
३८ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
परिपूरक भई परस्पर सापेक्ष पनि भएको पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।
बताउँछन् । गीतामा यी तीनओटै मार्गहरूका तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥

वारे महत्ता प्रतिपादन गरिएका वचनहरू (गीता ९।२६)
अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः ।

पाइन्छन् । जस्तै-
कर्मयोगलाई प्रधानता दिने वाक्यहरू तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥

कर्मणैव हि जनकादयः । (गीता ८।१४)
लोकसंग्रहमेवापि ॥ मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः ।
(गीता स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥

(गीता ९।३२)
संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ ।
तयोस्तु कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते ॥ ज्ञानयोगलाई प्रधानता दिने वाक्यहरू

(गीता ५।२) श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परंतप ।
कायेन मनसा बुद्धया केवलैरिन्द्रियेरपि । सर्वकर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥

(गीता ४।३३)
योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वात्मशृद्धये ॥
(गीता
।
ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः ।
सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः । ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिर्माचरेणाधिगच्छति ॥
मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् ॥ (गीता ४।३९)
(गीता १८।५६) अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः ।

ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं संतरिष्यसि ॥
मा मा ते ॥
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
(गीता ४।३६)
(गीता २।४७)
तस्मादसक्तः सततं कार्य कर्म समाचर । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥

असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुषः ॥ (गीता ४।३७)
(गीता २१९)
अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं ।
यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् । एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥
स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ (गीता

(गीता १८।४६) उपर्युक्त तीनओटा साधनहरूलाई गीतामा
अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भव । (ईश्वरप्राप्त) का
मदर्थमपि कर्माणि ॥ बताइएका छन् । यिनमा परस्पर विरोधजन्य दोष
(गीता १२१०) देखिन आउँदैन । सामान्य रूपले परस्परमा
प्रधानता दिने वाक्यहरू विरोधाभास देखिन आए तापनि साधक एवं
भक्त्या त्वनन्यया । तिनको समाधान गरेका छन् ।
ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ॥ अधिकारी, रुचि र अभ्यासका भेदले तीनओटा
(गीता ११।५४) मार्गहरू छन् तापनि ती सबै साधनहरू
योगिनामपि सर्वेषां । एउटै लक्ष्यमा ।
श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ गीताको धार्मिक दृष्टिले महत्त्व
(गीता ६।४७) शास्त्रअनुसार गीता गङ्गा र गायत्रीभन्दा पनि
गरिमा : :

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
वरीयसी छिन् । गङ्गास्नानले स्नान गर्ने व्यक्तिलाई १. शारीर, वाचिक र मानस सदाचारका सम्बन्धमा
मुक्ति दिन्छ, तर त्यस व्यक्तिले अरूलाई मुक्ति शौचमार्जवम् ।

दिन सक्दैन । गीतारूपी गङ्गामा अवगाहन गर्ने च शारीरं तप उच्यते ॥
व्यक्तिले आफ र अरूलाई पनि तार्न सक्छ । अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् ।
गङ्गा पाउबाट उत्पन्न भएकी हुन् स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥
भने गीता मुखारविन्दबाट निस्केकी सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः ।

हुन् । अतः गीता गङ्गाभन्दा पनि महती छिन् । मानसमुच्यते ॥
गायत्री जप गर्ने व्यक्ति आफू मात्र मुक्त हुन्छ (गीता
परन्तु गीताको अनुशीलन गर्नेले दुवैलाई तार्न
सक्छ । यसको महत्त्वबारे यी पनि २. भौतिक र आत्मिक उन्नतिका साधनस्वरूप
पठनीय छन् :
गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः ।
या स्वयं पद्मनाभस्य ॥
अभयं ।
दैवी सम्पद्का गुणहरूका सम्बन्धमा
दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् ॥
(महा. भीष्मपर्व अहिंसा शान्तिरपैशुनम् ।

सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनन्दनः । दया भूतेष्वलोलुप्तं मार्दवं ॥
पार्थो वत्सः सुधीर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत् ॥ तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता ।
पुंसां जलस्नानं दिने दिने । भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत ॥
सकृद्गीताम्भसि स्नानं संसार मलनाशनम् ॥ (गीता १६।१-३)
अध्येष्यते च य इमं धम्यं संवादमावयोः । सर्वोपरि गीतामा कर्मयोगलाई नै प्रधानता

ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥
दिइएको देखिन्छ । युद्धदेखि विरत र संन्यास एवं
(गीता १८।७०)
भिक्षावृत्तको अवलम्बन गर्छु भन्ने अर्जनलाई
वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव श्रीकृष्णले गीताको उपदेश दिई अन्यायका विरुद्ध
दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम् । युद्ध गर्न प्रेरित गरेकाले यस ग्रन्थमा कर्मयोगलाई
अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा
प्रधानता दिएको तथ्यको पुष्टि हुन्छ ।
योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ॥ उपसंहार
(गीता ८।२८)
धार्मिक दृष्टिले गीतालाई मुक्तिदाता ग्रन्थ
सामाजिकता तथा व्यावहारिकताका दृष्टिले भनिन्छ । यसबारे पीत्वा पुनर्जन्म
गीताको उपादेयता
न विद्यते' भन्ने वचन उल्लिखित भएको छ
गीताको १७ औँ अध्यायका १४ देखि १६ औँ
वास्तवमा हिन्दू धर्म के हो ? र यसलाई जीवनमा
श्लोकसम्मका सूक्तिहरूमा प्रतिपादित सामाजिक कसरी भन्ने आचारदर्शिका ग्रन्थका
मानव मात्रका लागि सावंकालिक र
रूपमा गीतालाई हेरिन्छ । पाँच हजार वर्ष पुराना
सार्वजनीन रूपमा उपयोगी छन् । त्यहाँ श्रीकृष्ण र अर्जुनका संवादपरक गीताका यी
प्रतिपादित वाचिक, शारीरिक र मानसिक शुद्धिका सूक्तिहरू सर्वथा मननयोग्य छन् । गीतामा कुनै
लागि अनुकरण र आचरण गर्नुपर्ने दैवी सम्प्रदाय छैन । यो मानवजातिको मानव-धर्म-
गुणहरू सर्वथा लाभप्रद छन् । यी सूक्तिहरू यस
दर्शन मात्र हो । यसमा सत्य, करुणा, प्रेम र
प्रकार छन् :
अनासक्तिजस्ता मानवधर्मका पक्षहरूको चिन्तन
४० : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
१ श्री शांकरभाष्यम्- १८ वाँ संस्करण गीता प्रेस, गोरखपुर (२०४९) ।
२. तिलक गीतारहस्यम् पुणे प्रकाशन ।
३. श्रीमदभगवदगीता- गीता प्रेस, गोरखपुर, संस्करण, २०५४ वि. सं. ।
४. श्रीमदभगवदगीता- साधक संजीवनी टीका रामसुखदास गोरखपुर, गीता प्रेस २१ संस्करण-
२०५१ ।
५. गीतोक्त कर्मयोग, भक्तियोग और ज्ञानयोगका रहस्य- लेखक- जयदयाल गोयन्दका, गीताप्रेस
गारखपुर सं. २०४६ आठवाँ संस्करण ।

६. गीतादर्पण, रामसुखदास १० संस्करण, गोरखपुर गीताप्रेस २०५३ ।
७ अनुवाद गोरखपुर, जयदलाल गोयन्दका ।
८. गीता सार, टीकाकार- महात्मा : मानव उत्थान सेवा सेवा समिति,
२०४६।
९. उपाध्याय, संस्कृत साहित्य का इतिहास, अप्टम संस्करण, शारदा मन्दिर, १९६८
हाम्रो लोकजीवनमा हुकिएका हाम्रा विश्वास,

मान्यताहरू : धामी, झाक्री, बोक्सी, टुनामन्तर,
मोहनी, डाइनी आदिको चर्चा गरिएको
हंसपुरे सुवेदीद्वारा लिखित
नेपाली लोकजीवन :
प्रकाशनका विक्रीकक्षहरूमा
उपलब्ध छ ।
मूल्य : रु. ७६।-
गरिमा : : ४१

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
(7 वियोगी बुढाथोकी
बिछोडको क्षण भुल्न गजल म

पर्खिबस्न् साँफपख मेट्न आउँदैछु म ।
रात आफ्नै हो सम्झिएर दुःख

यता त्यता एक्लो माया लाउँदैछु म ।
पिरतीको सानो घर मनमा भन्दे

क्षणभरमै रित्तिनलाई त्यता धाउँदैछु म ।
ओठको लाली नीरस देखेपछि

ओठसँग ओठ भर्खर पाउँदैछु
भीरको फूल ओइलाएर सुकेको छ

झर्न नदेऊ वियोगीलाई पृनः जगाउँदैछु
नेपाल मेडिकल कलेज, जोरपाटी

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
महेश्वर शर्मा
सहितका र आरुका रोपो,

प्रत्येक बर्ष साउने सड्क्रान्तिमा लुतो फाल्ने
प्रचलन चांडपर्वकै रूपमा रहेको यसै दिन असारे लहरो,
सरो आदि जम्मा जिम्मा केटाकेटीके
सूर्य कर्कट राशिमा सर्ने कर्कट
भनिन्छ । आफ्ना वा मन नपरेकालाई लक्ष्य हुन्छ । त्यो दिन वेलुका लुतो फाल्ने भनेर केटाकेटी
गरेर बलेका. रॉके फाल्ने हुनाले निके रमाएका । जान्नेले विधिपूवक

पभि भनिन्छ । भनेको काण्डारक देवताको पूजा गछन् भने नजान्नेले
चिलाएर दुःख चर्मरोग हो । लुतो भएपछि पनि त्यसै दियो अक्षतापाती फालर अगुल्टा
कन्याउनुपर्छ, नकन्याई पाइँदैन । कुने चारैतिर फाल्छन् । भने सवैले ठटाउँछन् ।
आइलाग्नुलाई लुतो सल्कनु भनिन्छ । त्यो नाइलोठटाइ शत्रु तर्साउने अभिप्रायले गर्दै
आफ्नो सकभर पन्छाउन खोज्छ, आएको पाइन्छ ।
त्यस्तो अवस्थालाई पनि लुतो फाल्ने भनिन्छ । ` राजाहरूको राज्यविस्तारका

आफ्नो दुःखकष्ट अरूलाई सारिदिने अभिप्राय आपसी र दुश्मनी चलेको वेला एकले
यसमा रहेको हुन्छ । अर्कालाई गाली गर्नु र पार्न खोज्न
.साउने लुतों फाल्ने परम्परा स्वाभाविक थियो । त्यसैको प्रतीकस्वरूप
नेपाल अधिराज्यका अरू जिल्लामा कस्तो छ, घिनाहा र लाजमर्दो रोग सल्काईदिने
मलाई राम्रो जानकारी तर भने प्रवृत्तको द्योतक त्यो लुतोफलाइ हुनुपछ । एउटा
एक राज्यको विरोधमा अर्का राज्यले अनिष्ट राज्यको अका राज्यसँग र लडाइँ भएपछि
चिताएर लुतो फाल्ने अर्थात् रॉका बालेका अगुल्टा सम्बन्धित राज्यका जनता पनि आफ्नै राजाको
त्यही राज्यको दिशामा ताकेर फाल्ने चलन छ । पक्षमा लाग्नुपर्ने हुनाले शत्रुपक्षका राजा, राज्य
त्यति बेला सतौं, नुवाकोट, भीरकोट, वा त्यहाँका लक्ष्य गरेर लुतो फाल्ने
ससाना परस्पर विरोधी चौबीसी- परम्परा बसको प्रतीत हुन्छ । त्यो बेला बाइसी-
मध्येका राज्य र समष्टिमा चौबीसी भनिने राज्य निम्न प्रकार थिए-
पश्चिम चार नम्बर भनिन्थ्यो । आपसमा दुश्मनी बाइसी राज्य
भएका राज्यका रैतीले परस्पर खुला हाँक दिएर जुम्ला, सल्यान, मालनेटा, फलाबाड,
लुतो फाल्ने चलन थियो । त्यसैको अनुसरण दाड, छिल्ली, जाजरकोट, जाहारी,
आजसम्म पनि र एक पटक बॉकी, दुल्लु, अछाम, दैलेख, गोताम, म॒सीकोट,
गाईजात्रा मनाएजस्तै साउने सड्क्रान्तिको साँझ दनां, बझाड, बाजुरा र थलहरा गरी.
लुतो फाल्ने पर्व मनाइन्छ । त्यो साँझ यी २२ राज्यलाई बाइसी राज्य मानिन्थ्यो ।
लुतो फाल्ने सर्जाम राखेर एउटा चेप्टो छपनीमा चौबीसी राज्य
बसी काण्डारक पूजाआजा गरेपछि केही फलाक्दै नुवाकोट, सतौं, भीरकोट, ढोर,
बल्दा अगुल्टा दसै. दिशामा । लुतो कास्की, लमजुड, तन्हौं, रिसिड, पाल्पा,
फाल्न चाहिने सर्जाम बटुल्न केटाकेटीहरू दिनभरि गुल्मी, गजरकोट, अर्घा, खाँची, पवत, गलकोट,
लागिपरेका हुन्छन् । सिउँडीको हाँगो, फल- मुसीकोट, धुरकोट, इस्मा, प्यूठान, खुमरी, विमरी
गरिमा : : ४३

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
गरी २४ राज्यलाई चौबीसी भनिन्थ्यो । हुन्थे भनेर मलाई २०२२ सालतिर रिसिड-
हाम्रा गाउँघरमा काण्डारक घृम्न जाँदा रानीपोखरीनेर एकछिन
अगल्टा फाल्दा भन्ने गरेका र सानै उमेरमा विसाएको बेला स्थानीय एक जना वृद्धले
सनेका केही शब्द मेरो छन् । सुनाउनुभएको थियो । बेलुकाको रिसिडे राजाको
सबैभन्दा पहिले जिल्लामा पर्ने केही इलाका बिहान उठ्दा राजाको भएको
राज्यको नाममा अगुल्टा फालिन्थे र हुन्थ्यो भने अर्का पटक रिसिडेले इलाका
फालिँदैछन् । ती फलाकोहरू हिजोआज लगाइने लिएका हुन्थे । अरू-अरू राज्यहरूको स्थिति पनि
नाराजस्ता छन् । जस्तै- लुतो लैजा, त्यस्तै थियो ।
लुतो लैजा नुवाकोटे । लुतो लैजा, लुतो लैजा त्यस्तो बेलामा आफूलाई सुख-सुबिस्ता दिने
। लुतो लैजा, लुतो लैजा भीरकोटे । राजा छन् भने तिनका रैती सहजै अर्को राज्यमा
लुतो लैजा, लुतो लैजा धूवाँकोटे (पैयूँकोटे) । गाभिन नमानेर गर्न अघि सर्थे । त्यसैले
लुतो लैजा, लुतो लैजा सतौंकोटे । पर्वत र ढोरलाई होला, रैतीहरूले समेत विरोधी राज्यको नामे
पनि त्यसै भनिन्थ्यो । त्यसपछि आफ्नै गाउँका काढेर खुला हाँक दिँदै लुतो फाल्ने चलन चलेको
वारिपारिका गाउँ र आफ्ने गाउँका पनि । यस्ता घटना नुवाकोटे र
ओल्लापल्ला टोल र तलमाथि पर्ने थरहरूलाई राजा र भएका प्रमाण भेटिएका छन् ।
सम्बोधन गरेर माथिके जस्ता नारा बनाएर क्षेत्र आफ्नो अधीनमा पार्न नुवाकोट
फलाक्दै फाल्दै गरिन्थ्यो र आज पनि र राज्यका बीच वैमनस्य बढदै जाँदा
गरिन्छ । 'काण्डारक' लाई निशाचर मानिएको रैतीसमेत रक्तपात भएका
र विरोधी पनि हमला गर्न राति-राति कथा सुनिन्छन् । बाटो गरी
हुनाले भगाउन हतियारको मोदीवेनीसम्म लास लान
रूपमा प्रयोग गरिएको पनि हन । रोकेर लैजाऊ भनेपछि दवै
वर्षामासको हिलोमेलो र गर्मीको मौसममा राज्यका रेतीबीच भीषण भएर धेरै मानिस
लुतो, पिप्सो, फोडा, विमिरा उठने र चिलाउने, मरेको इतिहास छ ।
पाक्ने अवस्था नहोस् भनेर 'काण्डारक'
त्यति बेला रैतीले पनि आफ्नो राज्यको
पूजा गर्ने चलनमा पछि गएर आपसी झगडा र पहिचान राख्ने प्रचलन थियो ।
रिसइवी साध्ने हिसावले एकअर्कालाई दुःख दिने नुवाकोटेहरूले साउन महिनाको कुनै मङ्गलबार
नियत राखेर, अगुल्टा फ्याँकेर, ठटाएर हरेलो पूजा गर्छन् भने भदौ महिनाको
विरोधी गरिआएको पनि हन कुनै मङ्गलवार हरेलो गर्छन् । कन राज्यको
अथवा साउने चाडमा भलेको बेला
मान्छ हो भन्ने कुरा हरेलो पूजाले ।
पारेर एउटा रजौटाले अर्का रजौटामाथि हमला
खत वा गर्न सरु गरिने दिनलाई
गरको सम्झनामा पनि त्यसरी अगल्टा
हलसारो' भनेजस्तै रोपाइँ सकिएपछि गरिने
फाल्ने गरेको हन ।
भूमिपूजालाई 'हरेलो' भनिन्छ । हरेलो भनेको
र भाला लिएका दस जना सिपाही समाप्ति हो । कसैलाई नराम्रो गाली गर्नेले 'तेरो
राति-राति हिँडाएर कतै कसलाई र कतै कसलाई
भन्छन् । हरेलो गरिसकेपछि
चौबीसी राजाहरूले राज्यविस्तार गर्ने
गर्न हुँदैन । आजसम्म यो प्रचलन कायम छ ।
क्रममा एउटा राज्यको मान्छे र भभाग
वास्तवमा हरलो भनेको हरित पजा हो
विहान हुँदा अकै राज्यको अधीनमा भएका कषिदेवताको पजा हो ।
४ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
समयको पीड़ा
राधेश्याम भट्टराई
देखें कस्तो समय जसमा माकरो बृन्छ जाल

बग्छन् रित्तै लहर; तीरमा गन्छ छाल
कस्तो झुम्रो गलित युग यो; देहमा छैन हड्डी
भिक्षा थापी प्रगतिपथमा देंश हाँक्ने छ ।
छ निर्धनी रत्नगर्भा
लाजै लाग्यो इलम नमिली खुम्चिई बस्नृपर्दा
देशै सिङ्गै असफल हुँदा लाग्छ अत्यास कस्तो
आई जमिन पदको भाखिई बग्छजस्तो ।
डाँडो समथर बगी देश

पिस्तापिस्तै गरिब जनको हाड थोत्रिन्छजस्तो
बाँकी धोको रुख छ हरियो बैंस कि जस्तो
देखेँ कस्तो समय; म स्वयय् टाट ।
. देखेँ कस्तो विषम युग लाग्छ नैराश्य कस्तो

ढाँगी नेता हुँदा लिन्छ सन्यासजस्तो
आफैँ माती मिची गृम्छ
देखें कस्तो समय स्वार्थके चल्छ राज !
के नै बाँध
: बाटो पनि किन कुही-गन्धले नाक
सत्ता भेटता रङ बदलिने भ्रष्ट नेतासमान

छाडा साँढे पनि, जब यहाँ टिक्छ के स्वाभिमान ।

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
रावा लामीडाँडा, खोटाड
प्रकाशन तपाईको हो
यसको संरक्षण गर्न तपाईंको दायित्व हो
साझा प्रकाशनका नेपाल अधिराज्यभर र भारतको

सिलिगुडीमा रहेका शाखाहरूबाट स्तरीय पुस्तकहरू
खरिद गरी लाभ उठाउन समस्त पाठकहरूमा साझा
प्रकाशन हादिक अनुरोध गर्दछ ।
विवाह, ब्रतबन्ध र अन्नप्राशनजस्ता सामाजिक कार्यहरूमा
पुस्तक उपहार दिने बानी ।
ग्राहक महानुभावहरूले पुस्तक खरिद गर्दा अनिवार्य रूपले

बिल लिन नभुल्नुहोला ।

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
हिउँ हेर्ने ।
फुल्चोकी फुल्यो सेतै भएर !
। सव हामी जिराहा
चिसो, मुटु कमाउने जाडो । माघे ठिही मुटुमै
मौका मिल्ने होइन । हाम्रो पर्खाइमा फटाफट । बाक्लो वन, पूर्णतः

हिउँ कर्ने पनि होइन । यसैले मौकाको साउँव्याज सुनसान । विस्तारै जङ्गलमा भित्रिन्छ । कीरा-
उठाउने दाउमा थिएँ म । हरूको किरकिर, चरीहरूको मात्र
मन थामिएन । अहँ, कसै गरी मन थामिएन । भत्काउँछ त्यो सन्नाटा । अन्यथा
फुल्चोकी पुग्ने चौचौले कहिले पुगौं भयो । एक्लै सुनसानको एकतन्त्री गाज, राज ।
के कसो
जान मन नमान्ने, साथीको फुर्सद नमिल्ने ! बदनाम छ गोदावरीको जङ्गल विभिन्न
जानै सकिएन । उता हिउँ पग्लेला भन्न अर्थले । त्रासद पनि छ त्यत्तिकै- विविध कारणले ।
चारखुट्टै हमलाभन्दा प्राणीको

भइरह्यो ॥ बढी यहीं हुने निर्क्योल छ हामी दुवैलाई ।
हिउँ ह्न
२०५३ माघ १२ को उज्यालो दिनमा समयले दुईमा एउटा मै, अर्को ज्ञानेन्द्र विवश ।
आफैं हामीलाई भन्यो- केटा हो गुनगुनायो 'अब छिट्टै हिउँ पग्लन्छ ।
आएर हामीले ।'
अनि हामी ¦ उसको सकारें
हलुका झोलासहित मैले ।
भ्यानले हामी- महिना- त्यसै त पानी
झरी
लाई । बिहानको नौ बज्दानबज्दै जम्ने ठिही-ठन्डी, त्यसमाथि
फुल्चोकीको फेदी टेकिसकेका थियौँ लगातारजस्तो तीन-चार दिनदेखि
हामीले । हाम्रो उत्कण्ठा, हिउँ टेक्ने

! हाम्रो हिउँ हेर्ने काठमाडौंवरपरका थुम्का, चुचुरा र
हाम्रो स्फर्ति, हिउँ पहाडका कपाल फुले सेताम्मे

। र, अब पारिलो घाम लाग्ने
नयाँघरे हिउँ पग्लान हुने छनक
कालोपत्रे राजमार्गसँगै गोदावरीको पनि देखिँदै थियो । अनि
नौधारा छिचोलेर पहिलो घुम्तीमा पुग्यौँ हामी । नडराई भयो
वनृमा बिहान भइनसकेजस्तो, हिमाली देश मेरो ! मेरो शिरमा हिमाल ।
अनुभव भइरहेछ मलाई । मेरा नसा-नसामा प्रवाहित हिमाली हावापानी ।
किनभने न कुनै रूखपात हल्लिएका छन्, न म हिमाली अधिराज्यको नागरिक, तर आजपर्यन्त
कतै चिरबिर छ । एकान्त बाटो, हिउँलाई नजिकबाट हेरेको, र छोएको

डर पनि लम्किरहेछ हाम्रा पाइलासँगे । मास्तिर छैन मैले । विडम्बनाको श्वास फेर्ने ?
पहाडको हरियाली टोपी, त्यसतल हामी । एउटा उपहासको परिचयमा कतिन्जेल रमाउने
भावुक अनुहार, हेराइ र पदचापमा छौँ हामी । पराईको खिसीट्युरीलाई कतिन्जेल इदमित्थम्
उत्सुकताका छालमा बत्तिएर लम्किरहेछौँ । भनी
गरिमा : : ४७

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अनि पो तात्तिएँ म, तात्तियो हिउँ विरोधी भइसक्यो ? वातावरणलाई गोण
हेर्न, हिउँ छुन र हिउँ टेक्न ।

ठान्ने ? यतिसारो निठुर
घना वन पूर्वउत्तर दगुरेको मान्छे ? हामी अचम्मको लिसोमा
नागबेली राजपथ हामी । तल
देखिन्छ, माथि कालोनीलो मिसिएको हरियो निकै माथि पुगेपछि आँखा
जङ्गल । अग्ला-अग्ला टडरडे रूख । होचा पोथ्रा ।
उजाड पाखो । शीत बिर्बिराएको अनुभव यस
हाँगाबिंगा भएका र ठाउँमा पाएँ मैले ।

तिर्खाले स्याप्प पारिसक्या थियो घाँटी । अनि
। लम्किरहेछौँ हामी दुई ।
मैले लगनखेलमा आधी किलो चिउरा र ? ए, ऊ त अघिदेखि धूपबत्तीले
आरती गरिरहेथ्यो पेटमा !
गोदावरीमा दुई पोका चाउचाउ किनी
थिएँ झोलामा । र, मूलाको तिक्खर पिरो ज्ञानले देखेछ- धारो । आँखै चिम्ली
अचारचाहिँ घरैवाट ल्याएको थिएँ- अहिले यी मख जोत्यो धारोमा मित्रले ।
तीन खाद्य पदार्थ आँखासामु एकपछि अर्को गरी 'जका पस्लान नि नाकमा सतर्क्याएँ मेले ।
आइरहेछन् । विवशले उल्ल्यायो “हुस्सू

प्रत्येक बस्तले डर जगाउँदो रहेछ एकलासमा । जाडामा कहीं जुका हुन्छन् र ?”
प्रत्येक कुरा अत्यासलाग्दो बन्दो रहेछ एकलासमा । “ए हो त नि!” उदेकलाग्दो थियो मेरो
प्रत्येक अवस्था डरको कारक रहेछ हँसाइ ।
एकलासमा । उटपटाडिदै हिउँयात्रामा । घाम-

जङ्गल चिरेर छिरेको सूर्यको तीखो किरणले बादलको लुकामारी आकाशमा छ यथावत् । हामी
जीउमा कता-कता । अनेक छ घामको सेप-सियाँल नाँघ्दै वाटामा । खोइ
रूप । ऊ कतै रूखका जरासम्म आइपुगेको छ हिउँ फसफसाएको होइन ! अझै कति हिँडनपर्ने
भने कतै ऊ रूखका अलमलिरहेको हो कन्नि ? गनगन छ आफैँलाई ।
देखिन्छ । उकालो छ बाटो यसैले यस्तो मुटु हिउँ देखिनु त कहाँ हो.कहाँ, हिउँ हेर्न जाने
कमाउने जाडोमा पनि गर्मीले असिनपसिन मान्छेको एउटा छायासम्म नदेखेपछि अत्यासको
पारिरहेछ ।. खलखली पसिना आइरहेछ, हामी अरिङ्गाल, टोकिरहेथे मलाई
भिजेका छौँ पसिनाले- नुहाएसरि । मलाई र चिलिरहेथे मलाई । बेफिक्री थियो ज्ञान ।
एकलास वाटो- एकाध भ्यान, मोटरसाइकल गरी दौडिरहन्थ्यो ऊ । कराको

। हामी निरन्तर कालोपत्रे कोक्रो हल्लाउन कसले भेटाउने उसलाई ? र
राजपथ ।
हिउँका पहाडैपहाड टेकेर हिउँ खाएको
'यस्तै हो भने आजको रात फुल्चोकीमै बित्ने सुतेको अनि हिउँमै घन्टौं गड्डी
भो " साथी । हॉकिरहन्थ्यो ज्ञान । उसका करालाई “भन्न सजिलो
सुन्छु र आफ्नो छाँटामा हिँडिरहेछु म । गन सम्झी म त । उसका ती
मानिस छेन यो बाटामा । मानिस
अनपत्यारिला पचाइनँ र भनी पनि
पटक्कै यो के भएको ? दिएँ- “नेपाल बसी भोट देख्नेको सडख्या
यत्रो हिउँ परेको छ! टेलिभिजन, रेडियो
राजधानीमा कहिले घट्ने होला नि !”
पत्रपत्रिकाले फुल्चोकीमा हिउँको उरुङखातै
[गबली सडकको तरेली
उरुङखात लागेको सूचना दिइरहेछन्- तथापि छिचोलेपछि तल कहाँ हो कहाँ खलबल सनियों
हिउँ हेर्ने मान्छे छैनन् । हन, यो के भा' को ?
। कल्याङमल्याड सनेपछि तेल
मान्छे सौन्दर्यविमुख भइसक्यो ? मान्छे थपेको सलेदोजस्तो अनहार चम्किलो भो ज्यान

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
भरिलो भो, मन कसिलो भो । पाइलामा सोलको धार चिप्लो सपाट
स्फर्ति बगे रमाई... रमाई । हिँडदाहिँडदै मैले भइसकेका छ, यसैले कि भन्ने डर पनि
माकल टोपी खोलेर भ्यागुते झोलामा । छ । भिरालो वाटोमा निगालो समात्दै पाइला
विवशले गलबन्दीलाई र थान्कोमान्को साछु । मित्र वद्रक-वद्रक
लायो । अब हिँडाइ अलिक सहज भो । पेटको फटाफट ।
पटाङ्गिनीमा लाखेनाच नाचिरहेछ मुदु कमाउने हावा एक पटक
नाचिरहेछ पातपतिङ्गरमा मीठो सिम्फानी सनसनायो ।
बर..... ए, त्यो
निकै नजिकियो- अघि सुनिएको खलबल । ठाडै भिरालो । पनि सिद्धियो ।
उभियो, डेउढिएको गोरेटो । फेरि । र
कल्याङमल्याड- मान्छेको बोली, अनुहार र, भिरालो छिचोलेपछि फेरि टप्लकियो
-तरुनातरुनीहरूको दोहोरीलत्ता यथाक्रम मूलबाटो । र, हिउँ हेर्नेको दोहोरीलत्ता ताँती
चोरबाटोबाट फुत्त हाम्रा सामु । बल्ल पनि । अब चिसोको उखम थाल्यो निकै
थाहा भो- हामी अनावश्यक घुमाउरो बाटो निके । भोकले अजमाइस ।
आएका रहेछौं । ती त तल सोभझै “खोइ हिउँ ?” विस्मय मैले ।
उकालो उक्लिएका रै'छन् । थुइय्यः हाम्रो बृद्धि ! “आउँछ नि, हतारिएर हन्छ ? बानी
'लाटो खान्छ एक बल्ड्याड, बाठो खान्छ तीन पनि सिक्नुपर्छ !” ज्ञानुले ज्ञानी बन्ने सल्लाह
भन्या यही हो भन्दै हामी हूलकै दियो ।
पुच्छर । हूल मूलबाटो छोडी बाक्लो निके उकालो उक्लिइएछ- क्रमशः भिन्न
'सर्टकट' बाटोतिर बेगियो । परिदृश्य देखिन थाले । भाँती-भाँतीका दृश्यावली
अहो, हाँसो होइन बाखे आइजाइ गर्न थाले । काठमाडौं, पाटन र
युवायुवतीको ! जेमा पनि हाँसो ! बाङ्गो रूख- भक्तपुरका प्रमुख भवन, स्थल र ठाउँहरू ठम्मिन
हाँसो उर्लियो । हरिया रूखमा पात- हाँसो थाले । हामी विस्फारित नयनले अन्दाज
। हाँगाका टुप्पामा एउटा हाँसो लगाउनमा केही छिन ।
पोखियो । भीरमा एक्लो हाँसो । किरिडमिरिड, सब थोक किरिडमिरिड ! तीन
उन्मुक्त, एकदम उन्मुक्त हाँसो । सहर अशान्त जीवनशैलीमा कौलासिरहेथे । त्यो
निहूँमा युवायुवतीले कुम्भीपाकमा मान्छे कसरी

आपसमा हात समातेको आह्वारिसलाग्दो दृश्य हँ ? स्वच्छ हावाले फोक्सो फुकाई कल्पिरहेछु
म।
देखियो जहाँसुकै । बँसे त्यस क्षणको लोभ साँचियो
मनभरि, आँखाभरि । भयासबुटातिर भावालु युगल अब बिस्तारै देखिन थाल्यो हिउँ फुस-
हेराइ, मायालु अँगालो कसाइ अनि तिर्खालु ओठ फुसाएको । हरिया रूखविरुवामा कपासका थुँगा
जोडाइ पनि ठाउँ-ठाउँमा देखियो मनग्गे । हामी थपक्क बसेको जस्तो हिउँ फुलेको आँखा वर-
नागा-हेराइ, कसाइ र सम्झी वर कतिपय मानिसहरू माथि जाने

थुक निल्दै लम्किरह्यौँ लमकझमक हैसियत नभएर त्यतै अलमलिन थाले । हाम्रा
निम्ति त्यो ठहरियो जाबो ! हामी त निरन्तर
'फुल्चोकीमा हिउँ पर्नाले काठमाडौँका उकालो ! हिउँको

तन्नेरीहरूलाई खुदो पल्टेछ ज्ञानुले आफ्नो थप्रो गयो । रूखका
भावना निःसङ्ञोच व्यङ्ग्यसाथ सुसेल्यो । हाँगाबिँगामा देखिएका हिउँराशि अब भेटिन थाले
स्वल्पानुभूतिमा हाँसँ म । बाटबाटामा । हिउँ छुन सकपकाउँछन् हातहरू ।
चिसा अति चिसा हात । खुट्टा पनि त्यस्तै ।

म हिउँका हिँड्न थालें-
गरिमा : : ४९

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
हिउँराशि आवाज चुरुम-चुरुम । अनि हिमशिला ढल्न थाले ।
गइरहेछ, त्यत्तिकै हिउँको उप्रीमाथि ताजव लाग्यो ! यस्तो कठोर हिउँहरू
घमाइलोमा पग्लन लागे, कहिएको
देखिरहेछु म । हिउँको चाप थाम्न
कतै रूख ढलेका, कते रूखका हाँगा तछालिएका
फतफत । हाँगाबिँगावाट हिउँ खसेको
र कतै हिउँ ने छापिएका ! आवाजले एउटा उल्लास,
रोमाञ्च र अचम्मका भिल्का मेरा उत्साह र उमङ्गको कोलाहल हुनहुनायो ।
आँखाबाट अनुभूति भइरहेछ मलाइ ।
अहो, उत्तरतिरका सेता, चम्किला र ।
म टाउको जोगाई-जोगाई
हिमाली हृदयहारी दृश्य कति मात्रै बादल फाटेको छ घाम न्यानो छ । वाह
हेर्ने ! घामको टलकमा चमचमाएका घामको करामत सडकमा र

थम्का कति मात्रै निहाल्ने ! तँछाडमछाड गरी बेस्सरी खाँदिएका
उभिएका उत्तङ्ग श्वेत कति हिमशिला बिस्तारै पग्लेर खोली बग्न थाले । म
मात्रै साथी विछोडिएको र दोहोरो

वाह, क्याबात ! मन त रमायो, उल्के पूर्व-उत्तर ठडिएको फुल्चोकी
रमायो डॉडा उक्लिरहँ । घाम-बादलका
मान्छुको चर्का घन्चमन्च, चिप्लो वाटो देखादेख र हेराहेरमा घरी न्यामिँदै घरी चिसिँदै
साँगरो बाटो । अनेक भाम्लोसँग नजिकिएर जभतै म, म ।

छौं उकालो । थाकेका अनभव गर्नै निके साँघुरो मोड आयो । थाकिएछ,
भएको छैन किनभने फुल्चोकीको टावर पुग्न बिसाएँ म । लौ, भुइँबादलुको मुस्लो बटारिएर
निकै वाँकी छ । त्यसैले रहर छ, आयो । र, अन्धमृष्टि बनायो वातावरण । सव
उत्साह छ जाँगर जिउँ चीज हराए, कहिरोले आफ्नो लकायो ।
राख्नुपरेको छ । हिउँ पसेर भातै भइसकेका छन् जत्ता । हिउँ
पेटमा भोकले उपरतली छ । ज्यान बिर्बिराएको हुनाले भइसकेको छ ज्याकेट ।
हम्मे-हम्मे भइरहेछ । भोकले ज्यान लस्किनै ।
म त आफ्नै हिउँ हेदै हिउँका डल्का बाफ ! कति लड़ने, कति पछारिने, कति
टोक्दै र हिउँका भलिभाँती खुर्मुरिने कुरै ! जहाँसुकै
हिंडिरहेथे । कति अधिदेखि ज्ञानु भएछ, र जता पनि देखिरहेछु म
पत्तै भएन मलाई । साथी कहाँ ? म खानेहरूलाई ।
अन्यौलमा लुरुलुरु । सिङ्गै फुल्चोकी लड़ने म मात्र होइन, हिँडनेजति जो कोही
हिउँ ने हिउँले खुलेको छ । यतिको पनि पछारिएका छन् बडलड । कस्तो
रमाइलो, मनामौजी र ठट्टामस्करी छ तर मित्र
चिप्लो बाटो हँ ? सवै हिलाम्मे सबै
छैन । यतिका मान्छे छन्, तर ज्ञानु छैन, यतिको
अब मलाई मात्र केको लाजसरम ?
आवाज छ, तर ज्ञानुको अत्तोपत्तो छैन, यतिको हिलोमैलो, सबै । चिप्लिनेभन्दा चिप्लिन
रौनक छ, तर ज्ञानुको उपस्थिति छैन । अनेक रहर गर्नेको 'झन् चौबर छ ।
म, पुरिएँ म र चेप्टिएँ म। खोज्नेको आनन्दी छ अझ चर्को । अहो
छैन, अहँ छैन- ज्ञानु छैन !
हिउँ गर्नेको मज्जा कम्ताको छ
र ? हिउँ दलादल गर्नेहरूको मस्ती थोरै छ र ?
घाम गएपछि सूर्यको तापले हाँगाका
पग्लान भएर खस्न थाले । हिउँका डल्लाले आपसमा हानाहान गर्नेहरूको
हिमवर्षाको आनन्दी नै बेग्लै ! चरक्क घाम चर्कियो
अलमस्ती छ

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
ठाडठाडो उकालीमा मान्छे देखिए । थुम्काको सौन्दर्य असाध्यै मनोरम बनिरहेछ-
एउटा युवक लर्बरिएर बोल्दैछ, अरूहरू उसलाई झकिझकाउ, सजिसजाउ । कतै हिउँचट्टान पग्लेर
उठाउने प्रयत्न गरिरहेछन् । सोध्दा थाहा भो, खोल्साहरू थाले, कतै रूखवाट
जाडो भगाउन साथीले बेस्सरी 'रम' धोकेछ- खसेका हिउँले वाताबरण
अब अहिले मातेर हैरान ! तैपनि ऊ भनिरहेछ, कतै हिउँका दलदल तरल
“म टावरसम्म जान्छु जान्छु तर उभिएर पाइलै हन थाले फसफसी, कते हावामा उडन
टेक्ने हविगत जँड्याहाको देखिरहेको छैन थाले हिमकणहरू ।
निके हिउँतरेली छिचोलेपछि हिउँकै अनेक परिवेश झेल्दै अनभव
उभिएको देखियो ज्ञानु । अनि हिउँको हिसीमा चेप्दै अनि जेलिँदै ज्ञान
अँगालिएर तस्बिर हामी दुईले । सेतो, र कते वेस्सरी मातेर हिउँमा भासिएका
सबैतिर सेताम्मे । सिमलको भुवाले सिङ्गै युवाहरू भटिन्थ, कतै हिउँका चिसा ओडारमा
पहाडलाई । रम्य दृश्यांशमा मुग्ध हँदै ताता ओठ चसिरहेका रापिला तन्नेरी
हामी फल्चोकीको देखिन्थे, कतै जोरजलम मोटरसाइकल
शिखरतिर । खाल्टोमा हिउँको ऐना देखियो, त्यहाँ घिसारिरहेका । हामी यी
चिसोले टाक्सिएको आफ्नै चाउरे अनहार देखेँ
मैले ।
हिउँका चिप्लाइमा खट्टा अगाडि हैन,

।
सुरम्य झाँकी पाइला
'हगिसक्यो दैलो देख्यो' अघि
नै सर्थे । खूब परिरहेछ हिउँसँग । बुल्की हिउँ खाइयो, अहिले दाँत दुख्न थालेपछि
ऊ म खोज्ने । ऊ रोक्ने, डढेलो लाग्यो वृद्धिमा ।
म भए नि खोज्ने । हिउँ, हिउँ ने हिउँ । रूखका
तल धेरै तल एउटा टहरोबाहेक घरको एउटा काला देखिन्छन् । त्यसबाहेक अरू हिउँ नै
फुस्कोसमेत यो डाँडोमा देखिएको छैन । व्यापार, हिउँ । अहिलेसम्म ज्ञानु तीन पटक
पसलको आशा गर्नु त 'अकासको फल आँखा म सत्र पटक । चिप्लाइ त कति हो
तरी मर' भइरहेछ हामीलाई । तै 'टुहुराको सहाय कति गोटा गन्ती साध्यै कहाँ र ?
दैव' बाटामा बेमार खोलाका तामाडले आउँछ र सँगै हिंडेको साथीसमेत ।
पकाएको चियालाई स्वात्ते हामीले । पकाएर घाम, र हिउँका पाइला पछ्याउँदै
खन्यायो अनि स्वात्तै पियो नत्र हिउँजस्तो लस्किरहेछु लस्किरहेछु ।
भइहाल्ने । छिनमा मुख तातो हुने; छिनभरमै हिउँ थुपारर हिममानव बनाइएको रहेछ
उही चिसो, ठिही र कक्रिंदो अवस्था आउने बाटामा । ज्ञानु र मैले त्यस मूर्तिलाई अँगालेर
नाम मात्रको चियालाई दस रुपियाँ तिरी भोकलाई । धेरै बेर बसिरहन कहाँ
साम्य हामीले । चिसोले हातखट्टा कटकटी खाइहाल्ने
तर ज्ञानुले भन्यो- “चिया खाएपछि त ओहालो अलिक फराकिलो चौरमा

भोकलाई पखेटा हाल्दिएजस्तै भएछ- ऊ झन् एउटी मेरा आँखा
मच्ची-मच्ची कराइरहेछ पेटमा ।” पगे जो उसकै जीउडालको घनघ्वॉके तन्नेरीले
मैले त हिउँ धेरै खाएछ क्यार, पेट दुन्न छातीमा हिउँको रास लाज, सरम र
भन्दा पनि दाँत सिरिड-सिरिङ भइरहेछन् । खट्टा असमञ्जसताले भएकी थिई । म
सुन्निएका छनक पनि पाइसकेको छु । अहिलेलाई तरुनीको बिजोगमा 'बरा' भन्न पुगिनँ, बरू स्त्री-
ती व्यथाको कथा भएको छैन मैले । सौन्दर्यको रसपानमा रूखको चेपमा छेलिएर
घाम फुल्चोकीको हिउँलो रमाएँ, थुक निल्दै हेरिरहेँ ।
गरिमा : : ५१

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
लगातारको लम्काइपछि हिमपात कम भएको मलाई । यथापि म आफूलाई 'बाटाबाट हिँडे
वाटो देखा । त्यहाँबाट पनि काँडाले भनी-भनी पार्थे ।

उत्तरतिर बस्ती देखा परे, पूर्वतर फुल्चोकीको टावरमा पाइला राख्दा
हरिया पश्चिमतिर साढे दई बजेको थियो । टावर अर्थात् चुचुरोमा
रमाइलो काठमाडौँ उपत्यका पगेपछि खसीको सीमा रहेन मेरो ।
।- यो भव्यता, यो र यो आम्मै नि, कस्तो सेतो हिउँचुली !

ओर्कीफर्की हेरेँ मैले । टल्केका हिउँचुचुराहरू ॥
बिम्बहरूमा म, म, म ! सेतो, सब थोक सेतो । सर्वत्र हिउँ नै हिउँले
तेछिएको वाटो दक्षिण लाग्यो र बोलायो वातावरणलाई मन्त्रमुग्ध तुल्याइरहेछ । पहाड,

त्यतै हामीलाई पनि । कस्सिएर आधी रूखबुट्यान, बाटो, घर, झुप्रा सबै दूधमा नुहाएर
घण्टा फेरि देखियो, अनि
हामी । अलिक
थपक्क घाम ताप्न लागिरहेछन् यति बेला ।
ठाउँ-ठाउँमा पानी जमेका चम्किला ऐना पनि
रूखपात भएको यस ठाउँमा हिउँको क्रम त्यहाँ चिहाएर क्रम रोकिनु
अपेक्षित कम ठानें मैले, तर बरालिनेको ताँती कहाँ, छ !
थोरे कहाँ हनु ? युवायुवतीको ठेलमठेल, र घामको लुकामारी खेल । साँच्ची,
सारिरहेछु पाइला । हामी- घाम पनि कति चिसो हँ ? मधुरो, रोगी घाम !
मास्तिरको सेतै छ तल मात्रै हिउँ कम मैले जीवनमा प्रथम पटक साक्षात्कार
भएको । मन अनुभूतिको गर्न यसेले यो हिउँयात्रामा
मदानीमा घुमिरहेछ फनफनी । अटेसमटेस भइरहेथँ म । जरामा थिएँ
हिउँ त मै पनि ! केले जम्छ चट्टान
भएर, कैले खोल्सो भएर कैले विर्विराउँछ २७६५ मिटर उचाइको हिउँचच्रामा हामी
केले, । कतै देख्छु हिउँ चुलिएको, थियौं । जो वरिपरिका उपत्यकाली थम्कालाई
।
कतै देख्छु हिउँ पग्लिएको । मै पनि त चुलिन्छ, इख्याएर हिमाच्छादितसाथ प्रफुल्ल थियो, प्रभावी
थियो र थियो ।
दिउँसोको दई बजेको छ यतिखेर । हिउँ त सिरक वनाउन कपासको
हिउँका चपरी रूखवाट खसिरहेछन् । रासजस्तै अथाह छ, अपार छ । 'यो बढो फल्चोकी
र, त्यस चपरीलाई टाउकामा वजारेर अनभव सिरकडसना बनाउन कपास
साँच्न हुल्याहाहरू दत्तचित्त भएको देख्छु । हो कि केले बनाएर, कैले ओढछ सिरक: जाडो
वातावरणमा अनौठो रोमाञ्चकता छ हार्दिकता
त जानै " पहाडको म ।
छ र शालीनता छ । म यी सम्पन्नताका परागमा
टावरमा पुरदा थुप्रै मान्छेहरू भेटिए, उत्तरतिर
हराउँदै मुग्ध छु गाढा रङ्गसाथ
अनेक हिमाली हेरी मग्नमस्त
फुलेको छु ।
रमाइरहका । उत्तरतिरको दृश्यांशमा नलोभिने
“ब्रस र रड ल्याइएन, गल्ती गरियो !” भलमा
को प्रकृतिको करामत मान्नैपर्ने ! कति
चित्रप्रेमी ज्ञानेन्द्र ।
मनमाहक, कति सौम्य, कति चित्रकारी यसैले
मैले अनमोल रहर बताएँ- “यहाँ एक हप्ता पा नपाल कहलिएको होला 'स्वर्गजस्तो सन्दर ।
बस्न पाए सुन्दर-सुन्दर निबन्धहरू लेख्दो हुँ
हुनहनाउँदो उत्तरी
कुराले वाटो कटाएछ निकै, फर्किहेदा पत्तो
सौन्दर्यलाई छोपेपछि हामीले
लाग्यो । म फडकिने चिउरा ।
मित्र 'सर्टकट' बाटो र पछाडि पारिहाल्थ्यो
चाउचाउ छ नि !” ज्ञानुले सम्झायो ।
५२ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
मैले ।
अनि चिउरामा चाउचाउ मिसाई मज्जाले
खाइयो । भरियो- मूलाको

अचारले । हाम्रा अनुहारमा सन्तुष्टिको
।आफ्नै
लबरपांड र धन्धुकारी राजनीतिकहरूको
वल्ल चेत फिर्दो हो। यस्तै विद्रोहका वारुद
मनको
सर्य बल्यो ।
भोक त मेटियो, नि तिखा ? केले म।
खलवलमा म,
यो प्याकप्याकी ? अब काँ पाउने पानी आग्नेय कोणमा मन्दिर रहेछ
यताउता दष्टि नचाइयो, रित्ते आँखाहरू । फुल्चोकी माईको । मर्तिनरको घण्टीलाई
टाबर रुँग्न बनाइएको टिनको छानामा रहेको शिरमा लगाई श्रद्धा
हिउँ पग्लेर आएको पानीले ओठ भिजाइयो । चढायौँ हामी दईले ।
त्यत्रो हूललाई त्यो तुर्तुरे पानीले कहाँ पुग्नु ? टावरको फेरो मारी हिमाली
सबका ओठ जमजमाएका छन्- तिर्खाले सौन्दर्यमा निमग्न भएँ म. तर त्यसरी
आँत ! थोपा-थोपाको तपतप हामीलाई भइरहन दिएन । तथापि हामी दवै
पानी खाएर तिर्खा त झन् ओस अटेरी ! समय घर फर्क घर फर्क
चाटेर तिर्खा मेटिन्छ र ? मैले सिमसिम बर्सिएर भनिरहेथ्यो- हामी उसलाई
टोपीमा थुप्रेको हिउँलाई मुखमा हालेर चबाएँ भनी । र, समयले तीन बजेसम्म
मरड-मरड । त पर्ख्यो पनि हामीलाई ।
“फ्लो मी !” मेले भनेँ । हामी हिउँ हामी
ज्ञानुले पनि त्यस्तै । हिउँका डल्लाले हिकाई-हिकाई हामी
छैन, होटल-पसल । हिउँका थुम्का नाघी-नाघी । त्यो दिन
दूरसञ्चारको बडेमानको टावर, रेडियो, हिउँ हिउँ हिउँ खाँदै, हिउँ
टेलिभिजनसँग सम्बद्ध कर्मचारीका क्वाटर । बस, अनभव हामीले । एक दिन
अरू क्यै नाइँ । मात्र अप्रतीम सौन्दर्य छ चोखो हिउँसँग जिन्दगी बित्यो ।
वातावरण छ, रहस्यमय दृश्यावलीहरू छन् । र, समयले सुसेला बजायो अनि

यी हेर्न आउने पर्यटकको लर्को । हामी । हिउँसँग ।
व्यवस्थित गरिदिने सोचाइ न हाम्रो सरकारलाई फर्कदा, हाम्रा शरीर थिए, तर
छ न पर्यटनसँग सम्बन्धित क्षेत्रलाई । काठमाडौं मनमा हिउँचलीजस्ता उँचुलीजस्ता अग्ला र कञ्चन
खाल्डोलाई हिउँले निस्सासिने गरी छपक्कै ढाकेर भावना उभिइरहेथे अटलसाथ अजङ्गसाथ
महिनौं खान नपाएपछि बज्रस्वाँठ सत्तासीन, अलौकिकसाथ ॥!
दमक
गरिमा : : ५३

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अज्ञेय
आज करना सो कल कल करना सो परसों
जल्दी-जल्दी क्यों करते हो, जीना है जो ॥
-अज्ञात
ओकिउयामा, जापानीजस्तो नाम, तर उनले कदापि आफ्नो जन्मस्थान, पितामाताको नाम
उल्लेख गरेनन् र उनका परिवारका जीवित सदस्यहरूलाई पनि यो थाहा छैन; न त नेपाली,
अडग्रेजी, भाषाका उनका समकालीन लेखक, पाठक, आलोचकलाई नै थाहा छ । उनको
व्यक्तित्व र कृतित्व दुवैमा तत्त्व हुनाले उनलाई साङ्गोपाङ्ग
भन्न सकिन्छ ।
उनका शैक्षिक प्रमाणपत्र र सरकारी सेवाका २८ डिसेम्बर १९२० ई. मा
हो । विश्वस्त सूत्रवाट थाहा पाएअनुसार दुई नै उनी मातृहारा भए- अज्ञात पितृ-
स्वजन, स्वजाति, अनाथ अथवा टुहुरा भए । ब्रिटिस आर्मीका कुनै
सज्जन उनलाई स्कूल' मा पढाए- अत्यन्त मेधावी ग्वाइनले
'मकेनिकल र ईन्जिनियरिड' पास गरेका प्रमाण छन् । १९ वर्षको उमेरमा
जलसेनामा भर्ती भएर उनले आफूमा भएको विशिष्ट सैनिकत्व मात्र प्रदर्शन गरेनन् अपित
विश्वका विभिन्न दशका भ्रमण गरेर आफूलाई ज्ञानगृणसम्पन्न

पारे । जलसेनामा उनी | जनार्दन शर्मा | , 'वायरलेस इन्स्ट्रक्टर'
'मेकेनिकल इन्जिनियर' जस्ता पदमा कार्यरत थिए । १९४६ तिर ब्रिटिस
आर्मीका भारतीय शाखामा कार्य गर्दैगदा भारत स्वाधीन हने र व्रिटिस सैनिकमा पनि धेरै परिवर्तन
हुने परिस्थितिमा ग्वाइन आफ्नो कागजी घर जान सैनिक सेवावाट अवकाश लिएर दार्जीलिड
आइपुगे । तिव्वत किन जाने,/ उनको वहाँ को थियो के काम थियो र ? उनी' नै
वसे त्यहीं पदमा १७ वर्ष बिताएपछि नोकरीबाट अघाएर राजीनामा गरी
साहित्य र दर्शनको गम्भीर अध्ययन, मनन र लेखनमा नै आफलाई गरे ।
प्रथम प्रकाशित कृति उमर खैय्याम हो जुन रोमन अक्षरमा अनदित गरी सन १९५०
तिर प्रकाशित भयो । नै उमर खैय्याम अनुवाद गर्ने चियाबारीका बुद

मोक्तानसँग खैय्यामका चचां गर्न जाँदा ग्वाइनले भाषाका
शताव्दीयौं पुराना र तत्काल प्रकाशितसमेत दर्जनौं खैय्यामसम्बन्धी सन्दर्भसामग्री देखाएर, त्यसबारे
गम्भीर र विश्लेषण गरर मोक्तानजीलाई खैय्यामबारे त्यत्रा पुस्तक र त्यस्तो जानकारी गराई
पस्तक माक्उप्
तानजीसँ गै सम्
स्प
थर्ानीय
क गर्
नेपनाली
ु वेतिवारी
स हो कलकी
। रोमन लिपिमा नेपालीमा
कुलका पाणीग्रहण गरे जो उनकी
रान्त उनले
नेपाली भाषाकी चात् ।गु रु पनि बनिन । गरे नागरी
जो
लिपिमा चल्>न श्थाले रडार
लाउनचलाउने ग्वाइनका
ग्वाइनका हात देदेववनागरी
५४ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
ग्वाइनसँग सम्बन्धित व्यक्ति श्री लक्ष्मण तिवारी शाही औषधी लिमिटेड, काठमाडौंका
अनसार उनका धेरै पाण्डुलिपि श्री ईश्वर बराल र श्री माधव घिमिरे अनि
श्री बिनोद अग्रवाल र श्रीमती लक्खीदेवी सुन्दासकहाँ पनि हुनुपर्ने हो। तिवारीजीका अनुसार
विभिन्न भाषामा निम्नलिखित मौलिक र ग्रन्थको रचना गरेको थाहा पाइएको ।

१९९२ मा मुग्लानबाट सिकिस्त विमारी भई उपचारार्थ सिलीगुडी आउँदा २५२ फिटका
भरिएका उनका विभिन्न भाषा र विभिन्न विषयका पाण्डलिपिहरू वाटेमा हराएको करा श्री ग्वाइनले
उनका 'चित्रलेखा' का प्रकाशक श्री कष्णहरि गरेका थिए । यो पडक्तिकारले
हो । अब शमा र ग्वाइन दवै जीवित नहनाले उनका फिटका पाण्डलिपिको प्रसङ्ग
अनसन्धानको विषय बनेको छ । जीवित प्रतिभाको सम्मान गर्न महारोगग्रस्त हाम्रो समाजके
कारण ग्वाइनसम्बन्धी धेरै तथ्यहरू अँध्यारामा छन्- सहृदयी सुविज्ञ समकालीन सज्जनहरूले
ग्वाइनका व्यक्तित्व र कृतित्वमाथि प्रकाश पारिदिनुभए एउटा जन्मना अगोर्खा व्यक्तिले
समाजलाई दिएको अत्युच्च योगदानको सहस्रांशमा नै भए पनि गुन तिरिन्थ्यो । यस प्रसङ्गमा
ओकिउयामाको मरणोपरान्त बङ्गला भाषामा सुवर्ण पल्लव प्रकाशित गरिदिएर विनोद अग्रवाल अनि
नेपालीमा प्रकाशन गर्ने नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान हुन् । ग्वाइनका

नेपाली र बङ्गला दवै पल्लवबारे अलग्गै तुलनात्मक अध्ययन र व्याख्या-विश्लेषण पनि
भविष्यमा अवश्यै होला ।
मौलिक ग्रन्थहरू प्रकाशित / अप्रकाशित

१ Little Life. प्रकाशित काव्य)
२. The Drama. प्रकाशित नाटक)
३ The Absolute and becoming. अप्रकाशित
The Pre-history of the World. थाहा छैन (इतिहास)
The Pre-history of the Nepal. थाहा छेन (इतिहास)
६ The Story. थाहा छैन (?)
७ L,Ame de Peternite. थाहा छुन (?)
c. The Soul of Eternity. थाहा छैन (?)
९ Making of a Massiah. थाहा छेन (?)
१०. The Orchird. थाहा छैन (उपन्यास)
नेपाली मौलिक
१ चित्रलेखा प्रकाशित (काव्य)
२. भाव-सम्भवा प्रकाशित (काव्य)
३. नागबेली प्रकाशित (उपन्यास)
४ सुनाखरी प्रकाशित (उपन्यास)
५, अनामिका प्रकाशित (काव्य)
६ आरप्यिका (?) (?)
७ फाइयान अप्रकाशित (इतिहास)
८. पुग प्रवर्तक (?) (?)
गरिमा : : ५५

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
९ सवर्ण पल्लव प्रकाशित (काव्य)
१०. नानीहरूको ग्रामर अप्रकाशित (व्याकरण)
मौलिक ग्रन्थहरू
१ आमि चललाम अप्रकाशित (काव्य)
२ प्रकाशित (काव्य)
(अरू धेर छन् खाज्नुपछ)
नेपालीमा अनुवाद
१ उमर खेय्याम प्रकाशित

२ स्यामुयल वेकेट प्रकाशित
३ ओल्ड म्यान एण्ड दी सी; प्रकाशित
४ गीताञ्जली; रवीन्द्रनाथ ठाकर प्रकाशित
५ जलियस सिजर; शेक्सपियर प्रकाशित
६ एण्ड लाफ्टर्स; खलील जिब्रान प्रकाशित
७. हिम-हंसिनी; (?) प्रकाशित
८. तटमा तरङ्ग (?) प्रकाशित
९ माइ म्यान; खलील जिब्रान प्रकाशित
१०. कामायनी; प्रसाद अप्रकाशित
११. मेकवेथ; शेक्सपियर अप्रकाशित
(अकै हन
अनुवाद
१ गौरी; माधव घिमिरे थाहा छेन
२. मालती-मङ्गले; माधव घिमिरे थाहा छेन
३. ग्वाइन अप्रकाशित
हन
यिनका अतिरिक्त विभिन्न पत्रपत्रिकामा धारावाहिक र फटकर प्रकाशित एवम् यत्रतत्र छरिएका
उनका भाषाका रचनाहरूको प्रकाशन हन सके ग्वाइन दई-चार भाषासाहित्यका
मात्र विद्वान् नभएर के थाहा वा त उत्कष्ट स्रष्टाहरूमध्ये पछ॑न् कि !
उनका बहसङ्ख्यक रचना तत्तत् भाषाका श्रेष्ठतम रचनाहरूभन्दा अझै उच्चकोटिका छन् र ती
रचना देश, काल, पात्रका सिमानाबाट मक्त मानव र विषयमा हनाले सदैव शाश्वत औ
भौम छन् । सांसारिक क्रियाकलापलाई स्वप्न ठान्ने उनको दार्शनिक भावभमि छ । सुनाखरी
उनको पात्रहीन र विषयवस्तहीन दर्शनको महासमद्र हो त्यहाँ उनले स्व -सन्धान
गरेका छन् । भन्नका लागि उपन्यास भनिए तापनि सनाखरीलाई उपन्यास नै ठान्ने ठोस तत्त्वहरू
शीर्षकविहीन केही कविता पनि छन्- जसलाई केही

र नदिए पनि ती कविता
मूल्य हुन्छकविता नै साहित्
। सुनाखरी हन् य अर् थात् नामभन्
अकादमी दिल्लीद्वदाराा प्मानव हो- हो
रस्कत कति ।
पृथ्वीमा
मा फुलका चपला रमणीहरूका गर्तिलास्यमा भ्रमर गञ्जनसँगै हने
५६ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
afa
The Drama
TA Drama
The Drama
T
National Academy Award 9T
Out of the deepest regard and profoundest respect for the MAN— my co-existent
he is made a being of dream existance. He— a dream, survives in the existential
periphery of a dream world and in dream always sleeps and dreams.
What else he can do, helplessly subjugated to a huge, horrible and vivid dream,
he himself being a dream structure. I bless him.
I like my woman to remain virgin even after of fuck her three thousand times.
She must remain good. I enjoy fucking her, she enjoys fucked as much. That is
natural. I am not selfish, No ! vaginal corruption.
I was going to look for the mother and the child. Man ! you are in that child.
You are in that matrix of that woman— The Mother of Universe !! This is your
entity !!!
9-
|
: :

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
सवर्ण-पल्लव प्रथम संस्करण, पृष्ठसङ्ख्या १४ २ को 'म कविता तत्पूर्व अन्यत्र पनि यो
प्रकाशित थिया-
आज विजनमा विफल वसन्त
भएछ अन्त
सौरभ-सिञ्चन गरेर
फल, भएन भ्रमर-गुञ्जन
माहुरी मुखर भई गरेन मधु वितरण

गीत-रागमा चढाउँदै रङ्ग
गाएन ।
मौन आकाश बतास
भाराक्रान्ता विधुरा पृथ्वी
अति-मनको मन-भारको थिचाई
तल अ
अ ।
विफल वसन्त धोएर जीवन अ
बिदाइ लिएर जाँदैछ अ
त्यसपछि तैपनि माथिको नीलिमा

हुन्छ प्रभान्वित
बल्छ एकचोटि निस्प्रभ प्रभा
दुई सवि-शशि अनि सन्तर्पण

पालै पालो धीर
कसको खोजमा,
चियाउँछ धरित्रीतल ।
तर म
नँ अ।
पर्वप्रकाशितमा २३ हरफ छन् । २१ हरफ छन् । दुवैलाई दजाउँदा ७ शब्द
हेरफेर भएका छन् अनि चिह्न, स्थान र ढाँचा गरी ३३ भिन्नतासमेत जम्मा ४० ठाउँमा पाथक्य
शतप्रतिशत समान चिह्न, स्थान, ध्वनि, गति, लय, लास्य र ढाँचा आदिका कवितामा त प्रत्येक पाठक
र उसको मनस्थितिअनुसार कविता र पाठकको प्रकृति हेरी सयौँ अर्थ लाग्छन् भने उही कविका उही
कवितामा ४० ओटा मुद्वित भिन्नता हुँदा कतिसम्म अर्थान्तर त्यो बुझ्न साहित्यका
प्रोटोनहरू यो 'माइक्रो सर्जरी' यगका ® स्थल दृष्टिले मात्र
हेर्नु पर्याप्त हुन्न कि ! यी ४० भिन्नता ग्वाइनद्वारा नै भए ? यसको वास्तविक
उत्तर पाउन दुवै पाण्डुलिपिमा लिपिविशेषज्ञको राय अपेक्षित । साहित्यलेखनमा

ग्वाइनको ने ध्वनि, गति, लय लास्य स्थान र ढाँचा आदिको प्रयोग
हो- उनका र अरूका पनि रचनाको जस्ताको तस्तै र अप्रकाशित
पाण्डुलिपिहरूको सम्पादनमा पनि प्रयोग र मौलिकताको सरक्षा गर्न सम्पादकीय हो ।
५८: : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
Good sense is the body of pocite genius, fancy its drapery,
motion is life, and imagination the soul that is everywhere, and in each, and forms
all into one graceful and intelligent whole.
Poetry is the breath and finer spirit of all knowledge. Poetry is

the first and last of all knowledge. In spite of difference of soil and climate, of
language and manners, of laws and customs, the poet birds together by passion and
knowledge over the whole earth, and over all time.
No man was ever yet a great poet without being at the same
The
time a profound philosopher. For poetry is the blossom and the fragrancy of all
The world-river of
human knowledge, human thoughts, human passions, emotions, language.
poetry that we are invited to follow.
: :

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
०f अनुरोध गरेको थियो । त्यो कति लेखियो, कस्तो छ, छापिएको छ छैन,
एकत्र ध्ययन गर्न चाहनेलाई त्यस्तो अप्राप्य

सम्पूर्ण कृति एकत्र पारी अध्ययन गर्न च
मदन पुस्कार पुस्तकालय नेपाली भाषाका पुस्तकको लेखका
सन्दर्भमा त्यहाँ प्राविधिक कारणले पुस्तकालय दुई-तीन महिना वन्द हुनाले
फेला परेन । तथापि सामान्य जानकारी दिएर भए
साहित्यका महारथी नपरून् भन्ने यो लेखको उद्देश्य हो । उनका सम्पूर्ण उ
नहुनु शाधार्थीलाई समस्या हो । धेरै जना धेरै दिन लागिपरे यो समस्याको पनि हुन्छ न
उनी र उनका 'मन्त्रिक' कविता उनकै शब्दमा 'स्मृति-कथा' मात्र बन्ने छन् ।
उत्तरशोधप्
र 'लघु विश्रव विद्
वन् ध'यालय,
गर्न ने
भनेपाली विभाग,
र मसँ ग पनि स्न ातकोत्
सन् तरकी रीको
दर्भसामग् एउटीजिज्
छात् राले गरिन्
ञासा उयामाका त्वना
। आफ्
भएका सम्पूर्ण जानकारी उनको शोधार्थ उनका मनमस्तिष्कसम्म मबाट

भयो । पछि के कारणले हो उनले अकै शीर्षकमा लघु शोधप्रबन्ध प्रस्तुत गरिछन् । या
मैले सिलिगुडी कलेजका प्राध्यापक श्री गर्दा उहाँले भन्नुभयो, “ओकिउयामा
ग्वाइनका अत्यन्तै चाम्रा छन् । विश्वसाहित्यको रसास्वादन गरेर नेपालीमा पनि
दर्जामा आउने रचना गरेका छन् । जोसुकेले उनमाथि लेख्न हतारिनु र
उनीप्रति लेख्तै नलेखेर अन्याय गर्न पनि हुँदैन ।” यो लेखले न्याय-अन्याय के त्यो
काम पाठकको हो । कवि ग्वाइनको पूर्वोक्त कविता 'आमि चललाम'-का अन्तिम ११ लाइन
यो अपूर्ण लेखनीलाई अनुमति दिँदैछु ।

आमि मोहातीत
पृथिवी आमार नय
आमि ये पृथिवीर नय
ताई आज प्रवासेर सम्पदगुलो
पृथिवीकेई फिरिए दिए
निजेर आवासे आमि चललाम

आमि चललाम
आकावाका
देशे
यमकी यमकी आमि चललाम
सन्दर्भ
स्मृति-कथा हये ।
The Drama.
सुनाखरी
अनामिका
सृवर्ण-पल्लव (नेपाली,
सुवर्ण पल्लव
गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
सञ्चयिता (बङ्गाली)
Literary Criticism : A
ग्वाइनका व्यक्तिगत कागजहरू
देवकोटा पुस्तकालय, सिलीगुडी

ग्रन्थागार, उ. बं. वि. वि.
'सुनचरी' समाचार-पत्र
केशर महल पुस्तकालय, काठमाडौं
श्रीमती डी. ग्वाइन, सिलीगुडी
स्व. श्री कृष्णहरि शर्मा, सिलीगुडी

श्री लक्ष्मण तिवारी, तत्काल सिलीगुडी
प्रा. गोकुल सिन्हा, सिलीगुडी
प्रा. कृष्णराज घतानी, सिलीगुडी
श्री बुद्धदेव मोक्तान, गेल, दार्जीलिङ
श्री केवलचन्द्र लामा,

२० श्री ज्ञानेन्द्र खतिवडा, सिलीगुडी
- समष्टि परिवार
गरिमा : : ६१

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
कविताको प्रसव
एक पटक-
आज पनि
मेरो कविताको भ्रूण बीचैमा तृहिएको छ ।
पटक प्रयासमा
मीठा समागम र अनोठो सहवासमा
मरा कविताका बीजहरू
मस्तिप्कको छिद्र हुँदै
साचाइको अस्थायी पाठेघरमा
। अडिन खोज्दा
प्रति पटक- हतारमा जन्मन नखोजेको पनि होइन
तर-
निरन्तर चलिरहने यो हल्ला
|
कोलाहल ध्वनिप्रदपण
वाहियात ! यी चीजहरू-जो
जन्मन कवितालाई ।
अवराध खडा मरा कवितालाई ।
म
समय. असमय
अति
निर्मोही अवस्थामा पनि
क्लिष्ट कविता जन्माउन सक्छु- म

एक इशारामा-कवितालाई
उत्तम भौकाजी
: गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
।
नचाउन
आजको यो समय-
हल्लाको खेती गर्नेहरूको समय
हल्लैहल्लाको यो
म पनि अचेल-
हल्लैहल्लाबीच
बर्बराएर ओठहरूमा-
कराइरहेछु
र पनि मन थाकेको छैन
कवि हुनुको पीडामा-

नयाँ कविताका
कि
कलिला बीजहरू
अके पात्रको मीठो आलिङ्गन ।
म्हेपी / काठमाडौँ
भिडन्त, वीरगतिका साथ शक्ति र सङ्घर्षको गाथा र वीररसले भरिएको आफ्नो

युगको विशद र विराट् चित्रण भएको गौरव
दुःखान्त अवस्थिति जुन शैलीमा वर्णित छ त्यो आफैमा अपूव र अदभुत छ ।

विश्वविख्यात ग्रीक महाकवि होमरको
कौशल र सामर्थ्यको परिचय दिने अमर कृति
को ओमचरण अमात्यद्वारा भएको नेपाली अनुवाद नेपाली पाठकका लागि वजारमा

उपलब्ध छ ।
मूल्य : रु. २१२।-

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
बोल्यो, “धूवाँमा झन् बिरामी होइन्छ सहरको एउटा सानो टोल । त्यही सानो
एक हप्ताअघिसम्म कोठामा स्टोभ ने बल्थ्यो, टोलको एउटा सानो घर । त्यही सानो घरको
तर सहरमा आकासिँदो रूपले दाम एउटा सानो काठा । कोठा पनि के भन्नु ! नाम
। दाम पनि पाए त नि! मात्रको कोठा छ । एउटा घरको काठामा हुनुपर्ने
पाउनै छाड्यो । एक हप्तादेखि कोठाको एउटा पर्याप्त पर्याप्त बञ्चित छ । अझ
कुनामा स्टोभ लड्यो; घाइते भएर । र, त्यसमा पनि अँध्यारो न अँध्यारो छ ओडारजस्तो ।
कोठामा दाउरा बल्न थाल्यो । घामको एक थोपा किरण वा उज्यालो विचरा

“काले भोकाएर । अलिकति कोठाले अहिलेसम्म देख्न पाएको छैन ।
भनेकी स्वास्नीले स्पष्टीकरण दिई घनश्याम त्यस कोठामा वस्न आउँदा एउटा
र नजिकैको ओछ्यानमा कोल्टो परेर सुतिरहेको छोरा र एउटी मात्र थिई ।

छोरातिर आँखा । अनि, स्वास्नी पनि । ससानै थिए, ।
“पल्लो कोठाकी उषालाई भनेकी भए कान्छो त्यहीं आएर जन्मियो । ल्याउँदा
हुँदैनथ्यो त्यस कोठासित जीवनका अन्तरङ्ग क्षणहरू
“ऊ कहाँ कोठामा छे र ! अघि नै बजारतिर साटिएको पनि सात-आठ व्ष बितिसकेका छन् ।
निस्की । अझैसम्म आ'छेन ।” “कोठाको भाडा
धूवाँ फैलिरहेको छ पनि कोठाभरि । “डेढ सय”
मुस्किलले बाहिरिएको अभिनय गर्दैछ, “बाफरे ! तिर्न सकिन्छ र !”
धूवाँ । आँखा माडदै गरिरहेको बेला स्वास्नीले सुरुमा त्यस कोठामा सर्दा घनश्याम र उसको
भनी, “कोठाभित्र आगो नबाल्नू भनेर घरबेटीले स्वास्नीबीच भएको टेप अहिले खोल्दा
भन्दै थिई, दिउँसो ।” यस्तो सुनिन्छ ।
“किन ?” अहिले त कोठाको भाडा अचाक्ली बढयो ।
“कोठा कालो हुन्छ रे !” आठ-नौ सयभन्दा घटीको त कोठा नै ।

ओडारजस्तो कालो छ, कोठा ।” हो, कोठाको भाडा बढ्यो, समयान्तरमा ।
प्रतिक्रियासहित घनश्यामले लुगा बदल्यो र कोठा मात्रै कहाँ हो र ! सबै चीजको भाउ बढयो ।
मस्त निदाइरहेको दूध, मट्टीतेल, नुन, चिनी, दाल, चामल । दाम

सोध्यो, “कतिखेर सुतेको यो ?” बढ्यो सबैको । बजारमा जे-जति पाइन्छन् ती
“भोक लाग्यो भनेर झगडा गर्दै थियो। म सबैको भाउ बढ्यो । बढ़ी मात्रै रह्यो । केही
जाउलो बसाल्नतिर । ओछ्यानमा लडीबुडी छोइनसम्न भयो । एउटा चीज पनि बाँकी
गर्दै थियो । निदाएछ ।” नरही भाउ बढ्यो ।
“जाउलो पाकेन ?” “तपाईंको पनि भाउ बढ्दैन ?” एक रात

“पाक्यो ।”
सुत्ने-सुत्ने बेलामा स्वास्नीले घनश्यामसित
“त्यसो भए आगो निभाइदेऊ न त ।” सोधी ।
आगो निभ्यो । तर, धूवाँ भने “मेरो भाउ ?”
मडारिइरहेको छ, कोठाभरि । घनश्यामले ढोका “अँ, भाउ अर्थात् तलब”

खोल्यो पूरै धूवाँ बाहिर जान्छ कि भनेर । नभन्दै घनश्यामसित जबाफ दिने खालको कुनै शब्द
केही क्षणपछाडि नै कोठा धूवाँमुक्त भयो । भएन, त्यतिखेर । शब्दविहीन अनुहार स्वास्नीको
गरिमा : : ६५

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
साम । र. जिरो वाटको हेदै एकोहोरो घोच्न छाडदैन, “तपाईंभन्दा तल्लो
खिस्स हाँस्यो मात्र । उसले हाँस्नुबाहेक अर्को काम गर्ने उमाकान्तले काठमाडौंमा घर
विकल्प देखेन । बनाइंसक्यो ।”
“विनीताको श्रीमानको त यसपाली पनि “ऊ कर्ति बदनाम छ, तिम्लाई थाहा छ
तलब रे ! बर्सनि बढ्छ । यसपाली त “तपाईले चाहिँ इमानदारिताको पुरस्कार

मोटरसाइकल किन्ने भा' छन् ।" स्वास्नीले भनी । अहिलेसम्म थुप्रै पाइसक्नुभयो नि, हैन र ?"
घनश्यामले लेघ्रो तान्दै भन्यो, “तलब त पर्याप्त व्यङ्ग्य मिखिएको थियो, स्वास्नीको
मेरो पनि हो ।” बोलीमा । हिजोआजका मच्छडले धूप

एकछिन चुप लागी । सिरकमुनि उसले पनि स्वास्नीको व्यङ्ग्य सजिलै पचाइदियो ।
हात लुकाएर तलव कति आज, शनिबारको दिन हो ।
वर्ष भयो भनेर भाँची-भाँची गन्यो । एक, त्यो कोठामा मासु नपाकेको पनि धेरै दिन
दुई, तीन, चार, । पाँच वर्ष । वर्षहरू सम्झेर भइसकेको थियो । अझ दिन होइन, महिना
जिब्रो निकाल्न खोजेको थियो उसले तर निकाल्न भइसकेको थियो । हैसियत भएको भए
सकेन । किनकि नजिके स्वास्नी थिई । हप्तैपिच्छे पाक्ने थियो होला । उसको
“यति थोरै तलवले त !” स्वास्नीको मन मासु खान असाध्यै मन लाग्यो ।
थामिएको छेन । तलबको विषयमा “आजचाहिँ तरकारीको स्वाद
गहिराइसम्म पुगेर खोतल्ने पक्षमा उभिएकी छ स्वास्नीले अप्रत्यक्ष शब्दमा बताई । छोरा
र, त्यही प्रकारका गफहरू गर्न अझै र छोरी बाबुआमाको गफ सुन्न तन्काएर
उत्साहित हुँदैछ । बसिरहेका थिए ।
“निदाउनुभो कि क्या हो स्वास्नीले सोधी । घनश्यामले खल्तीमा हात र अठारौँ

'अँ अँ' मात्रै गरिरह्यो । अर्थात शताब्दीमै खरिद गरेको जस्तो थोत्रो,
निदाएको अभिनय गर्न ऊ व्यस्त थियो । र रडसमेत पर्स निकालेर
स्वास्नीको एकोहोरो सोधाइबाट “यति रहेछ, के गर्ने ?” उसले पचास रुपियाँको
मुक्ति पाउन उसले अभिनयको सहारा लिनपरेको नोट निकालेर देखायो ।
थियो । यो पनि एउटा राम्रो कायदा हो ।
“आधा किलो त आउला नि !” अनुहारमा
कहिलेकाहीं उसकी स्वास्नी ठट्टा हो बा केही चमकता स्वास्नीले भनी ।
वास्तविक कुरा ओकल्छे, “बाहिरफेर यस्सो हात
“अँ, आधा किलो नै ल्याउनुपर्ला ।” झोला
लगाउन सकिँदैन
बोकेर. घनश्याम बजारतिर लम्कियो ।
“मरो इमानदारिताको म॒त्य हँदैन ?”
साँझमा भान्सा निकै गम्कियो । यसरी
अहिलेको जमानामा को इमानदार छ र !”
गम्किने कहिलेकाहीं मात्रै हो । नत्र,
स्वास्नीको चुनौतीपूर्ण भाषा पोखिन्छ उसको
आलु र सागपातमा ने भान्सा उठ्छ ।
“तपाइंको इमानदारिताले भोकभोकै मर्नपर्न
“सहरमा त बस्नै नसकिने भयो, दाइ !”
दिन नआउला भन्न सकिन्न ।”
कहिलेकाहीं उसको कोठामा ग़ाउँले भाइ आइपुग्छ
ऊमसित यस्तो करा नगर नान !” प्रायजसो बिदाको दिन पारेरैं चियासम्म त
। गाउँले भाइ “अब त दूध
तर, उसकी स्वास्नी उसलाई शब्दहरूले किनेर पनि साध्ये नचल्ने भो । महँगी बढेर । के
गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
भन्न खै !” आधा किलोल
तपाईको प्रमोसन हुँदैन ?” गाउँले भाइको "पुग्छ ।"
ऊ झस्किन्छ । आफूभन्दा तल्लो पदमा छोटा संवादपश्चात

जागिरे भएकाहरू ऊभन्दा माथिल्लो पदमा हिँडेको थियो; त्यही चोक, वाटो र गल्ली भएर ।
। तर ऊ जहींको तहीं छ । कहिलेकाहीं र, प्लास्टिकले छोपेर मासु ल्याएको थियो ।

झस्किन्छ पनि । “बुबा ! आज आधा किलो है !”
चाकडी ! चाकडी ! चाकडी !! उनीहरूको चुलोमा मासु पाकेको पन्ध्र दिनपछि
किन जिन्दगीमा गर्न जानिएन, चाकडी ? सानो छोरा दीपूल घनश्यामको हात समात्दै भन्यो ।
कनै समय ऊ उत्तर खोज्न भौँतारिन्छ । पीडाबोध घनश्यामल आश्चर्य “के हो आधा
किलो ?"
हन्छ, उसलाई । चाकडीको उक्लेर माथि-
माथि अनुहारहरूतिर हेरेर वा सम्झिएर “त्यही अस्ति ल्याउनुभएको आधा

क्या ! कति मीठो थियो
ऊ खोज्छ, पिच्च ।
चियाको गाउँले भाइ पुनः सोध्छ, “त्यो त मासु पो हो त, लाटा !”
“तपाईंको प्रमोसन त उहिल्यै हुनुपर्ने होइन र, “कहाँ हुनु ! तपाई र ममी जहिले पनि आधा
दाइ ?" किलो ल्याउने करा गर्नुहुन्छ ।”
'हो' को भावमा ऊ मुन्टो मात्र हल्लाउँछ । घनश्याम र उसकी स्वास्नी एकैसाथ हाँस्न
दिनहरू बित्दै जान्छन् । थाले कोठा नै गुन्जिने सानो छोरा पनि
उही अँध्यारो कोठामा घनश्यामको परिवार हॉस्यो । ठूलो छोरा पनि हास्यो । छोरी पनि
छ, मौजुद । धेरै महिनापछि फेरि उसकी स्वास्नीले हॉसी मुसुक्क ।
त्यही प्रस्ताव सारी, “आज फेरि खान मन लाग्यो ।” साँचो कुरा त्यही थियो । त्यों साँघुरो,
दुब्लो, पातलो र गालामा रगतसमेत गायब ओडारजस्तो र निसास्सिएर कोठामा
भइसकेको स्वास्नीको टीठलाग्दो बितको सात-आठ एक किलो पाकेको
घनश्यामले । केही बोल्न सकेन । थिएन । आधा किलो मात्रै पाकेको थियो ।
नजिकै बसेर सुनिरहेका छन् । केटाकेटीहरू प्राय: “आधा किलो र मासु उस्तै-उस्तै चीज हो,
कोठामै बसेर समय बिताउँछन् । किनकि बाहिर वुबा ?” छोराले सोध्यो ।
खेल्ने ठाउँ र वातावरण दुवै । एक पटक फेरि घनश्याम र स्वास्नी कोठे

“कति ल्याऊँ ?” गरी हाँस्न थाले । छोराछोरी सँग-
“आधा किलो ल्याउनुस् न ।” हाँस्न थाले ।
मूल्य : रु. ४५०।-
गरिमा : : ६७

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
हामी सबैले र या गद्यात्मक अभिव्यक्तिलाई गीत मान्न
गीतहरू पनि सुनेका छौं । आज भोलि सकिन्छ । अब गीत शब्दको उत्पत्तिको बारेमा
गीत तयार हुनका लागि सर्वप्रथम गीतको केही करा गरौं । नेपालको गीत-सङ्गीतको इतिहास
आवश्यकता पर्दछ । त्यस गीतमा लय पल्टाएर हेर्ने हो भने सृष्टिको कालदेखि धेरै
भरिनुपर्दछ अनि विभिन्न किसिमका वाद्ययन्त्र लामो समयसम्म गीत-श्लोक, भजन,

(वाजा) हरूको सुर र तालमा गीत । आदिको रूपमा चिनिन्थ्यो । यस अर्थमा प्रारम्भमा
यसरी गीत तयार हन गीतका गीत शब्दको आफ्नो छुट्टै अस्तित्व थिएन होला
अलावा लय र वाजाको समायोजन रहेछ भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । नेपाली गायनक्षत्रका
भन्न प्रतीत हुन्छ । हाम्रो देशमा गीत, र इतिहास पल्टाएर हेर्ने हो भने प्रारम्भमा गीतको
परम्परा परापूर्वकालदेखि चलि- स्वरूप पूर्णतः भक्तिरसमा सीमित थियो। श्री

आएका भए तापनि आमतवरमा गीत र रामशरण लिखित नेपाल राजकीय
भएको नपाइनुका सायै गीत र सङ्गीतको प्रज्ञाप्रतिष्ठानद्वारा प्रकाशित नेपाली सङ्गीत-
नामकरण पछाडि स्पप्ट एवम संस्कृतिनामक पुस्तकको भक्ति-
सम्भाव्यतावारे भएको परम्परा' शीषकको लेखमा
समेत सम्भवतः । तसर्थ
र शाहले नेपाल राजकीय
कही शब्दकोशमा गरिएका प्रज्ञाप्रतिष्ठानद्वारा २०४७ सालमा
र उपलब्ध अध्ययन- नेपाली लोकवाद्य सङ्गीत सङ्गाष्ठीमा

पश्चात् उपयुक्त विषयमा केही छलफल गर्ने
गर्नुभएको कार्यपत्रमा उल्लेख भएअनुसार
प्रयास गरिएको छ ।
भक्तिगायन गीतको प्रारम्भ त्यस बेला भएको
गीतको वारेमा करा गरौं । नेपाल मानिन्छ जब स्वयम् श्रीमहादेवले
राजकीय प्रज्ञाप्रतिप्ठानद्वारा प्रकाशित नेपाली बहत् सन्ध्याकालमा देवी पार्वतीलाई खुसी पार्न
शब्दकोशमा गीतलाई गाउनका निम्ति देवताहरूसमक्ष आफ्नो महानृत्य. देखाएका,
रचिएको लयात्मक तथा पद्यरचना श्रीभगवतीले गाएको, श्रीविष्णुले मृदङ्ग र
छ । पद्मचन्द्र कोषमा चाहिँ सर र तालले
श्रीसरस्वतीले वीणा बजाएको कुरा उल्लेख छ ।
बालिएको वचनलाई गीत भनी गरको यसअनुसार विद्याको
भक्तिगायनबाट नै भएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।
डिक्सनेरीका दोस्रो संस्करणमा गायन अब गीत शब्दको उत्पत्तिको बारेमा छलफल
नै गीत हो परिभाषित गरिएको छ ।
गरौं । श्री भानुभक्त आचार्यकृत रामगीतामा
उल्लिखित र हाम्रो जीवनमा गीतको
श्रीपार्वतीले रामशीताको प्रयत्नपूर्वक अभ्यास
व्यापकतालाई मनन गरी आमअर्थमा भन्ने हो
गर्नुहुन्थ्यो भन्ने उल्लेख भएबाट कता-कता गीत
भने या वाजारहित गाइएको शब्दका सम्बन्ध गीता शब्दसँग भएको र गीता
अथवा गाउनयोग्य शब्दको सम्बन्ध त्रेतायुगसँग भएको देखिन
६८ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
आउँछ । त्रतायुगमा भगवान् श्रीरामले लक्ष्मणजी- सँगसँगै मानिसको संस्कारमा पनि प्रतकल असर
लाई दिनुभएको ज्ञान नै रामगीता हो । गीता पन थाल्यो भन्न हामी प्रायः असहमत
शब्दको अर्थ ठूलाले सानालाई अर्ती दिनु हो छेनौं । यसका अलावा कलियगको आगमनसँगै
भन्ने कुरा पद्मचन्द्र कोषमा उल्लिखित छ । हाम्रा समाजमा विभिन्न किसिमका र

ज्ञान भगवान् श्रीरामले लक्ष्मणलाई विकृति आएको भन्ने हाम्रो आमधारणा
र सृष्टिकर्ता स्वयम् ब्रह्माले देवर्षि छ । सम्भवतः यसै भएर होला
नारदलाई दिएबाट यो करा पुष्टि हुन आउँछ । सुरुमा रामगीता र गाइने
यसका अलावा रामगीता आजभोलि गीत भनिन लयमा मानिसहरूल आफ्नो इच्छाअनुसारको शब्द
समेत गाउन सकिने भएकाले यस कुराको भरी गाउन थाले र त्यस्ता अभिव्यक्तिलाई
अझ बढ़ी सम्भावना देखा यसे गरी सम्भवतः उनीहरूले गीत भन्ने नाम दिए । यस
द्वापरयुगमा भगवान् श्रीकृष्णले महारथी अर्जुनलाई कुरालाई पहिलादेखि नै कनै

प्रदान गर्नुभएको ज्ञानलाई पनि गीता भनिन, व्यक्ति वा वस्तु आदिको आमरूपमा
गीता पनि गाउन सकिने हुनुले गीत र गीताको नामलाई व्यक्तिको इच्छा, उच्चारणगत सरलता
तादात्म्यमा अझ बढी प्रगाढता भएको पाइन्छ । प्रेम आदि कारणबाट केही पृथक रूपमा त्यस्ता
उपर्युक्त कुराहरूको पृष्ठभूमिमा नेपाली भाषामा नामलाई परम्पराबाट पृष्टि

रामायण, महाभारत एवम् पुराणादिका श्लोकहरू सकिन्छ । भगवान् साक्षात् अवतार
अनृदित भई परापूर्वकालदेखि रामगीता र मानिने त्रेतायुगी आदर्शपुरुष श्रीरामले सीतालाई
पाठ गर्ने, गाउने प्रचलन र सीते भनेर सम्वोधन गर्ने वा बोलाउने गर्नुहुन्थ्यो
अद्यापि वूढापाकाहरू साङ्गीतिक लहरमा भन्ने क॒रा यस उदाहरणका रूपमा प्रस्तृत

भजनको बदला आफ्नै परापूर्वकालदेखि गर्न सकिन्छ । अब यहाँनिर के प्रश्न उठ्न सक्छ
चलिआएको श्लोक पाठ गर्न र भजन गाउन भने श्रीरामले सीतालाई सीते भनेर नै सम्बोधन
मन पराउने स्मरण गराउनु प्रासङ्गिक भन्ने कुराको प्रामाणिकता के छ

देखिन्छ । यति छलफल गरिसकेपछि त ? यस विषयमा कुरा अघि अति
अब के प्रश्न उठ्छ भने गीत शब्दको उदय रोचक छ । प्रायः सवैले यो अनुभव
कसरी भयो होला त उपलब्ध पाठ्यसामग्री- गरेकै हुनुपर्दछ कि इतिहासका धेरे भए
अनुसार गीत शब्दको उदय त्रेतायुगमा तापनि ऐतिहासिक हरफहरू केवल
यसको विशिष्टता र शिरोधायता मौखिक रूपमा नै एकपछि अर्कौ वंशमा प्रसारित
कायम रह्यो र जनमानसको सुखको एवम् अर्ती- हुने गर्दछन् । सञ्चारविकासको चरमोत्कर्षमा
उपदेशको पनि पूरकको रूपमा रहँदै आएको पुगेको आजको युगमा समेत कतिपय
। फलस्वरूप, हुन सक्छ द्वापरको इतिहासका पानामा लेखिन सकिने कुराहरू केवल
अन्त्यसम्म मानवहृदयको अन्तरअभिव्यक्ति वेद, गौण रूपमा मात्र आउने उदाहरणहरूले

पुराण, गीताजस्ता धार्मिक कतिका हरफहरू उल्लिखित केही हदसम्म पुष्टि गर्दछ ।
या पाठ गर्नमा मात्र सीमित यस अर्थमा साक्षात भगवान् श्रीविष्णुको अवतार
थियो । यसले गर्दा सम्भवतः त्यति वेलासम्म मानिने आदर्शपरुषले आफ्नी नाम
गीत शब्दको उदय भैसकेको थिएन । द्वापरयुगको बिगारेर बोलाउने गर्दथे भनेर इतिहासमा
कलियुगको आगमन भयो र कलियुग- तत्कालीन ईश्वरभक्त र राजभक्त युगमा

गरिमा : : ६९

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
कल्पनासम्म पनि गर्न सकिन्नथ्यो । मन जित्ने गरी ध्वनिलाई
यहाँनिर उल्लेखनीय के छ भने पहिले लयबद्धता दिइने कला र स्वर-लिपिलाई समेत
लेखपढ गर्न जान्ने मानिसको सड्ख्या कम हुनु, साङ्गीतिक परिभाषाभित्र समेटेको छ ।
उनीहरूले मात्र श्लोक आदि राम्रोसँग भन्न माथि उल्लिखित परिभाषाहरूको मन्थन र
सक्नुले गर्दा समाजमा त्यस्ता व्यक्तिहरूको हामीले व्यवहारमा अनुभव एवम् अभिव्यक्त गर्ने
स्वाभाविक रूपमा बढी प्रभाव थियो र त्यस्ता दृष्टिकोणबाट सूक्ष्म रूपमा
व्यक्तिको अनुसरण अरूले गर्नुमा कनै सङ्गीतको प्राकृतिक परिभाषा दि अक्सफोर्ड
अप्राकृतिकता थिएन । सायद त्यसै भएर एडभान्स लर्नर्स डिक्सनेरीको 'मन जित्ने गरी
उनीहरूले भाखामा गाइएका अन्यान्य ध्वनिलाई लयबद्धता दिइने कला. ' भन्ने
अभिव्यक्तिलाई गीत भन्न थाले होलान् र अरूले परिभाषासँग धेरै हदसम्म मिल्ने हन
पनि यस कुराको अनुसरण गर्न थालेको सहजै त व्यवहारमा हामी गीतमा विद्यमान लय अथवा
अनुमान गर्न यसै गरी कलियुगको बाजाहरूको वाद्यात्मक समायोजनलाई

आगमनर्पछि मानिसको सामाजिक संरचनामा र सङ्गीत भन्ने गर्दछौँ । वास्तवमा भन्ने हो भने दि
समेत परिवर्तन आएर मानिसले अक्सफोर्ड लर्नर्स डिक्सनेरीको परिभाषा सही

धार्मिक अभिव्यक्तिसँगसँगै आफ्नो मनभित्रको मानेमा सङ्गीतको प्राकृतिक परिभाषासँग धैरै
हुटहुटी, माया, विरह, विछोड आदि हदसम्म मिल्दो छ । हामीमध्ये कतिपयले,
आफूलाई लागेको भाखामा गाउने प्रचलन बढ्दै गाउँदा, गर्दा, कुनै ध्वनि आदि सुन्दा अरूले
आएको एवम् त्यस्ता अभिव्यक्तिले गीतको नाम वा स्वयमले ! कस्तो
पाई नेपाली समाजमा थालनी स्वर / ध्वनि भनेको अनुभव गरेका छौँ । यसबाट
हुनुपर्दछ । हाम्रो धार्मिक धरोहर मानिसको मन जित्ने लयात्मक ध्वनि नै वास्तविक
वेद ने र स्मृतिका उपज हुन् भन्ने मान्यता सङ्गीत हो र सोही लयात्मकताको ताल र सुरमा
भएको हाम्रा संस्कारमा उल्लिखित तर्क वजाइने वाजाहरू सङ्गीतका सिँगारपटार भन्ने
परित्याज्य नहोला ।
देखिन्छ । यस कुरालाई प्रसिद्ध मानवशास्त्री श्री
गीतका विषयमा छलफल मेलभेली जे. हसंकोभिल्पले आफ्नो पुस्तक
छलफल गर्नुभन्दा अघि केही कल्चरल मानिसले बोल्दा वा
शब्दकाशीय परिभाषाहरू सान्दर्भिक लेख्दा व्याकरणीय ख्याल
देखिन्छ । नेपाली बृहत् शब्दकोशमा स्रष्टाहरूले पनि उच्चारणगत चिह्न पहिल्याई
लय, ताल र वाद्यवादनका साथमा गाइने गीत, सङ्गीतमा माधुर्य ल्याउँछन् भन्ने लेखिएको तथ्यले
तालयुक्त गायन, नृत्य, गीत र वाद्यवादनको
हेर्दा शब्दको
अझ पृष्टि गर्दछ ।
मल, गान, सहसङ्गीत र
अर्थमा पूर्णता आउन यसको अगाडि र
चाहिँ नाच्न, थप केही अभिव्यक्तिको आवश्यकता महसुस

हुन्छ । माथि उल्लिखित परिभाषाहरूको मनन
तीन विद्या प्रतिपादन (वर्णन ) गर्ने
गरी हेर्दा अगाडि मीठो र पछाडि
परिभाषामा समेटेका छ । यसै
बजाउनु थपेमा मीठोसँग गीत गाउनु
अक्सफोर्ड एडभान्स लर्नर्स गरको
वा वाजा वजाउनु नै सङ्गीत हो भन्ने अर्थ लाग्न
७० : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
। गाउने या बजाउने क्रममा केवल गाउनु माया' सुन्दा, दख्दा या लेख्दा
या बजाउनु र मिठास ल्याउनु साधारण ग्रन्थिमा हुने र मुटुको
दुई पृथक् भएको, तर गीत- आउन उतारचढावलाई यथारूप उतार्न सक्ने
यी समान समायोजनको गरी गीतका शब्दहरूको माधुर्य, उच्चारण गर्न
आवश्यकता हुनुका साथै यी दुवै सक्न क्षमताको पनि अहम् भएको
आशामूलक गर्न संक्षिप्तीकरण गर्दा देखिन्छ । जस्तै- नारायणगोपालले गाउनुभएको
शब्द जन्मेको हुन । 'यौटा मान्छेको मायाले ' भन्ने गीतको
गीत-सङ्गीतका उल्लिखित पहिलो अन्तरामा प्रयोग भएको
बारेमा सामान्य जानकारी हासिल गरेपछि हामी यामका जाडोमा पनि ' मा जाडोमाको
एकअर्काका प्रक हुन् भन्ने एउटा उच्चारण गर्दा कम्पन गर्दै उहाँले ल्याउनुभएको
मत स्थापित गर्न सक्दछौं । आजभोलि गीत प्राकृतिक मधुरता यस्ता अनेकानेक
सृजना हुने परिपाटीलाई समेटेर हेर्ने हो भने उदाहरणहरूमध्ये एक हन त उहाँको
गीत (शब्द) सङ्गीत (लय) र स्वर गीतहरूमा हराउने
गायिका) को समुचित परिपूरकताको प्रस्फुटन हो या केले हो म नारायणगोपालका सम्पूर्ण
नै गीत हो । गीतमा शब्द, सङ्गीत र स्वरको समानान्तर
यहाँनिर हामीलाई जिज्ञासा लाग्न सक्ने करा समायोजन भएको पाउँछु । 'म मरे पनि मलाई',
के छ भने हामीले किसिमका गीतहरू सुनेको 'दुइटा फूल 'मेरो गीत म
भए तापनि हामीलाई केवल केही गीतप्रति हाम्रो धूलोले 'पोखिएर घामको 'मेरो
व्यक्तिवशेषको गृणअनुसार आकर्षण हुन्छ र आज', मुटुलाई' आदि जस्ता कैयन
तीमध्ये पनि केही गीत त हामीमध्ये प्रायः सवैको गीतहरूमा म गीत र समुचित
आकर्षणको केन्द्रबिन्दु बन्न पुग्दछन् । मेरो अर्तिरिक्त एउटा सानो चलचित्र
व्यक्तिगत विचार र मनोविश्लेषणको नै देख्छु । यस गीत र सङ्गीतको
आधारमा स्वरसम्राद् नारायणगोपालका अधिकांश ज्ञानदेखि पृथक् मजस्ता लाखौंलाख श्रोताहरूले
गीतहरू यस किसिमका गीतमा पर्दछन् । अन्य प्रायः सुन्न चाहेजस्तै गीतं उनीहरूले खोजेकै
नेपाली कलाकार गायिका) को तुलनामा भाषामा जनसमक्ष पुऱ्याउन सक्ने नारायण-

केवल गीतहरूमा यस गोपालको खूबीलाई उहाँलाई
किसिमको सम्मोहन-क्षमता हुनु नेपाली दृष्टिकोणमा सामाजिक
इतिहासमा एउटा उल्लेख्य कुरा बनेर रहेको ग्रहणीयताको सिद्धान्तको मर्मज्ञ पनि मान्न
देखिन्छ । यस तथ्यमा दैनिक स्वराभ्यास, सकिन्छ ।
पनि गहिरो दखल, गीत (शब्द) को र स्वरको त्रिकोणात्मक

छनौट गर्ने कौशल आदि उहाँका समायोजनबाट लय (मिठासपूर्ण
सफलताका परिपोषक कुरा थिए । उपलब्ध स्वरलहरी) ले शाब्दिक उच्चारणगत त्रुटिलाई
गीतहरूलाई बहुपक्षीय दृष्टिकोणबाट विश्लेषण समेत नियन्त्रित गर्दो रहेछ भन्ने कुरा पनि
गरी हेदा नारायणगोपालको नारायणगोपालका गीतहरूबाट ज्ञात हुन आउँछ ।
साधनाको सार्थकतामा उल्लिखित कुराहरू र कतिपय गीतमा 'त' अक्षरको उच्चारण हुनुपर्ने
उहाँको मोहनी स्वरको अतिरिक्त कुनै शब्द जस्तै-

ठाउँमा साधनाको एकाग्रताले हो या केले हो 'ट'
गरिमा : : ७१

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अक्षर उच्चारण भई हुन गएका कतिपय सकिन्छ । प्रस्तुत गीत एकातिर गीत भन्ने शब्दमा
गीत यसका उदाहरण हुन् । जस्तै- गीतिनाटक र अर्कातिर मूच्छना भन्ने शब्दमा केन्द्रित भएको
मुनामदनमा ` हे दैव पर्दा नै उठा' भनी देखिन्छ । आमतवरमा गीत-सङ्गीत

उच्चारण हुनुपर्ने ठाउँमा डेव पर्दा हुन उत्पन्न हुन्छ र मूच्छना भन्ने शब्दले यस्ता
गएको छ, तर ! यस्ता त्रुटिल पनि गीतको तरङ्गको समग्रतालाई समेट्छ । हामीले समाजमा
मधुरतामा असर पारेको छैन । तरङ्गलाई साङ्गीतिक रूपमा ग्रहण गर्दा पियानो
यस्तै गरी वबाद्ययन्त्रको छनौट एवम् या सन्तुर बाजाको कल्पना गर्दछौँ । केवल
वाद्यकृशलता नारायणगोपालको अर्को विशेषता पियानोमा सङ्गीतबद्ध उल्लिखित गीत हामीले
हो, जसलाई प्राय: सम्पूर्ण मानेका ग्रहण गर्ने गीति धेरै

छन् । उहाँको वाद्यसमायोजनको हदसम्म मेल खाने यो करा नेपाली
उदाहरण प्रस्तुत गर्ने गीतहरू स्मरण गर्दा यस गीत-सङ्गीतका मर्मज्ञका लागि बढी रुचिको विषय
बखत झट्ट मलाई 'मरो यो गीतमा जुन सक्दछ ।

“आज र राति के देखेँ सपना मै मरी अन्त्यमा स्वरसम्राट् नारायणगोपालको
गएको', 'सागरभरि छाती चिरी आएँ' गीतिसाधनाको बहुपक्षीय (मानवशास्त्रीय
आदि गीतको सम्झना आउँछ । सङ्गीतशास्त्रीय, भाषाशास्त्रीय
यसका अलावा समुच्च गीतमा गीतको एवम् आध्यात्मिक पक्षबाट पनि अध्ययन गरी
समग्रतालाई गीतिलय र वाद्ययन्त्रको उहाँको सफलताका खुडकिलाहरूमा प्रयोग भएका
यथास्थानमा प्रयाग गरी गीतको स्वराइन गराउन साध्यसामग्री पहिचान गर्न सक्ने वातावरणको
नारायणगोपालको विशेषता हो । यस कराको सृजना हुन सकेमा नेपाली आधुनिक नेपाली

ज्वलन्त उदाहरणका रूपमा उहाँले आफ्नै गीत-सङ्गीतको विशिष्टता, मौलिकता एवम्
सङ्गीतमा गाउनुभएको, हरिभक्त कटवालको गीत
प्रयोगात्मकता अझ गरिमामय हुनेछ जस्तो मलाई
'मेरो यो गीतमा जुन मूच्छना छ' भन्ने लिन लाग्दछ ।
सन्दर्भसामग्री
नेपाली
ष्ठान, २०४० ।
नेपाली लोकवाद्य सङ्गीत

२०४७ ।
कल्चरल मेलभेली जे
कृति, कलकत्ता, ई. सन् १९७४
७२ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
छि = CE

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
सिंहशार्दूलका
हृदय गर्छ, आँधी र अपेक्षा

विशाल ज्वारभाटाको उत्पत्ति । ज्वारभाटा तलामा आफू भएको अनुभूत भएपछि दम्भ '
जसले प्रस्फुटन गर्न अनन्त-अनन्त- आत्मविश्वास र जिहीपनको आँधी यसरी
कालसम्म चलिरहने शक्तिशाली तरङ्गहरू । कि तुरुन्त सिंहशार्दूल बनिहालँ र तत्काले
कम्तीमा पनि ती तरङ्गहरू वाहक वन्न र सुन्दर मन्दिरका छाना र गजुरको सारा
प्राप्त गर्न सकून् किनारका भार । यिनलाई कदापि खस्न नदिऊ तल र सदा
जीवन जिइरहका मानिसहरूले नुन । गर्व गरिरहूँ यिनको उचाइ र सौन्दर्यमा ।

तीब्र मोह एवं स्थिरता- जव मैले पटक
प्रतिको घोर घृणा पनि परिस्थिति प्रतिकूल मन्दिरका कुनामा रहेर छाना र गजुरको
बन्दै । हृदय क्रमशः-क्रमशः हेक
थामिरहे कोो देखेयँ हाँसो
मृतसागरमा रूपान्तरित हने उठेथ्यो । साह्नै विचित्र संरचना भएको
प्रक्रियामा अनिच्छावश नै सक्रिय
सिंहशार्दूल घोडा, सिंह र बोकाको
लाग्न थालेको छ संयुक्त स्वरूपमा निर्मित काल्पनिक
चिन्ताको जरा आफैभित्र छिप्प | जन्तु हो । सारा अशुभहरूको नाश
अकवर पिरो भएर
।
गर्ने र अलौकिक वलको प्रतीकस्ठरूप
स्थापना गरिएका अवर्णनीय कलात्मक
जव वर्तमान पिरो भएर सजीवतायुक्त सिंहशार्दूलमा निहित
पिरोल्दछ, स्वार्भावक रूपले दार्शनिक गहनता र प्रतीकात्मक
विगतका मन अभिव्यक्तिका वारेमा जानकारी
र सुस्ताउन समयको पछिल्लो छउमा भएपछि कम र अभिरुचि ज्यादा भएको
एव दाराहरूवाट थियो ।
भयभीत जीवन कुनै गफाका खोजी गर्न पुग्छ

अहिले पनि जब वर्तमानका क्रूर
रक्षाकवचस्वरूप । यस वेला मलाई सार र यसैबीच बच्छ केही समय भने म
र मठमा र वेतरणीदान पुग्छ विगतका सिर्जना र वर्तमानका सांस्कृतिक
भइरहका हन्छ ।
। हृदयले बारम्बार खोजी गर्छ,
वतमानका सारे वैरे कार्य खाएको एउटा काठ र ढुङ्गामा खोपिएका विविध आकृतिका
रूपमा रहका
नेपाली मन जव पर्छ विगतका केही वगका प्रतीकात्मक अर्थहरू र हेर्न खोज्छ वर्तमानका
एउटा अनाठा चाल सरु । तिक्त सन्दर्भहरूसँग ।
म सुन्दर हुन मन पराउँछु र प्रायः

राजनीतिक प्रदपण र समग्रतामा हेरिनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्छ, त्यसैले
जवरजस्ती भित्र्याएको दःखुद तथा
मलाई मन परेको हुन
प्राफसनलहरूल सयौं यसका प्रतीकात्मक अर्थ, कलात्मक पक्ष तथा
७८४ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
सिंह र बोकाको अस्तित्व जे र सार्वजनिक गर्छ
खिलहरूको
तापनि यिनका समग्र संयोजनल |
सङ्ग्रहालय
एउटा सुन्दर प्रभाव छ र अझ
ठानेको आस्थाकै धरोहरको
एवं गजुर र छानाको
आमन्त्रण गरेको घनघोर त म खिलहरूको सार्वजनिक गर्छ
र खिल चिम्टी पनि
छातीभित्र
बारम्बार बन्न प्ररित गर्छ ।
रहन्छ भन्ने विशवास म गजुर ढलेका र
टेकेका रक्ताम्य घाउहरू मेरा छाना पीडावोध गर्छु र यी स्थितिहरू
समकालीन हृदयहरूभित्र पनि छन् भन्ने विश्वास थाम्ने सिंहशार्दूलका तोक्चेहरू पनि
हु भित्र । केही दिनअघि मात्रै वाग्मतीको वीचवाटै आउनेछन् भन्ने गर्छ ।
बसेर घण्टौंसम्म आ-आफ्ना छातीको तर पनि वर्तमानमा मेरा यी विश्वास स्थूल
मल नै खोलेर मेरो एक मित्रसँग भएको बन्दै लाग्न थालेको छ । मेरो गतिशीलता
कराकानी जूनले पनि सुनेको थियो । त्यहाँवाट घटदै वोध हन थालेको छ, प्रवाह जम्दैछ
गएपछि उसले एउटा कविता नै लेखेछ । र मृत हृदयमा जम्मा हुँदैछ नुनिलो
समकालीन पीडाहरूले आहत भएर मैले पनि पदार्थ । तैर्पान हृदयले माग गर्न छाडेको छेन
एउटा कविता लेखें त्यस राति- एउटा शक्तिशाली ता कि यही नुन नै भए

साँचो पनि पुग्न सकोस् किनारका झुप्रामा वसोवास
गर्ने निरीहहरूसम्म नवीन मिसिएर ।
र खोल्छु
आफ्नै हृदयको ढोका

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
एउटा समयको
आदि र
अनन्त सम्भावनाहरू बोकेर
धर्तीमा सिर्जना निम्ति

भोलिको आशामा, म एउटा
विहानी ।
समाज र संस्कारको कालो
निस्कनै नसक्ने
गरी म.
आफ्नो मुक्तिको लागि
एउटा दरिलो हतियार वनर
घामको उज्यालो
विस्तारै बामे सरर, आफ्नो
डोरटा ।
वर्षा र आँधीले
खण्डहर जमिनजस्तै
क्षत-विक्षत लिएर,
मृत्युमा समाधिस्थ हन खोज्ने
सृप्टिका सुन्दर रचनाहरूमा
आशाको झीनो सञ्जीवनी छरेर
मानवीय म
यत्न ।
७६ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
मलाई, मेरो भोलि
जून भएर उदाउँछ कि
एउटा
अन्धकार र शून्यता लिएर
तापनि, म भोलिको आशामा
आफ्नो डोरेटो र
बाँच्ने जिजीविषा एउटा
बिहानी ।
जौबारी-४, गोरखा
हाल- काठमाडौँ
आधुनिक कथा परम्परित मञ्चबाट उठेर नयाँ चिन्तनलाई

प्रतिबिम्बित गर्न लागेको बेला कथा लेखिरहेका किशोर पहाड़ी आफ्ना
कथामा मानिसका पीडा, विडम्बना र वर्जनाहरूलाई चिन्छन् र समाजलाई
अभिव्यक्त गर्न विसङ्गतिहरूको विरोधमा उठ्न चाहन्छन् ।
नेपाली साहित्यको एउटा अङ्ग हो, प्रतिनिधि स्वरूपं र सामयिक आविष्कार हो,
नयाँ प्रयोग हो ।
साझा प्रकाशनका शाखाहरूबाट आजै सङ्ग्रह गर्नुहोस् ।
मूल्य : रु. ५५।-
गरिमा : : ७७

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
मौसमी जीवन
आज 'ऊ' निके देखिन्थी । मेरो

शब्दहरूल केको साइत हेरिरहेका गस्ता
हरेक जबाफ टाउका हल्लाएर ।
थिई । म भने अलमल्लको थिएँ ।
“आइ स्नेहा, कहाँ हराएकी सुना न
आज के यो केटीलाई 7 नयाँ ताजा घटना, यो हप्ता के भयो लन्डनमा ।'
अथात स्नेहा मेरी अभिन्न मरो प्रश्न सुनेर ऊ झस्की र वर्तमानमा आई।
साथी । हामी धेरैजसो गफ गर्ने गछौं यहीं
। पेसागत रूपमा
“खाइ क सुनाउनु तॅलाई, मलाई आजभोलि यो
जागिरदेखि ने वाक्क लाग्न थालेको छ ।

'एर्नाजओ' मा जागिर । ऊ भने थाहा कस्ता-कस्ता सामना
अर्थात 'विमान-परिचारिका' । उसका अनुभवहरू । अस्तिको उडानमा जोन
वास्तवमा आनन्द नै अको हन्थ्यो । प्रत्यक ठट्टा गर्दै थियो । एक हप्ता लन्डनमा कसरी
उडानमा भएका नयाँ पहिलो श्राता विताउने भनेर । मलाई थाहा थियो उसको
ने म बन्न । एक लन्डन बसाइ भनाइको अर्थ । मलाई पनि उसले 7

सकेर आजे मात्र छ तर आज उसका 'लिली' सम्झेको छ। उनीहरू उसका

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
हरेक चाहनाहरू पूरा गरिदिन्थे, तर उसका मन नपर्ने कुरा पनि गरेको थियो, तर
मैले पचाउन नसम्ने स्नेहालाई भन्न सकेको थिएन । आज उसले
कुराहरू पनि पर्थे । त्यसैले क्याप्टेन मसँग स्वयम् साव्दा पनि साँचो बोल्न सकेन, सायद
रिसाएको छ । भन्दै थिया रे कस्ता-कस्ता रहस्य स्नेहाप्रतिको अपार माया पनि हन

माइन्डेड' केटीहरू पनि यो पेसामा । सक्छ । म भने दुवै जनासँग विदा मागेर आफ्नो
बाटो लागें ।
त॑ आफैँ भन्, के यो कुराले मेरो माइन्ड'
?” उसको प्रश्नको उत्तर मसँग छेन । हप्ता त्यही ठाउँमा, त्यही समयमा
छोडदे उसको सोचाइ त्यति ने छ त के स्नेहा र म दुवै मौन, तर अनुभवहरू
उसले ।” मेरो कुरामा ध्यानै नदिई क्रममा थियौं । रेस्टुराँभित्रका
आक्रामक भएकी थिई ऊ क्याप्टेन जोनसँग । हाम्रो मौनता भङ्ग गदै थिए वेला-वेलामा हावाको
त्यति बेला क्याप्टेन जोन प्रस्टै देखिन्थ्यो उसको प्रभावले उचालिएर । “सुना न के भयो यो
अनहारमा । बेलकी ८ बजिसकेको थियो । हप्ता मेरो प्रश्न सुनेर ऊ लामो सुस्केरा
बिस्तारै रमझम हँदै थियो । त्यो हाल्दै बोल्न थाली, “धेरै दिनदेखि व्रस मलाई
नेपालको वार्षिक आम्दानीको एकोहोरो हेरिरहेको छ । ऊ हाम्रो चालकदलके
यहीं काठमाडौंमा मात्र छ । एक छाक सदस्य हो । मलाई थाहा छैन, ऊ किन यसरी
राम्रोसँग खान नपाउने देशमा त्यहाँ गएर खान एकोहोरो हेछ । कहिलेकाहीं सामान
कति पृगेको पैसा ! बिस्तारै भीड बढ्दै जाने टोलाउँछ र ठोकिन्छ अनि टली
क्रममा थियो । बल्ल आइपुग्यो अनिश । अनिश बिसिन्छ । सायद ऊ मलाई एकोहोरो प्रेम ।
अर्थात् स्नेहाको प्रेमी । मरिमेटेर माया गर्थ्यो कहिलेकाहीं क्याप्टेन जोन र ब्रुसको तुलना गर्छु ।
स्नेहालाई ऊ । स्नेहाको अनुहार अप्रत्याशित क्याप्टेन जोन छोटो समयको उच्चतम उपभोग
रूपमा उज्यालो भयो । “ओहो अनिश, आज त गर्न चाहन्छ तर ब्रसलाई भने समय कन चरीको
साहै ढिलो नि किन हँ ?” मेरो नाम हो पत्तो छैन ।” उसले करा सकी र
ऊ छोटो उत्तर दिन्छ, हेर न सानो लागी । हामी कफी पिउँदै । कफी र कुरा
काम परेर ढिलो भयो ।” आज स्नेहा एकतमासले एकआपसमा गहिरो मित्रता सधैंभरि हाम्रो
अनिशको अनुहार थिई; सायद केही पढ्न, लागि । आज सायद अनिश । केही बेरको
खोजेजस्ता थिए उसका आँखाहरू । अनिश मौनता तोडेर ऊ भन्न थाली, “यो जागिर
छक्क पदै स्नेहालाई थियो । अचानक स्नेहाले छाडिदिऊ कि क्या हो । मलाई त आज-भोलि
उसको अनुहार सोधी, “तिमीलाई मेरो पेसा वितृष्णा जाग्दैछ आफ्नो पेसाप्रति ।” “हँ, के भनेकी
कस्तो लाग्छ ?” अनिश सायद त्यस त्यस्तो यस्तो राम्रो जागिर । यहाँ जागिर नपाएर
अनुरूपको स्थितिमा थिएन । ऊ अलमलियो मारामार छ मान्छेहरूको । फेरि तलब, सुविधा

एकछिन । “पेसा भनेको भगवान् बस्ने घर हो राम्रो छ; यसभन्दा बढी के चाहियो तँलाई हें ?
हरक आफ्नो ठाउँमा राम्रो हन्छ ।” केही पाउन केही न केही त तर

हो !” अनिशको उत्तर सोधी स्नेहाले । तैंले त गुमाउनुपर्ने कुरा पनि धेरै छैन । हाम्रो
ऊ भैने थियो । म पनि छक्क पर्दै जीवन हामी जस्तो किसिमले त्यस्तै नै
अनिशको अनुहार हेदै थिएँ । ऊ भएको हुन्छ । राम्रो सोच राम्रै मेरो कुराप्रति
धियो । 'उसले मसँग कैयौं पटक स्नेहाको पेसा उसको ध्यान जाँदैन त्यति । केही दिनयता उसको
गरिमा : : ७९

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
कामप्रतिको बेवास्ता अनुभव त गर्दै थिएँ ह्विस्कीको माग । मैले ल्याएर दिएं ।
तर यतिसारो उसको मनमा भरिएला अर्का पटक पनि माग
भन्ने सोचेकी थिइनँ । सुरु-सुरुमा कत्ति खुसी लिएर गएँ । अचानक उसले मेरो हात समात्यो
धिई ऊ नयाँ उत्साह हरेक क्षण नयाँ । मैले छुटाउने प्रयास गर्दा ह्विस्की उसको
हन पनि नयाँको महत्त्व नै आफ्नै छ । नयाँमा ज॑ घोप्टियो । सानो घटनाले गर्दा फ्रिमा पिस
पनि राम्रो । हामी केही क्षणको लागि बन्न । मलाई दुःख लाग्यो। कनै
भए पनि आउने पुरानालाई । विदेशीको यस्तो व्यवहार भएको भए यति चोट
“हरेक पटक म आफूले लाग्दैनथ्यो, तर आफ्नै नेपाली दाजुभाइको यस्तो
छोडेको जमिनलाई फर्केर हेर्ने गर्छु । मैले छोडेको व्यवहार मेरा लागि अप्रत्याशित ने थियो ।" लामो
फेरि टेक्ने वाचा म गर्न । म सुस्केरा हाल्दै उसले कथा त सकी, तर

छ हरेक क्षण । शान्त र असर निकै मलाई भइरह्यो ।
जीवन चाहन्छु निशा निके वेरपछि उसले नेपालीको मात्र नभई सिङ्गो राष्ट्रको बेइज्जत
बोलेका शब्दहरू सुनेर म छक्क थियो त्यो घटना ।
“हेर स्नेहा, कसको जीबन छ यहाँ । “ओइ, कहाँ तँ ?”

मान्छेले जन्मेपछि त मर्नेपर्छ, यो त प्राकृतिक म । “घटनाको पात्र
नियम म यो पेसामा छैन भन्दैमा मेरो म, अनुभव भने तँलाई नै भएजस्तो ते त,
जीवनका ग्यारेन्टी हुन्छ त म पनि यी लेख्ने पनि हुन्छन् सानो

छु काल आउनुपर्छ मर्नलाई । 'कम अन' यार पनि सिरियसली लिन्छन् ।” स्नेहा बडवडाउँदै
यस्ता कुरा । बरु जाऔं अनिश आउँदैन उठछे जानलाई । म पनि उसलाई,
होला स्नेहासँग फेरि भेट्न बाचासहित घर अनिशसँग भेट्नु कति हतार भइसम्यो होला ।
फर्किन्छु । कति राम्रो जोडी छ यिनीहरूको । अव अर्को
समय गर्तिमान् छ । चाँडै चाँडै वित्छ घटनाको पात्रहरू को होलान् भन्दै घर फर्किन्छु ।
समय । स्नेहासँग नभेटेका पनि एक महिना फेरि आयो कथाको दिन । पात्रहरू
आज भेट्ने दिन, फेरि कथा भएका छन् मेरा लागि । त्यही ठाउँमा
महत्त्वपूर्ण दिन- उसको जन्मदिन । त्यही ठाउँमा स्नेहालाई धेरै टाढासम्म खोजिरहन्छु । वाहिरको
प्रतीक्षा गर्न थाल्छु, तर अहँ उसको अत्तोपत्तो वातावरण पनि छ । सवैलाई छिटो जानु
छैन । सोच्नासोच्तै आइपगी आय त छ सबैलाई हतार छ । जीवनमा सवै
लामा रहछ । बर्थ डे' भन्दै लागि हतार हन्छ । अरूभन्दा
आफूल ल्याएका काड र गिफ्ट दिएँ । मक्ख परी म पगौं भन्ने भावना हन्छ तर मन
ॐ । आज उसलाइ हतार रहेछ । अनिशसँग भटन अरूभन्दा पछि नै भन्छौं । हामी स्वभावन
छ । खाजा अर्डर र गफ गर्न थाल्यौँ । स्वार्थी मान्छ । स्नेहा आइपुगी मरो
अस्तिको हप्ता नराम्रो घटना क्रममा, तर यो के ? यसको अनुहारलाई
प्लनमा । त्यस बला हामी लागि भयो ? स-साना घटनाले त केही असर
थियौं । एउटा नेपाली नराम्रो व्यवहार
यसलाई । ऊ आएर बसी मेरो छेउमा,
मेरो आँखामा झलझली छ । टेमा विस्तारै आँखाले हेर्न । मैले केही वाल
थिएँ ऊ मुस्करायो र मसँग नपाउँदै ऊ मेरो काखमा रुन
०: : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
त छक्क परेँ, तर पनि रुन दिएँ पीडाहरू मानिस स्वयम् हरक्षण अनिश्चित छ ।
पखालिऊन् भनेर । धेरै वेरपछि उसको हरेकको यथार्थ पनि हो । जीवनलाई
शान्त भयो । “आज मेरो एक जना मिल्ने हाँसो, खुसी, विछोड, पीडा धेरै उपनामले
झरनाको विमानदुर्घटनामा परी मृत्यु भयो । गर्छौं हामी, तर वास्तवमा जीवन
ऊ काम गर्थी । सिङ्गापुरमा एक महिनाको परिभाषाविहीन छ । अनिश्चितता नै जीवन हो ।
हुँदा भएकी थिई । विचरीलाई यसमा रमाउनुपर्छ भन्ने मेगे सिद्धान्त पनि
के थाहा यति चाँडै मर्छ भनेर । प्रणय र उसको वेलामौकामा आउने यस्ता घटनाले अलमलिने
यही आउँदो महिनामा बिहा हुन आँटेको थियो । गछ ।
बिचरीको सपना अधुरै रह्यो । “आई एम रियल्ली स्नेहा मेरी प्रिय साथी हो । लामो समयदेखि
अफसेट ।” उसले लामो सुस्केरा हाल्दै सकी । हामी एकअर्काका सहयोगी वनेका छौं । उसलाई
मेरो शब्दकोशमा उसलाई सान्त्वना दिने शब्दको सुखी देख्न चाहनुमा मेरो कुनै स्वार्थ छेन । अनिश
अभाब । बिचरी झरना मैले नचिनेकी पनि वास्तवमै मरिमेटेर प्रेम गर्छ स्नेहालाई ।
केटी भए पनि आज मेरा लागि आफ्नै बन्न ओहो ! त्यति राम्री स्नेहा झन् कति राम्री
समवेदनाको पात्रा बन्न पुगी । हुन पनि होली दुलही बन्दा । कहिले वित्छ यो महिना !
आकाशे जीवन कुन बेला मौसम पत्ते अर्को महिना त ऊ सिङ्गापुरवाट पनि ।
हुँदैन । मैले उसलाई के भनेर सम्झाउनु । मलाई समयले मारेको पत्ते भएन । आज
उसको स्थितिले भित्र बस्नै मन लागेन । “बाहिर स्नेहा आउने दिन बिहानदेखि अकै नजानिँदो
जाऔँ, आज घर ।” ऊ पनि तुरुन्त फुर्ती छ जीउमा । बिहानै सात बजेको समाचार

तयार भई, ऊ पनि सायद थिई सुन्न मन हुन त म समाचार त्यति
सानो कोठामा । बाहिर एकतमासले सुन्ने मान्छे त होइन, तर खोइ आज के मनमा
हामी । जना मौन थियौँ । आयो रेडियो खोलँ । त्यसै ओछ्यानमा ।

ऊ एकोहोरो आकाशतिर हेर्दै थिई । “मेरो अहिले त अनिश एयरपोर्ट पुगिसक्यो होला
संसारलाई ताराले ढपक्कै ढाकेको छ। यही स्नेहालाई लिन । 'आज बिहान करिब छ वजेतिर
आकाशमा दिन मुटु नेपाल आइरहेको सिङ्गापुर

हो पत्तो छैन । म अब एउटा शान्त र एयरलाइन्स दुर्घटनाग्रस्त भएको छ ।' समाचारले
जीवन बाँच्न चाहन्छु । सधैँ मरेर बाँच्नुभन्दा मेरो मन । ओहो ! यो हुन सक्तैन ।
एक दिन मर्न मन लागेको छ । अनिशसँग त्यो प्लेनमा मेरी स्नेहा थिई प्रभु ! यो सत्य
बिहे गर्न चाहन्छु ऊ मौनता बोली । नहोस् । उफ् ! मौसम बिग्रिएपछि नै समय
“यसमा चिन्ता लिनै पर्दैन । तिमीहरू अब यही बिच्किन्छ अमि भट्टेडाँडा र घोप्टेभीर कथा बन्ने
आउँदो फागुनमा बिहे गरिहाल । आखिर अनिशले ।

अचानक ढोकाको घण्टी बज्छ, म
भन्दैन । ऊ त खुसी हुन्छ ।” मेरो
आशावादी नै थिएँ अनिश भित्र पस्छ । एकोहोरो
कुरामा उसले पनि सहमति जनाई । अरू
विषयमा नगरीकन नै । मलाई हेरिरहन्छ र आँसु हामी दुवै सँगै
यस्तै दिनहरूमा समय अगाडि पीडा एउटा सुन्दर सपना ।
गरिमा : : ८१

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
(२) दोस्रो मत-
१. विषय-प्रवेश
नेपालको पश्चिमाञ्चल पर्ने अनुसार

नगरको नामकरण
जिल्लाको सदरमुकाम नगर मध्यकाल-
प्रख्यात
देखि नै वहचर्चित स्थान हो । राणाशासनकालमा
त यो ठाउँ नेपालको दोस्रो राजधानीको रूपमा राजा
रहेको पाइन्छ । त्यतिखेर सैनिक नामबाट भएको हो ।
प्रशासन तानसेनवाटै चल्थ्यो । आजकल पनि मध्यकालमा पाल्पा-
मा सेनवंशी राजा-
उद्योग, व्यापार तथा पर्यटनको दृष्टिकोणले
तानसेनको महत्त्व प्रतिदिन वढ्दै गएको छ ।
यसरी अत्यन्त प्रसिद्ध एवं स्थानको

रूले राज्
राजा- कर्यणबहादु
बानियाँ
र
रूपमा रहेको यस ठाउँको नाम कसरी 'तानसेन' हरूमा निकै लोकप्रिय र प्रख्यात राजा
रहन गयो भन्ने विषयमा भने विद्वानृहरूबीच थिए । त्यसकारण उनकै नामबाट यो ठाउँको
भएको पाइन्छ । अतः तानसेन नाम राखिएको थियो । समय बित्दै
नगरको नामकरणसम्बन्धमा रहेका विवाद र जाँदा ताम्रसेनको विकृत रूप 'तानसेन' बन्न
त्यसबारे देखिएका सही र गलत गएको हो भन्ने यस मतका समर्थकहरूको भनाइ
अवधारणासम्वन्धमा यस लेखमा चर्चा गर्ने प्रयास
गरिन्छ ।
(३) तेस्रो मतअनुसार 'तानसेन” नगरको
२. तानसेन नगरको विविध नामकरण मगराँती शब्द बाट 'तानसेन'
अवधारणाहरू वन्न गएको हो । यस मतका समर्थकहरूको
'तानसेन' नगरको नामकरण कसरी भयो
तर्कअनुसार पाल्पा मगराँत क्षेत्र हो । सेनवंशी
भन्ने सम्बन्धमा खास गरेर तीन थरी मत देखा राजा रुद्रसेनले पाल्पामा आफ्नो राज्य स्थापना
परका छन् ।
(१) पहिलो मतअनुसार तानसेन नगरको राज्यहरू थिए । त्यति बेला यहाँका धेरैजसो
नामकरण जनश्रुतिका आधारमा भएको हो । स्थानहरूको नाम मगराँती भाषाबाटै राखिएकी
जनश्रुतिअनुसार प्राचीन समयमा यस ठाउँमा थियो । तानसेनको वरिपरिका क्षेत्रहरू जस्तै-
एउटा ठूलो पोखरी थियो । त्यस पोखरीमा गजगजे
होलाडदी, वर्तुड, बराडदी आदि नामहरू
हिलो भएको हुनाले आहाल बस्न जाँदा एउटा मगराँती भाषाबाटै राखिएका हन् । अतः
अनि त्यो भैंसीलाई समातेर पनि मगराँती शब्द हो भन्ने उनीहरूको तक
तानका हुनाले यस ठाउँको नाम तान'
रहन गया । कालान्तरमा ३. कुन हो त सही तर्क ?
र 'तानसेन' मा शब्द रूपान्तरण हुँदै गयो । (१) पहिलो मत केवल जनश्रुतिको रूपमा
८२: : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
रहेको र त्यसको समर्थनमा कुनै पनि नगरको नामकरण भएको करा ईतिहासमा
कलम नचलाएको हुनाले उक्त मतका उल्लिखित छ' भनी लेखेका छन् ।५
गर्नुपर्न आवश्यकता नै देखिएको छेन । यसरी अधिकांश विद्वानृहरूले यो तर्कलाई

दोस्रो मत अर्थात् ताम्रसेनको विकृत रूप नै सही मानेको हनाले यो अवधारणा सही हो
तानसेन बन्न गएको हो भन्ने तक जल्दोबल्दो कि होइन त भन्ने विषयमा गम्भीर छलफल
रुपमा रहेको छ । यस मतका समर्थकहरू प्रशस्त चलाउनुपर्ने भएका छ ।
। अर्थात् यसो भनौं, अधिकांश पहिलो करा राजवशीको

बरी तर्कलाई आधिकारिक अवधारणा मानेका छन् । सम्पादकत्वमा तयार गरिएको सेन-वंशावलीमा
पनि भेटिँदैन
पाल्पाको परिचय दिने प्रकाशित यो 'ताम्रसेन' नाम गरेका राजाका नाम कहीं कते
हो पाल्पा भन्ने ग्रन्थमा 'सेनवंशी राजा

श्रीनगर बसाएकोले (राजधानी बनाएकोले) नगरको शोधग्रन्थ पाल्पा राज्यको इतिहासमा पनि
नाम ताम्रसेन रह्यो' पछि अपभ्रंश भई तानसेन 'ताम्रसेन' नाम गरेका राजाको उल्लेख छेन
भनी उल्लेख गरिएको छ त्यसकारण अनुसन्धानवाट पत्ता

त्यस्तै नेपालको ऐतिहासिक, भौगोलिक र काल्पनिक राजाको नामबाट तानसेनजस्तो
अन्य विविध विषयमा जानकारी गराउने महत्त्वपूर्ण ठाउँको नामकरण भएको हो भन्ने
प्रकाशित मेचीदेखि महाकाली भन्ने ग्रन्थमा पनि करा पत्याउन सकिन्छ र ?
सेनवंशी राजा ताम्रसेनले बसालेको दोस्रो सेनवंशी राजाहरूमा 'मणि-

बस्ती भनी तानसेन कहलिएको...' भन्ने कुरा सबभन्दा लोकप्रिय र प्रख्यात
लेखिएको छ भएको इतिहासमा उल्लेख छ । त्यति मात्र
त्यसरी नै नेपालका विभिन्न स्थानहरूको होइन, पाल्पाको भैरवस्थान मन्दिर, रिडीकों
नाम कसरी रहन गयो भन्ने तयार मन्दिर, प्रभासको शिवालय, बुटवलको
गरिएको स्थाननाम कोश नामक ग्रन्थमा समेत गढी तथा देवघाटको चक्रशिला आदि
'ताम्रसेन' भन्ने शब्दलाई नेपाली मूल शब्द मानेर मणिमुकुन्दसेनका ख्यातिका ज्वलन्त उदाहरणका
ताम्रसेनबाट नै 'तानसेन' नामकरण हुन गएको रूपमा अद्यापि विद्यमान छन् ।5 यदि ख्यातिप्राप्त
हो भन्ने किटान गरिएको छ । उक्त ग्रन्थमा सेनराजाको. नामबाट तानसेनको नामकरण
सेनवंशी राजा ताम्रसेनले बसालेको बस्ती हुँदा गरिएको भए राख्नुपर्ने होइन र ?

ताम्रसेन कहलिएको र कालान्तरमा अपभ्रंश भई जस्तो कि नवलपरासीको एउटा
तानसेन नाम रहन गएको हो' भनिएको छ गाउँको नाम 'मुकुन्दपुर' राखिएका
योगी नरहरिनाथको भनाइअनुसार तेस्रो सेनकालका कागजपत्रहरूमा
राजाको वंशमा तानसेन नाम भएका राजा थिए । 'तानसिंग' लेखेको पाइन्छ ।९ यदिः ताम्रसेनको
तिनैले मुकुन्दसेनको भैरवस्थानको राजधानीलाई नामबाट यस ठाउँको नाम रहेको भए सेनवंशको
तानसेन श्रीनगरमा सारेका थिए; त्यसकारण शासनकालमा नै किन 'तानसिंग' लेखियो त ?
तानसेन नाम रहन गएको हो उपर्यक्त तथ्यको आधारमा के भन्न सकिन्छ
विनोद श्रेष्ठ पनि यही मतको भने तानसेन नगरको नामकरण 'ताम्रसेन' को
समथन गर्छन् । उनले 'तानसेन एक परिचय'

विकृत रूपबाट भएको होइन ।
भने लेखमा 'ताम्रसेनको नामबाट तानसेन (३) तेस्रो मतका अनुयायीहरू मगराँती शब्द
गरिमा :

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
बाट तानसेन नगरको नामकरण भएको मगर, गुरुङ, तामाड, तिव्वती
भोटे, सौका), थकाली, नेवारी आदि भाषा
लेखेको पाइएको र यो मगराँत क्षत्र हरूमा छन् भने दोस्रो वर्गका स्थाननामहरूको
हनाले 'तानसिड' हन सक्न प्रवल मुहान नेपाली (खस), मैथिली, भोजपुरी, यारू
सम्भावना भएको तर्क यस मतका अवधी, हिन्दी, अरबी र संस्कत

हुन् । प्रथम वर्गमा पर्ने स्थाननामहरूको
यो अवधारणासँग संस्कृतका प्रसिद्ध विद्वान अन्तमा 'लड' 'जोंग'

डा. टीकाराम पन्थी सहमत छन् । उनको 'लग्ना', 'दी', 'खु' आदि प्रत्यय
भनाइअनुसार समस्त स्थाननाम, गाउ, मोटामोटी रूपमा कारमा अन्त हने सवै
वन, नदी, थुम्का आदिका नाम मगराँती भाषामा स्थाननामहरू यसै वर्गभित्र ।
नै यसलाई सेनको नामसँग जोडेर वर्गका स्थाननामहरूको अन्त्यमा
आगामी सन्ततिलाई भ्रममा पार्नुपर्ने कुनै 'चौर', 'गढी', 'कोट', 'गन्ज',
आवश्यकता देखिंदैन ।१० बजार', आदि आउँछन्
त्यस्तै पाल्पाका प्रसिद्ध विद्वान माधवप्रसाद उपर्युक्त भनाइलाई गर्दा के स्पप्ट
देवकोटाले पनि लेखमाला भन्ने ग्रन्थमा “यो भएको छ भने मगराँती भाषाको
नगरको पुरानो नाम हो । मगरभाषामा हो । किनकि यसको अन्त्यमा कार आएको
ठूलालाई 'तान्' र बस्तीलाई भनिन्छ । छ । अर्को कुरा लुम्बिनी, गण्डकी र धवलागिरि

अतः पूरा अर्थ भयो- ठूलो बस्ती भेग मगरहरूको बढी बसोबास भएको क्षेत्र हो ।
कुने स्थानको नामकरण कसरी हन्छ भन्ने प्राचीन र मध्यकालको पूर्वाद्धसम्म यस क्षेत्रमा
सन्दर्भमा स्थाननाम कोशमा यस्तो लेखिएको छ- मगर राजाहरूका राज्यहरू भएको पाइन्छ ।
“जनताजनार्दन ने स्थाननामको स्रष्टा हो । त्यसकारण यो क्षेत्रलाई 'मगराँत' पनि भनिन्छ ।
त्यसैले स्थाननाम भाषिक तथा स्थाननाम कोशमा 'कुनै स्थानको
सांस्कृतिक निधि हो । वास्तवमा भन्ने हो नामकरणसम्बन्धी व्याख्या भाषिक आधारमा' गर्ने
भने जुनसुकै नाम पनि कुनै न कनै हो भने तानसेनको नामकरण मगराँती भाषाबाट
जानजातिको रचनात्मक सिर्जनाको
परिचायक हो ।”१२ तानसेनको आसपासका अधिकांश स्थानहरूका
त्यस्तै उक्त पुस्तकमा स्थाननामको भाषिक नाम जस्तै- होलाडदी, बराडदी, हाङगादी,
व्याख्या कसरी गर्ने भन्ने सन्दर्भमा यस्तो लेखिएको आदि पनि मगराँती भाषाका शब्दबाट
छ-
आएका छन् ।
नपालका स्थाननामहरूको स्रोतलाई दई उपर्युक्त तथ्यहरूको आधारमा के भन्न

भागमा विभाजित गर्न सकिन्छ । देशको सकिन्छ भने 'तानसेन' मगराँती भाषाको शब्द
उत्तरी भेकतिर तिब्बती-बर्मली भाषापरिवार- को सच्याइएको रूप हो ।
सित सम्वद्ध स्थाननामहरू पाइन्छन् भने मगराँती भाषामा को अर्थ के
दक्षिणी भेकतिरचाहिँ भारोपेली भाषापरिवार- हुन्छ भन्ने विषयमा भने विद्वानृहरू एकमत हुन
सित सम्बद्ध स्थाननामहरूको सकेका छैनन् । कोही विद्वानृहरू को
पहिलो वर्गका स्थाननामहरू किराँती (राई अर्थ 'ठूलो बस्ती' हुन्छ भन्छन्, कसैले
: : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अवधारणाहरूको अध्ययन र विश्लेपणवाट के
बस्ती' हन्छ भन्छन् भने
काठ भन्ने अर्थ लगाउँछन् । स्पष्ट हुन्छ भने 'तानसिड' मगराँती भाषाको
लोकवहादुर थापामगर र विष्णुकुमार शब्द हों अनि अपभ्रंश

मगराँती भाषामा तानसिडको अथ नामकरण भएको हो । पाल्पा मगराँत
सुरिला रूख भएको जङ्गल' भन्ने क्षेत्र हो र स्थाननाम कोशमा दिइएका
भनेका छन् । उनीहरूको विचारमा अनुसार नै स्थाननामको

को अर्थ अग्लो सुरिलो' र हो ।' स्थाननामका दुई पहिलो भोट-
का अर्थ 'रूख' भन्ने हुन्छ वर्मली आएका शब्दको अन्त्यमा
के स्पष्ट हन्छ भने महादत्तसेनले 'ड' कार हुन्छ मा त्यो
श्रीनगरमा बस्ती वसाल्नुभन्दा पहिलसम्म करा पनि गएकोले
तानसेनमा जङ्गल थियो । अनि अग्ला-अग्ला भापाबाट आएको शब्द भन्ने ठहर गर्न
रूख भएको जङ्गल हुनाले यो स्थानलाई सकिन्छ । साथे अध्ययन-अनुसन्धानवाट अन्य

भनिन्थ्यो । अथ नलागेसम्म 'तार्नासड' को अर्थ
४. निष्कर्ष अग्ला सुरिला रूख भएको जङ्गल' भन्नु नै उपयुक्त
तानसेन नगरको नामकरणसम्बन्धी विविध हुने देखिन्छ ।
पादटिप्पणी
वि. सं. २०२५, पृष्ठ
पृष्ठ ७७८ ।
२०४४, ५६ ।
३० ।
८. ऐजन, पृष्ठ ३८ ।
९. ऐजन, २२८, २२९ ।
१३. ऐजन, पृष्ठ घ ।
थापामगर र पल्लीमगरसँग मिति २०५१।४।१७ मा लिइएको ।

तानसेन, पाल्पा
गरिमा : : ८५

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
लेख्छ भनेको कविता लेखिएन
तिम्रो गाउँ आउने
एउटा कविता तिम्रो,जवानीको

एउटा गीत
यात्राभरिका थकाइहरू बटुलेर
एउटा कथा कथ्नृपर्ला

तर गाउँ आएपछि
दिन बित्यो
माफ गर,
दिन बित्यो
यस पटक मैले तिम्रो जवानीको कविता लेख्न

गीतभरि तिम्रो आमन्त्रण पोख्न ।
तिम्रो गाउँ घृम्ने बेला
मैले एउटा यृग भकारी बुन्दै गरेको देखें
गरेको घाम गरेको उसको उमेर

हाराहारीकै भए पनि
उसले चोयाभरि मैले देश बुन्दै गरेको देखें

उसले चलाएका औँलाभरि
मैले सन्ततिका सपना सलबलाएको देखें

सोचें
भकारी भनेको देश हो र धानहरू जनता हन
यृग हो र तिर्सना भनेका सन्तति हन

तिमी, ने भन ।
प्रकट पगेनी
८६ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
एउटा आस्थाको अगाडि बसेर
प्र तिम्रा चञ्चले यौवनका कविताहरू लेख्न सक्छु ?
जाँदा
तिम्रै घरमाथिको खकमा
एक हूल आमा-मनहरू मल थिए

अन्नवालीका सन्तानहरू जन्माउन
र परिश्रमको विश्वास गर्दै थिए

त्यति बेला,
उनीहरूका निश्चल अनृहार र निष्पाप मनभरि
मैले मेरो देश खेलिरहेको देखें

तिमी नै
हाँस्दै-खेल्दै गरेको देशको अगाडि बसेर
म कसरी तिम्रा अतृप्त चाहनाहरूको कथा लेख्न सक्छु |
गाउँ घृमेर फर्कदा

एक हूल केटाकेटीहरू झोला बोकेर फर्कदै थिए
मेले अनृहारहरू चिन्न खोज्दा
कते बलभद्र देखें, कतै पासाङ देखेँ
कते भेटेँ कतै मोतीराम भेटें

अनृहारभरि भोक भए पनि
उनीहरूको झोलाभरि उज्यालो थियो
उज्यालो भनेको विश्वास हो
विश्वास भनेको आस्था हो
र आस्था भनेको देश हो
तिमी नै भन त अन्ना
देशभरि उज्यालो देखिरहेको बेला
गरिमा : : ८७

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
कसरी तिम्रा अधरहरू गीत लेख्न सक्छु ?
मायाप्रीतिका त गर्दै गरौँला

गीत, कविता र कथाहरू मन लेख्दै
आज मलाई आस्थाको छेउ बस्न देऊ
आज मलाई आमा-मनहरूसँग खेल्न देऊ
आज मलाई धीत मरुन्जेल उज्यालो हेर्न देऊ
यस पटक तिमीमाथि लेख्छु भनेको कविता लेखिएन
मन अन्ना ।
अर्को पटक म मनभरि जून बोकेर आउँला ।
पोखरा
विशाल अमर कविहरूलाई छानेर
कविताहरूको उत्तम नमुना दिन
त्यस्ता कविहरूको सरस जीवनी प्रस्तुत गर्ने
शारदाप्रसाद
कव्रिको जीवनी
विश्वका प्रतिनिधि कविहरूको जीवनी हो ।
मूल्य : रु. ८५
८८: :

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
७७
७ ७ ७ ७ ७ ®
७ ७ ७ ७ ®
७
आधुनिक नेपाली साहित्यका विभिन्न छन् । साहित्यमा उनले नाटक, कविता,

विधाहरूमा सशक्त ढङ्गले कलम चलाएर आफ्नो कथा, गीत, निवन्ध आदि विधाहरूमा
बहुमुखी प्रतिभाको परिचय दिने साहित्यकार कृतिहरूको सृजना गरेका छन् भने रङ्गमञ्चका
मनबहादुर मुखियाको जन्म वि. सं. २००४ क्षत्रमा विभिन्न निर्देशन एवम्
सालमा दोलखाको एक निम्नमध्यमवर्गीय कलाकारको भूमिका पनि गरेका छन् ।
भएको हो । तीन-चार महिनाका अवोध उनले कविता र कथाका माध्यमवाट आफ्नो
उमेरमै हुन पुगेका र बाल्यकालमै लेखनयात्रा आरम्भ गरका भए पनि उनको
नाटक हा ।
आफ्नो परिवारसँग प्रवासिएर करिव सृजनशीलताका सर्वाधिक र उवर
तीन दशकपछि पुनः नेपाल फर्किएका मुखियाको
शैशवकाल त्यति सुखद र
सन्तोषजनक थिएन भने यौवनकाल र प्रारम्भ गरिसकेर्पछि उनल अनि
पनि नै रहेको देखिन्छ । देवराली रुन्छ सं २०३०), फेरि
तहदेखि स्नातक तह- इतिहास दोहोरिन्छ सं. २०३२),
असत्यं, अशिवं, असुन्दरं सं

र जिन्दगी
सम्मको शिक्षा दार्जीलिङकै विभिन्न
शिक्षण हासिल गरेर

(वि. सं. २०३४) जस्ता नाटकहरू
उनले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट
नेपाली विषयमा स्नातकोत्तर तहको लेखन, मञ्चन र प्रकाशन गरेका
अध्ययन सम्पन्न गरेका छन् र हुन् । उनका

सम्प्रति उनी अध्यापन पेसामा अँध्यारोमा बाँच्नेहरू ।वि. सं.
संलग्न छन् । मातृममताको अभाव, आफू बसेको पनि प्रकाशित भएका छ । पुस्तकाकार रूपमा
टोलमा हुने गरेका' साहित्यिक सांस्कृतिक रहेका यिनै कृतिहरू र अन्य फुटकर
गतिविधिहरू, आफूभित्रको सृजनात्मक नै आधनिक नेपाली मुखियालाइ
साहित्य र कलासँग सम्बद्ध व्यक्तिहरूसँगको एउटा सशक्त नाटककारका रूपमा
स्थापित गरका छन् ।
निकट सम्पर्क, विभिन्न साहित्यिक कृतिहरूको
आदिबाट प्रेरित भएर कलिले आधारमा मुखियाका नाटक-
हरूको विवेचना गदा उनका सबै नाटकहरूको
साहित्य र रङ्गमञ्चीय क्षेत्रमाः प्रवेश गरेका
आन्तरिक तथा वाह्य पक्ष सफल र सशक्त
मुखियाको सृजनशील जीवनको आरम्भ र विकास
रहेको देखिन्छ । नेपाली ग्रामीण सामाजिक
भएको र त्यहीं नै उनको साधनाले
प्राप्त गरेको यथार्थमा आधारित अनि देवराली रुन्छ उनको
प्रथम नाट्यकृति हो । पूर्वी नेपालका पहाडी

मनबहादुर मुखियाको व्यक्तित्व बहुआयामिक
सामाजिक, आर्थिक स्थिति र
छ तापनि उनले आफूलाई मूलतः साहित्यकार
तथा रङ्गकर्मीका रूपमा बढी प्रतिष्ठित तुल्याएका
विपन्नवर्गीय व्यक्तिहरूका जीवन-
गरिमा : : ८९

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
कथाहरूलाई यस नाटकले अत्यन्त मार्मिक र विपन्न व्यक्तिहरूको दयनीय
सशक्त ढङ्गमा चित्रण गरेको छ। खास गरी सहानुभूति, समाजमा विद्यमान
शोषण, अत्याचार र मारमा परेर विसङ्गतिप्रति व्यङ्ग्य, मजदुरप्रति अन्तर्घात गर
गरिब र निम्नवर्गीय व्यक्तिहरूको जीवन कसरी उच्च पदमा पुग्ने दुश्चरित्रका व्यक्तिहरूप्रति
उजाडिन्छ र हजारौँ नेपालीहरू कसरी मुग्लान तथा शोषणरहित र प्रगतिशील समाजको

पस्न विवश वन्छन् भन्ने तथ्यलाई यस नाटकले परिकल्पनालाई यस नाटकको कथ्यले
जीवन्त रूपमा दर्शाएको यो नाटक छ । दार्जीलडको आञ्चलिक परिवेशका
दाजी लिङलगायतका विशेषताहरू पनि यस नाटकमा त्यत्तिकै
स्थानहरूमा अनेकौं पटक सफलतापूर्वक मञ्चित रूपमा प्रतिबिम्बित छन् । समाजका आर्थिक,
भइसकेको छ र यसले प्रशस्त चर्चा र लोकप्रियता राजनैतिक, सांस्कृतिक, नैतिक आदि पक्षहरूको
पनि हासिल गरिसकेको देखिन्छ । प्रतीकात्मक र पतनलाई नाटकले यथार्थ रूपमा
अर्थलाई अभिव्यञ्जित गर्ने शीर्षक, थोरै दृश्यमा गर्ने प्रयत्न गरेको छ । विविध चारित्रिक
जीवन-जगत्का विविध पक्षहरूको सूक्ष्म र भएका पात्रहरू, नेपाली भाषाको कथ्य रूपसँग
प्रस्तुति, सहज र प्रभावकारी सम्वन्धित संवाद एवम्

बुनाट, सीमित पात्रहरूका माध्यमबाट समाजका चित्रण यस नाटकका उल्लेखनीय पक्ष हन्।
यथार्थहरूको स्वाभाविक प्रस्तुति, र उत्तराद्ध गरी दुई खण्डमा यो

पात्रको चारित्रिक विकासमा आदि नाटक पटक-पटक मञ्चित यसको
यस नाटकका मूलभूत वैशिष्टय हन् | नाटकमा रङ्गमञ्चीय पक्ष पनि त्यत्तिकै सुदृढ रहेको
चित्रण गरिएको परिवेश एवम् पात्रहरूको संवादमा देखिन्छ । समष्टिमा यो नाटक नेपाली
प्रयुक्त स्थानीय भाषिकाका शब्द र वाक्यहरूको नाट्यपरम्परामा एउटा सफल सामाजिक
आधिक्यले यस नाटकलाई एउटा विशिष्ट यथार्थवादी नाटकका रूपमा प्रस्तुत भएका छ ।
आञ्चलिकता प्रदान गरेको यसको असत्यं, अशिवं, असुन्दरं नाटक कथ्य र
कथानक र कोतूहलका अनेकौं रोमाञ्चकारी शिल्प दुवै दृष्टिले नवीनतालाई प्रस्तुत गर्ने
सन्दर्भहरूलाई पार गर्दै नाटकीय अभीष्टतर्फ प्रयोगात्मक हो । 'अनाटक' को संज्ञा
सहजतापूर्वक अघि वढेको छ र समाजका दिइएको प्रस्तुत नाटकले नाटक र जीवनका
पीडा र मर्महरूलाई सघन रूपमा बीचको दूरत्वमा रोचक र प्रभावकारी
गर्न सक्षम रहेको । सामीप्य स्थापना गरेर आफ्नो अनाटकीय
समाजमा विद्यमान एवम् शोषित सार्थकतालाई सिद्ध गर्न खोजेको
र श्रमजीवी जनताका एकालिर यसमा सामयिक घटना र जीवनका
इतिहास दोहोरिन्छ नाटकले मार्मिक रूपमा प्रस्तुत कुरूप वास्तविकताहरूको स्वरूपलाई
छ । चियाकमानमा काम गर्न मजदुरहरूका सहज र स्वाभाविक रूपमा कथानकको खण्डित
पीडा, व्यथा र सुस्केराहरूलाई समेटेर तयार प्रवाहमा आबद्ध गर्न खोजिएको छ भने
गरिएको यस नाटकले जीवनचेतना- वास्तविक जीवन र रकङ्गमञ्चमा अभिनीत
लाई पनि त्यत्तिकै सशक्त र कलात्मक ढङ्गमा
जीवनको समीकरण गरेर दर्शनको
अभिव्यञ्जित गरेको छ। श्रमजीवी वर्ग र एउटा नवीन आयामलाई पनि उद्घाटित गरिएका
उनीहरूको पसिनाप्रतिको आस्था, शोषित र पाइन्छ । नाटकका परम्परागत अर्थ र परिभाषा-
९० : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
हरूप्रति तीव्र अस्वीकृति जनाउँदै यस नाटकले सफलतापूर्वक पार गरिसकेकाले यसको मञ्चन-
कथानक, पात्रविधान, दृश्ययोजना, संवाद पक्ष र सबल रहेको पुष्टि
आदि सबै पक्षमा एउटा भन्नुपर्दा यो नाटक नेपाली साहित्यको
पृथक् र प्रायोगिक मार्गलाई अवलम्बन गरेको एउटा र सफल नाट्यकृति हो ।
। आफ्नो प्रायोगिक अभीष्टलाई सार्थक मुखियाको समग्र मूलत: तीन
रूपमा सिद्ध गर्न नाटक निकै सफल र प्रभावकारी चरणमा गरेर हेर्न सकिन्छ वि. सं.
पनि रहेको । २०१९ सालमा 'जिरिखिम्टेको दुर्दशा' नामक
ऋसमा टाँगिएको जिन्दगी मनबहादुर नाटकको लेखन र मञ्चनपछि आरम्भ भएको
प्रयोगात्मक काव्यनाटक हो । पारिवारिक विघटन उनको नाट्यात्रा वि. सं. २०२८ सम्म
एवं बीचको र लेखनतफ केन्द्रित रहेको छ । उक्त समयावधि
उत्पन्न भएको मनोवैज्ञानिक जटिलता, प्रेमको उनको पूर्वाभ्यासको चरण हो ।

आध्यात्मिक अमरता, समकालीन, रङ्गमञ्च र वि. सं. २०२९ मा अनि देवराली रुन्छ नाटकको
कलाकारहरूको दुर्नियतिपूर्ण स्थितिलगायत मञ्चनपछि २०३५ सम्ममा उनका महत्त्वपूर्ण

त्रासद माध्यमबाट नाटकहरू मञ्चित र प्रकाशित भएका छन् ।
मानवीय आस्था र गरिमाका नैतिक र यिनै नाटकहरूका माध्यमवाट नेपाली साहित्यमा
आध्यात्मिक मूल्यहरूको खोजीतर्फ केन्द्रित रहेको मुखियाको र विशिष्ट स्थान रहेको यो

यस नाटकले 'मानवीय पीडाको सार्वभौमिक अवधि उनको उत्कर्ष चरण हो ।
सूक्ष्मतालाई निकै मार्मिक रूपमा अभिव्यञ्जित वि. सं. २०३६ पछि उनी नाटयक्षेत्रमा त्यति
गरेको प्रमुख र एउटा क्रियाशील हुन सकेनन् । यस अवधिलाई उनको
परिशिष्ट दृश्यमा यस नाटकको संरचना नाट्ययात्रामा देखा परेको शिथिलताको चरण
रहेको नाटकको' कथानक आदर्शोन्मुख मान्न सकिन्छ । नेपाली नाट्यपरम्पराको जुन
यथार्थवादी धरातलमा उभिएको छ र पात्रहरूको कालखण्डमा मुखियाको सृजनशीलता प्रखर र

उर्वर रहेको छ त्यस कालखण्डमा विजय मल्ल,
प्रयोग पनि सोहीअनुरूप गरिएको छ। सत् र
गोविन्द गोठालेजस्ता निकट पूर्ववर्ती नाटककार-
हरूले नाटकहरूको
असत् पात्रहरूबीचको द्वन्द्वमा सत् पात्रको विजय
तथा प्रेम र घृणाबीचको द्वन्द्वमा प्रेमको विजयलाई

माध्यमबाट आफ्नो विशिष्ट उचाइ निर्माण
विचारहरूलाई नाटकीय रूप दिइएको यस गरिसकेका थिए भने वासु शशी, मोहनराज शर्मा,
नाटकको शिल्पपक्षमा रहेको सर्वाधिक गौतम, अशेष मल्ल आदि नाटककारहरू

पक्ष संवादयोजना हो । संवादहरूको रचनामा पनि आफ्नो नाट्यसाधनाका प्रारम्भिक
निर्माण गरिरहेका उक्त
कवितात्मक शैलीको प्रयोग गरेर नाटकलाई
एउटा विशिष्ट काव्यिक उचाइ प्रदान गरिएको अवधिमा नेपाली
र औपदेशिक चेतना बोकेका नाटकहरूकै
यस नाटकका संवादहरू छोटा-छोटा ग्य,
बाहल्य यही पृष्ठभूमिमा मुखियाले
कविता र मुक्तकका रूपमा रहेका छन् । नाटकको
पूर्ववर्ती परम्पराका सबल पक्षहरूलाई अवलम्बन
गर्दै आफ्ना पृथक् र प्रायोगिक
दुवै पक्षको सन्तुलित संयोजन देखिन्छ ।
मार्गको खोजी गरेका छन् र उनका नाटकहरूले
रङ्गमञ्चीय यात्रालाई पनि यस नाटकले
गरिमा : : ९१

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अन्य समकालीन नाटककारहरूको भन्दा सिद्धान्त, आदर्श र प्रभावित भएर
नाट्यशिल्पलाई प्रस्तुत गरेका छन् । उनले आफ्ना नाटकहरूमा पनि मानवता,
मानवीय गरिमा र जीवनका आदर्शहरूको विशिए
मुखियाका नाटकहरू सामाजिक यथार्थवादी
चेतना र प्रयोगवादी शिल्पका हुन् । संयोजन गरेका छन् । उनका नाटकहरूमा
उनको नाट्यकारितामा विसङ्गतिवादी र पूर्ववर्ती नाटककारहरू सम, रिमाल, विजय
प्रगतिवादी दृष्टिकोण पनि आंशिक रूपमा र गोठालेका आंशिक प्रभाव रहेका
समेटिएका छ। नाटकमा गीतहरूको प्रयोग, देखिन्छ तापनि उनले आफ्नो
कवितात्मक सचेतना, अभिनेय नाटकको सृजना परम्पराबाट पृथक् र विमुक्त तुल्याउँदै एउटा
उनको महत्त्वपूर्ण पक्षहरू हुन् । नवीन, प्रायोगिक र मौलिक मार्गको खोजी गरेका
मृखियाका सम्पूर्ण नाटकहरूमा रङ्गमञ्चीय छन् । यसरी मुखियाका नाट्यकृतिहरूमा विभिन्न

चतनाको विशिष्ट प्रयोग रहेका भेटिन्छ । जीवन र निजत्वपूर्ण रहेको
र नाटकको अकृत्रिम सामीप्यलाई उनले आफ्ना पाइन्छ । यहाँ उनका अलग-
ढङ्गले अभिव्यञ्जित गरेका अलग आबद्ध गरेर चर्चा गरिएको
छन् । वर्तमान युगका मानवीय त्रासदीहरू र सामाजिक चेतना
भोगेका अत्यासलाग्दा क्षणहरू- सामाजिक यथार्थवाद चिन्तन-
लाई नयाँ-नयाँ प्रयोगका माध्यमवाट मार्मिक परम्परामा यथार्थवादकै एउटा महत्त्वपूर्ण अङ्गका
रूपमा, प्रस्तुत गर्नु नै उनको नाट्यसृजनाको रूपमा रहेको पाइन्छ । यथार्थवादको सामान्य
मूल हो । उनका प्रायः सबै सङ्केत प्राचीन कालदेखि नै कृतिहरूमा

वि.सं. २०२९ देखि २०३४ को समयावधिमा रहँदै आएको देखिए पनि सन् १८३० तिर जर्मन
मञ्चित र प्रकाशित भएका हन् । उनको कवि हाइनरिख हाइनाका कवितावाट साहित्यमा
आरम्भ र विकास दार्जीलिङको यसको आरम्भ भएको मानिन्छ । पछि विभिन्न
साहित्यिक परिवेशभित्र भएको र त्यहीं नै उनले साहित्यकारहरूका विभिन्न विधाका कृतिहरूमा
आफ्नो लेखनको उत्कर्ष पनि प्राप्त गरेकाले यथार्थवादी चिन्तनको व्यापक र सृजनात्मक
दार्जीलिङको नाट्यपरम्परामा उनको योगदान प्रयोग भएको पाइन्छ ।
अत्यन्त महनीय छ । आदर्शवादी र औपदेशात्मक प्रकृतवाद, मनोवैज्ञानिक यथार्थवाद, सामाजिक
प्रवृत्तिले पाइरहेको दार्जीलिङको तत्कालीन यथार्थवाद, आदर्शोन्मुख यथार्थवाद, फोहर
नाट्यपरम्परामा सर्वप्रथम सामाजिक यथार्थवादी यथार्थवाद आदि विभिन्न पक्षहरू छन्,
नाटकहरू लिएर देखा पर्ने मखियाका जसलाई विशुद्ध, विवेचनात्मक र नवीन
नाट्यकृतिहरूमा स्पर्श पनि यथार्थवादी गरी तीन वर्गमा राख्न
त्यत्तिकै घनीभूत देखिन्छ । उनले आफ्ना सम्पर्ण नेपालीका प्रसिद्ध समालोचक डा. वासुदेव
नाटकहरूमा गीतको संयोजन गरेका छन भने
त्रिपाठीका अनुसार- “विशुद्ध यथार्थवाद जगत्-
अन्तर्निहित काव्यात्मक संस्कारले जीवनका साथै सामाजिक परिप्रेक्ष्य र गतिविधिको
नाटकहरूमा निके व्याप्ति र विस्तार पाएको पूर्ण विवरण दिने खुला क्यामेरा हो भने
उनका नाटकहरूमा नवीन प्रयोगका सफल
विवेचनात्मक यथार्थवाद यथार्थको छनोट पनि
र सशक्त स्वरूपहरूको प्रस्तति पाइन्छ । जिसस हो अनि नव (नवीन) यथार्थवादचाहिँ नयां
बुद्ध, महात्मा गान्धी र कार्ल सामाजिक दृष्टिकोण र सन्दर्भसमेत लिएर देखा
गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
। स्थानीय दृश्य र समयस्पन्दन, समकालिक देवराली रुन्छ नाटकले पूर्वी नेपालका पहाड़ी
र परिस्थिति, कथावस्तुका निम्ति खास जनजीवनलाई व्यापक
महत्त्वपर्ण नभए पनि ठाउँ र व्यक्तिको रूपमा समेटेको आर्थिक विपन्नता र
विवृत्ति, भाषिका र क्षुद्र भाषाको प्रयागको शाषणका कुचक्रमा परेर आफ्नो जन्मभमिलाई
विज्ञान र व्यवसायका परित्याग गर्दै मुग्लानतिर प्रवासिन विवश भएका
क्षेत्रका शब्दावली र पारिभाषिक शब्दको विशेष हजारौँ-हजार नेपालीहरूको वेदनापूर्ण अवस्थालाई
प्रयोग अभिलेख र चिठी तथा संस्मरणको यस नाटकले सजीव रूपमा प्रस्तुत गरेको छ
अन्तर्भावद्वारा घटनाप्रति विश्वसनीयताको यसे गरी दार्जीलिङको सामाजिक परिवेशमा
कुराहरू यथार्थवादी साहित्यका आधारित उनको दोस्रो नाटक फेरि इतिहास
प्रमुख प्रवृत्तिहरू हुन् ।” यसरी यथार्थवादी दोहोरिन्छले चियाकमानका मजदुरहरूको पीडा,

सृजनामा सामाजिक यथार्थका विविध र बहुमुखी मालिकहरूको अत्याचार, उनीहरूबीचका वर्गीय
पक्षहरूको गरिएको हन्छ र साहित्यलाई द्वन्द्व एवम मानवीय पतन र दुर्नियतिको यथार्थ
समाजको दर्पणका रूपमा प्रस्तुत गरिएको हन्छ । चित्रण गरेको छ । रहनसहन,

नेपाली साहित्यमा गुरुप्रसाद मैनाली, सांस्कृतिक मान्यता, आर्थिक स्थिति, बोलचालको
विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला, गोपालप्रसाद रिमाल भाषा एवं समाजमा घटनाहरूको संयाजन-
आदि विभिन्न साहित्यकारहरूले आफ्ना बाट यी नाटकहरू सामाजिक यथार्थवादका
कृतिहरूमा यथार्थवादको समुचित संवर्द्धन गरेका ज्वलन्त बनका छन् । यी नाटकहरूमा

छन् । यही पृष्ठभूमि र परम्परामा मनबहादुर मुखिया समाजका विपन्न र पिछडिएका वर्गप्रति
मुखिया पनि सामाजिक यथार्थवादी चरम सहानुभूति दर्शाउँदै शोषित र उत्पीडित
लिएर देखा पर्छन् । उनका सम्पूर्ण नाटकहरूको बर्गको पक्षमा उभिएका छन् । वर्तमान समाजमा
अन्तरङ्ग चेतना मूलतः सामाजिक यथार्थवादी विद्यमान आर्थिक, सामाजिक, राजनैतिक,
चिन्तनबाटै अनुप्राणित भएको छ । उनले सांस्कृतिक विडम्बना, विकृति, विसङ्गति, अन्याय,
जीवनका सत्यासत्य र गुण-दोषहरूको निर्भीक अत्याचार र शोषणको उन्मूलन तथा सामाजिक
उद्घाटन गरेका छन् र समाजगत वस्तुपरकतामा न्याय र समानताको चाहना बोकेका यी
बढी जोड दिएका छन् । आफू बाँचेको सामाजिक नाटकहरूमा प्रगतिवादी चेतनाको पनि त्यत्तिके
परिवेश, स्थानीय दृश्य, समकालीन घटना, स्पष्ट प्रभाव रहेको

परिस्थिति र व्यक्तिका सूक्ष्म विवरणप्रति उनका
उनको तेस्रो नाटक अशिवं, असुन्दरं
सवै नाटकहरू परिलक्ष्यित छन् । निम्नमध्यम वैचारिक रूपमा विसङ्गगतिवादसँग बढी निकट
वर्गीय पारिवारिक वातावरणमा जन्मिएका रहको कति हो । अनेकौँ असङ्गत र क्रमविहीन
मुखियाले आफूले भोगेको जीवन र परिवेशका संयोजनबाट निर्माण गरिएका

पीडाहरूलाई अत्यन्त मार्मिक र जीवन्त रूपमा यस कतिले समकालीन समाजका र
अभिव्यञ्जित गरेका छन् । समाजका विभिन्न कहालीलाग्दा सजीव चित्रण गरका
दारुण दशाहरू र घात-प्रतिघातहरूको यथार्थ हँदा विसङ्गतिवाद पनि
नै उनका नाटकहरूको निजत्व हो । यथार्थमा नै आधारित नाटककार
मुखियाका नाटकहरू ग्रामीण समाजका एउटा सत्य घटनामा आधारित
अभिकेन्द्रित छन् । उनको अनि टाँगिएको जिन्दगी पनि सामाजिक
गरिमा : : ९३

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
यथार्थवादी हो । धोखा, षड्यन्त्र, घृणा, विधाहरूमा आञ्चलिक सफल
पाप, अपराधजस्ता नकारात्मक वृत्तिहरूले सशक्त ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ । यस्ता
भरिएको समाजमा प्रेम, क्षमा र त्यागको विधाहरूमा वर्णनात्मक शैलीको आधिक्य रहने
माध्यमबाट मानवीय गरिमा र आस्थाका हुनाले स्थानीय चित्रलाई विस्तारपूर्वक अभिव्यक्त
शिखरहरूलाई खोज्ने प्रयत्न गरिएको यस गर्ने प्रशस्त ठाउँ रहेको हुन्छ । नाटकमा पनि
नाटकमा आदर्शोन्मुख यथार्थवादी भावना आञ्चलिक विशेषताहरूलाई कलात्मक र

अभिव्यञ्जित भएको छ । यसले बुद्ध, गान्धी र प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ नाटक
क्राइष्टका महान् आदर्शहरूलाई नाटकीय रूप संवादमा आधारित दृश्यविधा भएकाले यसमा
दिने प्रयत्न गरेको स्थानीय संवादहरूको प्रयोग,
यसरी मुखियाका नाटकहरूको वैचारिक पात्रहरूको रङ्गमञ्चीय दृश्यहरू आदिका
अन्तरङ्ग सामाजिक यथार्थवादमा आधारित रहेको माध्यमबाट आञ्चलिकताको विशिष्ट स्वरूपलाई
देखिन्छ । उनले नाटकहरूमा प्रगतिवादी अभिव्यञ्जित गरिन्छ । यस्ता नाटकहरूमा कनै
र विसङ्गतिवादी चेतनालाई प्रस्तुत गरेका छन् परिवेशअनुकूलका घटनाहरूको संयोजन
तापनि यथार्थको आदर्शीकरणतफ उनको गरेर नाटकीय कथावस्तुको निर्माण गरिएको
आंशिक रूपमा उन्मुख रहेके हुन्छ ।
उनका पनि सामाजिक यथार्थको मनबहादुर मुखियाका नाटकहरूमा पनि

वस्तुगत प्रतिबिम्व भेटिन्छ । यिनै तथ्यहरूले स्थानीयता र आञ्चलिकताको विशिष्ट प्रयोग
गर्दा सामाजिक यथार्थवाद उनका नाटकहरूको गरिएको छ । उनले आफ्ना नाटकहरूमा स्थानीय
सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण प्रवृत्ति हो । भाषा, भाषिका एवम् स्थानीय सामाजिक, आर्थिक,
राजनैतिक, सांस्कृतिक आदि पक्षहरूको सहज

कनै भौगोलिक परिवेशप्रति केन्द्रित र स्वाभाविक चित्रण गरेका छन् । उनका सबै
रहेर त्यहाँका सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक नाटकहरूमा आञ्चलिक संस्पर्श पाइन्छ । उनको
प्राकृतिक आदि पक्षहरूलाई सजीव रूपमा प्रस्तृत अनि देवराली रुन्छ नाटकले 'नेपालको पूर्वी पहाड
गर्नु र स्थानीय रङ्गलाई प्राथमिकता दिएर जीवन दोलखाको एउटा विकट गाउँको तस्वीरलाई
र सौन्दर्यको अन्तरङ्गलाई उद्घाटित गर्नु नै उतारेको छ भने अन्य नाटकहरूले दार्जीलिङको
आर्ज्चालक साहित्यको मूलभूत वैशिष्ट्य हो । सेरोफेरोलाई प्रतिविम्बित गरेका छन् ।

स्थानीयताको चित्रण सृक्ष्म सघन, सार्थक र प्रयोगका दृष्टिकोणले उनको
सन्तुलित रूपमा गरिएको कृतिले नै उत्कृष्ट अनि देवराली रुन्छ एउटा निकै सफल र उत्कृष्ट
संवरण गरेको हन्छ । नाटक यस नाटकमा दोलखा जिल्ला र
साहित्य पनि यथार्थवादी एउटा त्यसका आसपासका गाउँहरूका अत्यन्त दयनीय
महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । यसमा परिवेश, पात्र, संवाद र दुर्नियतिपूर्ण परिवेशलाई मर्मस्पर्शी

आदिमा स्थानीय विशेषताहरूको व्यापक चित्रण समेटिएको छ । ग्रामीण जनजीवनका अत्यासलाग्दा
गरिएको हुन्छ । स्थानीय जनजीवनको सङ्गत- पीडा, व्यथा, उत्पीडन तथा आफ्नो जन्मभूमि
विसङ्गत दुवै पक्षका माध्यमबाट मानवजीवनका
खास
कथा-उपन्यगरी
छाडेर मुग्लानतिर प्रवासिने नेपालीहरूको अत्यन्त
दारुण विवशतालाई यस नाटकले स्थानीय
ासजस्ता रूपरङ्गसहित प्रस्तुत गरेको छ । पात्रहरूको
९४ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
रहनसहन, उनीहरूको संवादमा र तिनमा काव्यात्मक गुण
पाइने भाषिकागत स्वरूप, स्थानीय सांस्कृतिक रहन्थ्यो । यसैले नाटकमा कविताको प्रयाग गर्ने
परिदृश्य, रङ्गमञ्चीय विवरण आदिका माध्यमवाट परम्परा नयां हाइन । नेपाली

नाटककारले यस नाटकमा वढीभन्दा बढी समल अनेकौं पद्य-नाटकहरूको
आञ्चलिक सघनता प्रदान गर्ने प्रयत्न गरेका गरेर यस परम्परालाई अग्रगति दिएका छन् र
छन् । यस नाटकका उनले नेपानी नाटकको
उनको दोस्रो नाटक फेरि इतिहास दोहोरिन्छले इतिहासमा गरेका छन्,
एउटा चियाकमान र त्यसको तर यति पनि आधुनिक कालमा पद्यभन्दा
मुखियाका
आसपासका परिवेशहरूलाई समेटेको छ । यस गद्य-नाटकहरूको नै रहेको पाइन्छ ।
नाटकमा पनि स्थानीय जीवन्त
रूपमा झल्काउन नाटककार त्यत्तिकै सचेत र कवितात्मक संचतना पनि एक हो । उनका प्राय:
देखिन्छन् । स्थानीयताको सवे नाटकहरूका संबादयोजनामा कवितात्मक
आवरणभित्रवाटै मानवमूल्यको क्षयीकरणका स्पर्श आंशिक रूपमा पाइए पनि क्रसमा टाँगिएको
त्रासद दृश्यहरूलाई प्रस्तुत गर्नु यस नाटकको जिन्दगी नाटक पूर्णतः काव्य-नाटक हो । यस

महनीय पक्ष हो । यस नाटकमा दार्जीलिङको नाटकको सृजनामा मुखियाले आफ्नो काव्यिक
नेपाली भाषिका, त्यहाँका सामाजिक, आधिक, चेतनालाई यथेष्ट रूपमा उपयोग गरका छन् ।
राजनैतिक आदि क्षेत्रका विकृति र विसङ्गतिहरू प्रतीकात्मक र गुणले युक्त यसका

तथा निम्नवर्गीय मजदुरहरूको दुर्भाग्यपूर्ण सामान्य बोलचालको भाषाभन्दा
जीवनकथालाई यथार्थ रूपमा छ ।
छन् । गम्भीर
नितान्त पृथक् रहेर विशिष्ट भाषिक स्वरूपलाई
यसै गरी असत्यं, अशिवं, असुन्दरं, नाटक पनि

दार्जीलिङको सेरोफेरो तथा जनजीवनका अन्तरङ्गहरूलाई यस नाटकका संवादहरूले
विसङ्गतिपूर्ण पक्षहरूप्रति अभिकेन्द्रित रहेको छ । अत्यन्त सूक्ष्म ढङ्गमा अभिव्यञ्जित गरेका छन् ।
टाँगिएको जिन्दगी नामक नाटकमा चाहिँ संवादका कतिपय अंशहरू स्वयम्मा सूक्तिमय,
आञ्चलिकताको त्यति स्वरूप देखिँदैन । दार्शनिक, गाम्भीर्ययुक्त र भावात्मक देखिन्छन् ।
यस नाटकले नागर जीवनका पीडा, दुर्नियति यस नाटकमा कवि-व्यक्तित्व निकै

एवम् मानवीय गरिमा र पतनबीचका प्रखर रूपमा झल्किएको छ । बालकृष्ण समले
गहन रूपमा गरेको छ । अनुष्टुप छन्दमा आधारित पद्य-नाटकहरू लेखेका
यसरी मनबहादुर मुखियाका अधिकांश थिए भने मुखियाले उक्त परम्पराभन्दा पृथक्
नाटकहरूमा स्थानीय परिवेशको सफल, सार्थक रहेर यस नाटकमा गद्य-कवितात्मक शैलीको

नवीन प्रयोग गरेका छन् । लयात्मकता, स्पष्टता,
र सचेत प्रयोग गरिएको पाइन्छ । त्यसैले
आञ्चलिकता पनि उनको अर्को स्वाभाविकता र रोचकता यस नाटकका
हो । संवादहरूमा पाइने मूलभूत हुन् ।

कवितात्मक संचेतना उनका अन्य नाटकहरूमा पनि बीच-बीचमा
पूर्वीय काव्यशास्त्रमा काव्यका विभिन्न

काव्यात्मक संवादहरूको संयोजन
भेदहरूमध्ये नाटकलाई रावेर गरिएको पाइन्छ । खास गरी रङ्गमञ्चीय
चर्चा गरिएको पाइन्छ । प्राचीन पद्यमा विवरणमा कवितात्मक रहेका

गरिमा : : ९५

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
पदावली र प्रयोग गरिएका छन् । र नाटकलाई सचेत, आयोजित र घोपित रूपमा
तिनले पनि नाट्यचेतनामा रहेका अनाटकको संज्ञा दिएका छन् । परम्परागत
कवितात्मक समीकरणलाई दर्शाएका छन् । यसरी प्रविधिभन्दा पृथक् रहेर संरचना र

कवितात्मक संचेतना पनि नाटककार मुखियाको प्रस्तुतिमा नयाँ र अनौठो शैलीको प्रयोग गर्नु नै
अर्को हो । यस नाटकको प्रायोगिक सार्थकता हो ।
पयोगात्मकता उनका अन्य नाटकहरूमा पनि

परम्पराप्रतिको त्यसवाट विमुक्तिको रुचि र आकषण भेटिन्छ । अनि देवराली रुन्छ र
चाहना तथा नवीन र पृथक मार्गका खोजी गर्ने फेरि इतिहास दोहोरिन्छ नाटकमा
अन्तश्चेतनावाट साहित्यमा विभिन्न वाद र सफल र सशक्त गरिएका छ। यी
प्रयोगहरू जन्मिन्छन् । यस्ता नाटकहरूमा आंशिक रूपमा पनि
युगीन आवश्यकताको परिपूर्तिका लागि प्रयोग गरिएको पाइन्छ । क्रसमा टाँगिएको जिन्दगी
सहज र स्वाभाविक रूपमा आएका हन्छन् भने नाटकमा पूर्णतः कवितात्मक संवादका पनि प्रयोग
स्रष्टाको लहड र उपजका गरिएको छ । यस नाटकमा एउटा
रूपमा मात्र रहेका पाइन्छन् । जे होस्, साहित्यका सुन्दर र प्रभावकारी संयोजन गरिएको छ । यसें
विभिन्न विधाहरूमा समय-समयमा अनौठा- गरी उनका एकाड़ीहरू पनि प्रयोगका
अनौठा प्रयोगहरू भइरहेका । मनवहादुर त्यत्तकै रोचक र नवीन शिल्पलाई प्रस्तुत गर्न
मुखिया पनि नाटक र रङ्गमञ्चका क्षेत्रमा सार्थक, सक्षम देखिन्छन् । उनको “भन् को होस्
उद्देश्यमूलक र नवीन प्रयोग गर्न रुचाउने नामक एकाड़ी प्रयोगशीलताको एउटा उत्कृष्ट
प्रयोगवादी नाटककार हुन् । उनका नाटकहरूमा नमुना हो । यसरी मुखियाको
प्रायोगिक आग्रह संचेतना यथेष्ट रूपमा प्राप्त प्रयोगवादी चेतना पनि एउटा महत्त्वपूर्ण प्रवृत्तिका
गर्न सकिन्छ । यस दृष्टिकोणले उनको असत्यं, रूपमा समेटिएको देखिन्छ ।
अशिवं, असुन्दरं, एउटा सफल र उत्कृष्ट नाटक अभिनेयता
हो । यस नाटकमा मुखियाले को नाटकलाई आख्यानात्मक कथ्यको अनुकार्य-

प्रयोग गरेर आफ्नो प्रायोगिक नाट्यशिल्पलाई प्रधान संवादात्मक संरचना मानिन्छ ।
सशक्त ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् । प्रधान भएकाले नै यो अभिनेय हुन्छ र रङ्गमञ्चमा
असत्यं, अशिवं, असुन्दरं नाटकमा एकातिर पुगिसकेपछि नाटकको अन्तिम अभीष्ट सिद्ध
जीवनका विसङ्गत र क्रमहीन घटनाहरूको हन्छ । यसैले नाटककार, रङ्गकर्मी र प्रेक्षक गरी
नभएर
आकस्मिक संयोजन पाइन्छ भने अर्कातिर तीन पक्षसँगको सन्तलित सम्बद्धता रहन हुनाल
दर्शकहरूबाट नै कलाकारहरू जन्मने नयाँ नाटकको स्वरूप साहित्यका अन्य
शैलीको प्रयोग गरिएको पाइन्छ । यस नाटकले
र रङ्गमञ्चवीचको सीमालाई मनबहादुर मुखिया आफ्ना नाटकहरूको

गरेको नेपाली नाटकको इतिहासमा र निकै सजग र
यस्ता प्रयोगलाई नितान्त नवीन र प्रथम प्रयोग
होसियार देखिन्छन् । उनका सवै नाटकहरू
मानिन्छ । नाटककारले यस नाटकमा कथावस्त
रङ्गमञ्चीय दृष्टिकोणले सफल र प्रभावकारी छन् ।
पात्र, सवाद, संरचना, आदि सबै पक्षहरूमा
सीमित र सन्तुलित पात्रहरूको प्रयोग, सरल,
पृथक् मार्गको अनुसरण गरेका छन् सहज र प्रभावकारी संवादयोजना, थोरै दृश्यहरू,
६: : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
रहेको गीतहरूको सान्दर्भिक
उनल आफ्ना
आकर्षक रङ्गमञ्चीय साजसज्जा, गीतका प्रयोग,
जीवनको पृष्ठभूमिवाट टिपिएको मार्मिक कथा-

हास्य पात्रहरूको उपस्थिति, कौतूहलपूर्ण र आकर्षक वनाएका छन् । नाटकको
घटनाहरूको संयोजन आदि उनका नाटकहरूका घटना र संवादअनुरूप कशलतापूर्वक संयोजन
वैशिष्टय हुन्, जसले नाटकको अभिनेय पक्षलाई गरिएका उनका गीतहरूले पात्रको
गुणात्मक रूपमा अभिवृद्धि गरेका छन् । एवम् नाटकीय अवस्थाको वोध गराउन यथेप्ट
नाटककार मुखियाले आफू रङ्गमञ्चका सघाउ छन् ।

क्रियाशील रहँदा प्राप्त गरेका अनुभव एवम् मुखियाका नाटकहरूमा अनि देवराली
रङ्गमञ्चका शक्ति र सीमाहरूका रुन्छभित्र चार ओटा, फेरि इतिहास
आफ्ना नाटकलाई पूर्णतः अभिनेय तुल्याउने प्रयत्न तीनओटा, असत्यं, अशिवं, दुईओटा
गरेका छन् । उनका सबै नाटकहरू र जिन्दगीभित्र पाँचओटा
विभिन्न स्थानहरूमा अनेकों गीतहरू संयोजित छन् । यीवाहेक विभिन्न
पटक सफलतापूर्वक मञ्चित भइसकेका छन्, पात्रहरूले अन्य गीतहरू पनि गाउन
जसले उनका नाटकहरूको रङ्गमञ्चीय गुणलाई परिस्थितिको उल्लेख रङ्गमञ्चीय विवरणमा प्राप्त
प्रमाणित गर्दछन् । यसरी नाटक र रङ्गमञ्च- गर्न सकिन्छ । विभिन्न भावभूमिमा आधारित
बीचको अभिन्न सम्बन्धप्रतिको सचेतता एवम् यस्ता गीतहरूले मार्मिक

सरल, सहज र प्रभावकारी अभिनेयता पनि यथार्थलाई सहज र सुन्दर रूपमा प्रस्तत गरेका
मुखियाका नाटकहरूको एउटा उल्लेखनीय छन् भने नाटकलाई अझ मार्मिक र सम्प्रेषणीय

हो । तुल्याएका छन् । कथानकको मोडेर
गीतको प्रयोग नाटकीय विश्रान्ति दिने र दर्शक र पाठकहरूलाई
नाटकमा गीतको प्रयोग गर्ने परम्परा निके मनोरञ्जन दिने कार्यमा यस्ता गीतहरूको
प्राचीन कालदेखि नै चलिआएको छ । पाश्चात्य उल्लेखनीय भूमिका रहेको वस्तुतः

नाटकमा गीतहरूको प्रयोग सार्थक र उद्देश्यपूर्ण
साहित्यमा दुःखान्तका चिन्तक अरस्तुले गीतलाई
पनि नाटकको एउटा महत्त्वपूर्ण तत्त्वका रूपमा ढङ्गले गरिएको त्यस्ता गीतहरूले प्रणय,
स्वीकारेका. छन् । पूर्वमा पनि भरतमुनिले गीत सामाजिक विकृति, विसङ्गति, विडम्बना, नैतिक
र नृत्यलाई नाटकको उद्गम स्रोतका रूपमा तथा चेतना, विरह,

मानेका छन्, तर आधुनिक नाटकमा गीतको व्यथा, वेदना र पीडाहरूलाई सशक्त रूपमा
प्रयोग अत्यन्त कम मात्रामा पाइन्छ र यसलाई छन् । यसरी मुखियाका

नाटकको अनिवार्य अङ्गका रूपमा मानिँदैन । गीतको प्रयोग पनि एउटा
विशिष्ट प्रवृत्तिका रूपमा रहेको देखिन्छ ।
नेपाली साहित्यमा बालकृष्ण समले आफ्ना
संरचनागत प्रवृत्ति
कतिपय नाटकहरूमा गीतको सफल प्रयोग गरेका
छन् भने अन्य नाटककारहरूले यस प्रवृत्तिप्रति मनबहादुर मुखियाको

र नाटकको लेखनतफ अभिकेन्द्रित छ ।
त्यति अभिरुचि देखाएका छैनन्, तर मनबहादुर
संरचनागत रूपमा उनका नाटकहरूले आफ्ने
मुखियाले आफ्ना सम्पूर्ण नाटकहरूमा गीतको
किसिमको मौलिक प्रवृत्तिलाई झल्काएका छन् ।
अत्यधिक प्रयोग गरेका छन् र यो उनको
उनका नाटकहरू र दृश्यविभाजनको
एउटा महत्त्वपूर्ण प्रवृत्तिका रूपमा
गरिमा : : ९७

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
परम्परागत शैलीभन्दा केही पृथक देखिन्छन् । आकस्मिक रूपमा दृश्यपरिवर्तन भएर
उनले नाटकहरूमा अड्विधानलाई पालना गरेका सन्त्रासयुक्त वातावरणको
छैनन् । विभिन्न दृश्य र चरणहरूका माध्यमबाट अन्तिम दृश्यमा नाटक अचानक नाटक
उनका नाटकको संरचना तयार भएको विथोलिएको र दर्शक पात्रहरूको
अनि देवराली रुन्छ र टाँगिएको जिन्दगी सहभागिता रहेको अनौठो परिस्थिति सृजना
चार दृश्यमा विभाजित छन् । फेरि इतिहास गरिएको छ । यसरी मनवहादुर मुखियाले आफ्ना
दोहोरिन्छ र गरी दुई चरणमा नाटकहरूमा संरचनागत एवम

विभाजित छ । यस नाटकको प्रायोगिक नवीनतालाई अङ्गीकार गरका छन्।
एउटा परिशिष्ट पनि संयोजन गरिएको यो पनि उनका नाटकहरूको उल्लेखनीय पक्ष
छ । यस नाटकमा दुई अलग-अलग

निरपेक्ष खण्डित प्रवाहलाई समष्टिमा भन्दा सामाजिक यथार्थवादी
समेटिएको हँदा कथावस्तुको संरचना धरातलमा मुखियाका नाटकहरूको वैचारिक

एवम् प्रायोगिकतातफ उन्मुख गरको दखिन्छ । अन्तरङ्ग निर्माण भएको छ भने
असत्यं, अशिवं, असुन्दरं नाटकमा चाहिँ नाटकीय सघन स्पर्श, नवीन र प्रायोगिक मार्गको खोजी,
संरचना र कथावस्तुको प्रवाहलाई पूरै भत्काएर कवितात्मक चेतनाको अन्तर्मिश्रण, रङ्गमञ्चीय

नयाँ र अनौठो संरचनाको खोजी गर्ने प्रायोगिक गुणप्रतिको सूक्ष्म सचेतता, गीतहरूको प्रयोग
प्रयत्न गरिएका छ । यस नाटकमा एवम् संरचनागत विविधताका कारणले उनका
र दृश्यपरिवर्तनको कुनै सङ्केत दिइएको छैन । नाटकहरू सशक्त र प्रभावकारी वनेका
पूर्वार्दमा सूत्रधारको प्रवेश एवम् अनाटकीय परम्परा र प्रयोगको मध्यमार्गवाट नवीन र पृथक
प्रयोगका वारेमा प्रवचन रहेको छ । त्यसपछिको चेतनाको खोजी गर्न नै उनका
दृश्य र घटनाहरूको मूलभूत हो ।
संयोजनवाट निर्माण गरिएको नाटकमा
९८: : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
राराको किनार टेक्दा
वास्ता विकट पथको पैदलै आज धाएँ

अग्ला अग्ला गिरि हिमचृली दृश्य हेर्दै म आएँ
बाटो चिप्लो नहिँड यसरी पाउले भन्थ्यो ।
गजधम परी लेक डाँफे बसेथ्यो

नाघी कुन घृच्चिको लेक भन्थ्यो
यात्रा यौटा अविरल बढ्यो के र ?
राखें सारा सम्झनामे भरेर ।
रारा मेरो मनभरि थियो तिर्सनामा
खोजी मौका सुखद क्षण यो मै थिएँ पर्खिएको
मै हँ यात्री विकल मनको हतार
देखी छक्कै म त परिगएँ दिव्य तिम्रो मुहार ।
त्यस्तै शोभा रविकिरणले सूर्य अस्ताउँदामा

छातीमा नै तिमी सूर्य बोकेर
उस्तै चाँदीसरि चहकिलो थाल ।
छाडी पृथिवितलमा परी हो
मैले विरह मनकी प्रेयसी सुन्दरी हौ
ठान्यौ पनि त्यहाँ मिल्न गृहार
~~
बस्दा उठ्दा बरु अलिकता मिल्छ प्यार ।
खोज्दा यस विजनको ठाउँमा बस्न आयो

अग्ला अग्लां गिरि शिखरको वास ।
मान्छेका ती छलकपटले
देखें रारा / यति पछि अहो / रूप तिम्रो विचित्र ।
गरिमा : : ९९

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
भै वरिपरि जहाँ जङ्गली जीव चर्छन्
तिर्खा लाग्दा मृग जल पिई धीत मारेर डुल्छन्
हावा चल्दा उठी छाल चृम्छन् किनारा
ऐना सकल जलमै लेक वृक्ष सारा ।
डाँफे, मैना, हरिण, माल्चरीको बथान

घृम्दा एकै थल र जलमा लाग्छ जहान
यारा अट्ने प्रकृति जसमा शत्रु कोही हँदैन
यानो ठूलो र ममको भावना पाइँदैन ।
माछा भयरहित भै एक जन्तीसमान

डाकी नौलो रविकिरण त्यो बास्छ तित्रो बिहान
केले प्रकृति जसमा गर्दछिन् दिव्य लीला

चल्छन् यस्तै निशिदिन यहाँ शान्तिको रम्य मेला ।
आएका छन् पथिकहरु जो गर्न नौकाविहार

टेक्दा विमल भूमिको
दृश्यावलि जब नाउ चारै किनार
यै धर्तीमा सरी तृप्ति अपार ।
आए राणा स्वय लेक घृमेर
लेखे 'रारा अतुल भवमा अप्सरा भनेर
के पो कविहरु यहाँ काव्य नै चाहिँदैन
आऊ आफै नगर शब्द नै ।
धोको मेरो बहुत दिनको आज प्रा भएको
कस्तो कस्तो दिल छ खुश मैं आज चङ्गा भएको
देख्दा सारा अनुपम छटा मग्ध को पो
खै के कलम मसिले भावना
पाल्पा,
हाल : जुम्ला
१. श्री म. वी. वि. शाह
१०० : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
अजय आज पनि मसँगै कोठामा बसेर । मैले महस॒स गरेँ, आज ऊ कनै
पिइरहेको छ । अफिसमा काम गर्ने अजयले गम्भीर समस्यामा छ । उसले फेरि एक
यसरी शुक्रबार मसँग वसेर पिउन थालेको दई रक्सी पियो । एउटा चुरोट सल्कायो । धूवाँ
महिनाजति मात्र भयो । त्यसअघि ऊ कोक वा मिल्दै भन्यो, “तिमीले आजसम्म मलाई मैले
खान्थ्यो । म खल्तीले व्यागपाइपर किन पिएँ भनेर सोध्यौ ?”
र अरू बेला काम चलाउँथँ । मैले पेगमाथि मैले भनेँ, “जरुरत छैन, पिउनका लागि
पेग चढाउँदै जाँदा कहिलेकाहीं उसले सोध्ने गर्थ्यो बनाइएको रक्सी पिउने सबैको अधिकारको करो
“यार तँ किन पिउँछस् ? मलाई लाग्छ- हो ।”
यो संसारको सबै सख तैंले यही रक्सीमा मात्र अजयले भन्यो, “थाहा छ मेरो जिन्दगी अहिले
जस्तो छ ।” कुन मोडमा उभिरहेछ ?”

म उसका कनै पनि गन्थनको जबाफ भनेँ, “अहँ ।”
। अजय मेरो छेउ हँदा पनि मात चढ्दै “अनामिकाले पारपाचुकेको कागज पठाएकी
गएपछि मलाई उसको उपस्थितिको कनै आभास ।”
हुँदैनथ्यो । म मेरो मानसपटलमा आउने मेरो मैले भनें, “ठट्टा गरेको कि, आज अलि बढी
अतीतका स्मृतिसँग मनमनै कुरा गर्दै । नै लाग्यो उसले खल्तीबाट एक मुठो कागज
अजयले अन्तिम पेग थप्दै मेरो अनुहार मेरो राखिदियो । कानुनी कागजात
गरिमा : : १०१

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
उठाएर हेर्न मन लागेन । बरु त्यही कागजको तपाईंका संयोगान्त उपन्यासका नायिकालाई
रहेको एउटा पत्र उठाएँ । किन हो नायकले दिने प्रेम अब मैले वास्तविकतामा
त्यो पत्र लाग्यो । मेरो स्थिति बुझेर पाउनेछ भन्ने खुसीले मैले तपाईंका
पढ्न ।
होला अजयले भन्यो, “हन्छ ! तैँले पढे नि हुन्छ ।” पुराना उपन्यासहरू चाख मानी-मानी
पत्र यस प्रकारको थियो ।
मेरो हजुर प्रणाम तर विवाहपछिका दिनहरूमा मेरा ती मीठा
तपाईंले दुई पटक त्यत्रो लामो बाटो हिँडेर कल्पनाहरू कहिल्यै साकार भएजस्तो लागेन ।
मलाई घर बोलाउन आउँदा पनि ज्वरो आएको मसँग प्राय: कमै ।

बहाना गरी तपाईंलाई रित्तो पठाइदिएकोमा माफी नै मैले तपाईं भावनात्मक रूपमा निकै चिसो
चाहन्छु । तपाईंसँग र तपाईंका परिवारका कुने मान्छे हो भनी महसुस गरेँ । मलाई मेरो
सदस्यसँग पनि मेरो कुनै रिस छैन । तपाईंले निकै गौरव छ । मेरो नाम सुनेर सबैले आहा!
हाम्रो विवाह भएको एक वर्षसम्म पनि कस्तो राम्रो नाम भन्ने । तर तपाईंले सोधेपछि
पनि मसँग ठूलो स्वरले समेत बोल्नुभएन । तर मैले मेरो नाम अनामिका तपाईंको मुहारमा
के गर्ने मेल विवाह भन्ने शब्दको अर्थ कुनै प्रतिक्रिया देखिनँ । बरु तपाई अलि तर्सजस्तो
फिल्मी प्रभाव र आफूले चिन्ने विवाहिता र कसैले तपाईंको जानी-जानी बेइज्जती गर्न
महिला नातेदारहरूको मीठा अनुभवका करा सुनेर खाजेजस्तो अनुहार जे होस्

म विवाहका लागि निके थिएँ । तपाईंले पहिलो रात हामी दुवैले दुलाहा र दुलहीले गर्नुपर्ने
हाम्रो पहिलो पटक हामीलाई हाम्रा सबै तर हामीबीच कुनै संवाद भएन ।
अभिभावकले भेट गराइदिँदा के तिमी आफभन्दा तपाईंले केही नबोल्नुभएकाले मैले मुख खोल्ने
दश वप जेठो व्यक्तिसँग विवाह गरी हन पनि गरिनँ । आउँदा रातहरूमा
? भनेर सोध्नभएको करा हामी दुवै मन खोलेर कुरा गर्नेछौं । तर त्यो क्षण
। त्यसको मतलब यो हैन कि विवाह भएको साढे दुई वर्षमा पनि कहिल्यै
मेरो शारीरिक भोक मेटाउन असफल हुनुभयो । आएन । तपाईसँग मेरो एउटा गुनासो सायद
इमानदारिताका साथ भन्ने हो भने कहिलेकाहीं कहिल्यै मर्दैन । मैले रातो चोली लाएर
तपाईंको मायाको प्रवाह थाम्न मलाई निकै तपाईंलाई के मुड चल्थ्यो कुन्नि मलाई खैरो
पर्थ्यो । कहिलेकाहीं यस्तो सोच्यँ- कतै म माया
चोलो लाउनू भन्नुहुन्थ्यो । त्यस्तै कहिले
दिन नजान्ने मरुभमिको क्याकटस त हैन ? नेलपालिसको रङ्ग बदल्न त कहिले मध्यरातमै
तपाईंलाई ने जीवनसाथी रोज्नमा मेरो एउटा हेयर स्टाइल चेन्ज गर्न कर म
स्वाथ लेखिएका रोमान्टिक तपाईंका हरेक प्रस्ताव पूरा तर
उपन्यास म खोजी-खोजी । तपाईंका अँगालोमा तपाईं मेरो शृङ्गार हेर्न आँखा
मोहनीलाग्दा रोमान्टिक घटनाहरू पढ्दापढ्दै पढ्दै खुल्ला राख्नुहुन्थ्यो । तपाईं मेरो निधार चुम्नुहुन्थ्यो,
किताव वन्द गरी कस्तो हनहन्छ होला केश चलाउनुहुन्थ्यो । शरीरका
भनी कल्पेर वस्थेँ । तपाईंको घरवाट करा चल्दा विभिन्न अङ्गमा स्पर्श गर्नुहुन्थ्यो, तर मलाई यस्तो
तपाइको वार आफ्ना मान्छेहरूले तपाइंलाइ यो लाग्थ्यो- तपाईं अर्धनिद्रामा सपनामा मलाइ
दशमा नचिन्ने कमै होलान्, फलानो उपन्यासकार
अरू कसैलाई ती कार्यहरू गरिरहनुभएको
क्या सुन्दा म मनमनै गदगद मेरो प्रेमसम्बन्धमा कुनै विगत नै छैन, तपा
१०२ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
वै मलाई छुने र समाजमा मलाई अँगालेर लाने केटीलाई अहिले मैले भेटाएँ भने उसलाई मारेर
पहिलो व्यक्ति तर तपाईंको यससम्बन्धी जेल जान पनि तयार छु विश्वास गर्नुस्
मैले कहिल्यै प्रयास गरिनँ । कोही पनि केटीले आफ्नो लोग्नेको परस्त्रीसँग
त्यो बेला आवश्यक पनि थिएन । अन्य सम्बन्ध रहेको थाहा भयो भने उसले आफ्नो
विवाहित महिलाजस्तै म पनि गर्भवती भएँ । मैले लोग्नेलाई । तर तपाईलाई म भगवानको

कति खुसी मानीमानी स्टाइलमा तपाईंलाई दर्जामा राख्छु । मैले उसकै करमा तपाईंले
बन्द भएको सुनाउँदा तपाईंले खुसी भएर विवाह । उसले यदि तपाईंले विवाह
मलाई गम्भीर मुद्रामा, 'छोरीको नाम गरको खण्डमा आफूले पनि कसैसँग विवाह गरी
बोधी नै राख्नुपर्छ है भनेको सुन्दा म छक्क घर वसाउने कुरा गरेकी थिई रे । जात
। सायद याद मलाई नमिलेकोमा आफूलाई घरमा तपाईंको
निद्रा लाग्यो भन्दै म भित्तातिर । गरेको वताउँदै यदि तपाईंले आफ्नो
तपाई राति अबेरसम्म नयाँ उपन्यास घर बसाउनुभो भने कमसेकम तपाईंसँग
लेखिरहनुभएथ्यो । त्यो रातभरि म निदाइनँ । हिक्का मित्रताचाहिँ कायम राख्ने कसम खाने उसले
छेडेर रुन पनि सकिनँ । बस आँसु । तपाईंको विवाहकै दिनमा आत्महत्या गरी रे ।
तपाईंकै सामु म सिङ्गो उपन्यास हुन त त्यो हत्या हो कि आत्महत्या हो भन्नेवारे
तपाईं लगातार चुरोट पिउँदै कल्पनाबाट पत्रपत्रिकाले त्यो वेला थुप्रै खबरहरू छापेका
उपन्यासका हरफहरू किन फुराउनुहुन्छ ? मलाई थिए । त्यो केटीबारे उसको मृत्युपश्चात् चलेका
थाहा भएन । मलाई तपाईं कतै सन्काहा त हल्लाहरू .मैले पमि थिएँ । एउटा पत्रिकामा
हुनुहुन्न पनि लागेको थियो । त चार जना प्रेमीहरू संयोगले एके पटक उसको
तर व्यक्तिहरूसमेत तपाईको घर पुग्दा उसको अनियन्त्रित यौनतृष्णाबारे थाहा
प्रशंसक रहेको र तिनीहरूले तपाईंलाई पठाउने पाएर ती चारै जनाले उसलाई आफ्नै सहमतिमा
मारेको खबर छापेथ्यो । जे होस, ठूलो खानदानकी
गरेका पत्र र उपहारका थुप्रोले तपाईंप्रतिको
मेरो शङ्का एकछिनमै हराएर जान्थ्यो । जे होस् छोरी भएरै होला प्रहरीले पनि उसको
मेरो शैक्षिक योग्यता र बौद्धिकताको कमीले मृत्युसम्बन्धमा वास्तविक कुरा कहिल्यै बाहिर
तपाईसँग नजिकिन नसकेको त हैन ? भन्ने ल्याएन । तपाईंले उसको लेखेका
शङ्काले मैले डिग्री पनि ज्वाइन गरेँ । तर बोधी अधिकांश वियोगान्त उपन्यासहरू प्रकाशित
जन्मेपछि मैले पढाइ त्यो अकै कुरा गर्नुभएको छैन रे । आशा छ, तपाईले ती पुस्तक
हो । बिस्तारै तपाईंकी आमाले एकपल्ट मलाई बाहिर ल्याउनुहुनेछ । मलाई तपाईंकी वोधीप्रति
तपाईंको एक जना केटीसँगको प्रेम असफल ईर्ष्या लाग्छु । म पहिल्यै बोधी बनेर तपाईंको
आउन पाएको भए तपाईंलाई म
भएको कुरा सुनाउनुभएपछि मैले यताउताबाट
संयोगान्त उपन्यास लेख्ने प्रेरणा ।
तपाईंको अतीत खोतल्न थालेँ । वास्तवमा
तपाईंको कुनै गल्ती थिएन, त्यो प्रेमकथामा ।
मैले छु, अचेल तपाईं समयमा खाना
रे, धेरै पिउनुहुन्छ रे । भइहाल्यो, जिन्दगी
आफ्नो प्रेमी हुँदाहुँदै तपाईलाई बनावटी प्रेम
गर्ने त्यो भनाउँदी केटीलाई तपाईंले त्यति तपाईंको आफ्नै हो । म कुनै हस्तक्षेप
यदि तपाईंलाई मबाट मुक्ति मिलेमा तपाइको
मन पराएको देखेर आस्था र त्यो
बोधीसँग कल्पनामा साथै बस्ने र सपनामा भेट्ने
केटीपति घृणा हुन थाल्यो । कहीँकतै सायद त्यो
गरिमा : : १०३

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
क्रम मिल्छ भने कृपया यस पारपाचुकेपत्रमा अजयले त्यो फोटो अनि मेरो अनहार
हस्ताक्षर । तर एउटा करा, तपाईंकी उसका आँखा रसाउँदै गए। म त
सानी बोधीले वावा कहिले लिन आउनुहुन्छ ? नरुने मान्छे । अजयलाई मैले केही भन्न
भनी सधैँ । थिएँ । मेरा ओठ मात्र चलमलाए । शब्दहरू
तपाईंकी अजयके ओठवाट थाले, म त प्रेममा पागल
-अनामिका- थिएँ, तर तिमी प्रममा पागल मात्र नभई इमानदार
पत्र मलाई अनामिका भाउज्यूल भावनामा पनि रहेछौ । आजसम्म तिमीले वोधीको यो फाटो
नबहकीकनै लेखेको जस्तो लाग्यो । अजयले साँचेर राख्यौ, तर बोधीको त्यस्तो सस्तो प्रेमलाई
मलाई दृष्टिले । पनि तिमीले राख्यौ । आजसम्म

मैले करा । निर्णय भनौँ वा सल्लाह आफ्नो नामको पछाडि 'वोधी' किन जोड़ें भनी
दिने पालो मेरो थियो । मैले भनें, “हेर अजय, बताएनौ । हजारौं चर्चित गीत उनके
व्यक्तिगत कुराहरू आज हामीले पहिलो पटक नाममा लेख्यौ न विवाह न मैले जस्तै
गर्दैछौँ । मैले त जिन्दगीमा यत्रो ठूलो भूल गरेँ । अर्की बोधी जन्माउने सपना देख्यौ । कमाएका
तँचाहिँ गरिसकेको भूललाई सुधार् । मलाई पैसा पनि कोष' खोलेर वृद्धाश्रम चलाएर
थाहा छैन तेरो पूर्वप्रेमका वोधीले कति तिमी महान् छौ । हेर प्रशान्त अब म
जनाको जीवन बरवाद गरेर गई ।” कुने बाबुविहीन बनाएर अर्को बोधी
मैले आफ्नो पर्सवाट एउटा फोटो निकालेर जन्माएर बोधीप्रियहरूका भावना मार्न दिनेछेन ।
अजयको सामु राखिदिएँ । फोटो थियो । म् भोलि नै अनामिका र वोधीलाई घरमा

मेरो जीवनमा पहिलो र अन्तिम प्रेमिकाको रूपमा ल्याउँछु । विगतलाई दन्त्यकथा सम्झनेछु ।
वोवी नै आएकी थिइन् । मलाई अजय खुसी लडखडाउँदै बाई बाई भन्दै
हिसाबले माया गरेकी हुन् त्यो त मलाई थाहा मेरो कोठाबाट हिँड्यो । मेरो ढोका खुल्लै छ।
भएन, तर वोधीको सुखशान्तिका खातिर मेले आज अलि ज्यादै चढेको छ । उठेर
जिन्दगीमा खुसीका साथ थुप्रै कठिन सम्झौताहरू ढोका थन्न पनि मन लागेन । नजिकको सिसी
अनुरोधमा नै मैले उनीसँग कहिल्यै लिएर एक अर्का लार्ज पेग बनाएर पिएँ । चुरोट
नभेट्ने सम्झौता । बोधीलाई म कति मन सल्काएँ । ११:१५ ।
भन्ने व्याख्या गर्न पनि शब्दकोशमा चुरोटको धूवाँको माझमा ढोकामा
उपयुक्त शब्द । म उनका हरेक सही या कोही उभिरहेजस्तो लाग्यो । आँखा मिचेर
गलत कुराहरू एक बालकले झैं परा यो सपना त थिएन । त्यहाँ सपनीमा आउन
। वोधीका पतित अतीतका कराहरू बोधी दुलही शृङ्गारमा उभिएकी थिइन्।
मैले पनि । तर उनीप्रतिको अगाध मायाले उनका आँखामा आत्मग्लानिका आँसु चृहिरहेका
ती हरेक फितलो सावित उनको थिए । म उनलाई स्वागत गर्न खुसीले

मृत्युपछि म प्रायः उनी दुलहीको सकिनसकी उठ्न खोजें । बोधी मलाई दुवै हात
मरा ढोकामा उभिरहेको सपना देख्यँ । बस फैलाएर बोलाइरहेकी थिइन् । उनको हात समाउनै
सपनाभित्रको बोकेर म । मेरो वायाँ खुट्टा असन्तुलन भयोरम
आज सामु त्यो फोटो राख्दा मलाई बेस्सरी । त्यसपछि मलाई के भो थाहा भएन ।
कुनै मुक्त भएको महसुस । भीमसेनस्थान, काठमाडौं
१०४ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
मैले देखेको सपना
(] नारायण थापा 'कल्पित'
म त सपनी पनि नराम्रो देख्न थालेको छ

सपनामा हालेको
कोशी, बाग्मती नै निलेको
त्यो कान्छी जसले मेरो घरबास खोसेकी थिई
पारेर गाँस थिई

बिपनाहरू निचोरेर झन्डे मलाई निलेकी थिई
अमिलो हो छाती चिरेर

फोरेकी थिई
एउटा बिपना उनेर नपाउँदै
मेरो देवताको बेचेकी थिई
म सपना देख्छु नौलो सपना
मैले देखेको सपनामा बिपना हुन्छ
विवश मेरा नयनहरू लोलाइरहन्छन्
क्षतविक्षत शहीदका रगतहरू

नतमस्तक मेरा पाइलाहरू लरबराएका
हत्कलाहरू गाँठो परेका
मैले देख्ने सपनामा मैले मेरै माटो बेचेको हुन्छु

आफ्नै घरको छाना र गारोहरू बाँदरले
उतारेर भत्काइरहेको
मैले सपनामा खित्का छोड्दै
म आफैं आफ्नो कलेजो चपाइरहेको हुन्छु ।

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
कथा र तेइसओटा छन्।
एसिया / प्रशान्त सहप्रकाशन कार्यक्रम (AC?)
अन्तर्गत एसियाली सांस्कृतिक केन्द्रले प्रकाशन
गरेकी Together’
नेपाललगायत १८ देशका रचनाहरूले स्थान
पाएका छन् र एकैसाथ त्यसै कृतिको नेपाली
अनुवाद भएकाले यसको. महत्ता बहुसांस्कृतिक
अध्ययनका दृष्टिले समेत महत्त्वपूर्ण साबित
भएको छ । साहित्यिक गुणमा हास नल्याईकन
अनुवाद गरिएका यसमा रचनाहरू पढ्दा

उत्सुकता, र त्यसमा निहित शिक्षाले
पाठक अभिभूत हुन्छ । मनोरञ्जनको यस
पद्धतिलाई ज्ञान एवम् व्यवहारकौशल बुद्धिका
लागि प्रयोग गर्न मर्यादित जीवन, नैतिकता र
एकैसाथ सामाजिक सन्तुलनका हिसाबले अत्यन्त
सन्देश लाभदायक सिद्ध हुने कुरामा दुई मत हुन सक्तैन ।
एकैसाथ कथाहरू अत्यन्त

सतर्कताका साथ चुनिएका छन् । 'गुरुत्वाकर्षणको
हाँसेर वाँच्नु मान्छेको संवृद्धिको परिचंय हो । सिद्धान्त', 'सन्तुष्टिको 'फेरि

हाँसोमा मनलाई रमणीय वनाउने शक्ति हुन्छ र खेल' जस्ता कथाले
हाँसोसँगै त्यसमा अन्तर्निहित प्रयोगबाट मान्छेका कमजोर प्रवृत्तिंहरूप्रति तीक्ष्ण
मानिसको चेतनालाई परिष्कार गर्न सक्यो भने प्रहार गर्दछन् भने 'दुई असल
त्यो अकै महत्त्वपूर्ण । प्रसिद्ध कथाकार 'जस्तोलाई तस्तै' आदिले चाहिँ
किशोर पहाडीले `Laughing लाई बालवालिकालाई आनन्दका साथसाथै असल
नेपालीमा गरेको अनुवाद एकैसाथ शिक्षा प्रदान गर्दछन् । किन
नामक कृति प्रकाशित भन्ने रचना एउटा घमन्डी पशुको घमन्ड
जीवनलाई हाँसोमा घनीभूत सार प्राप्त गर्न चकनाचूर भएको सन्देश दिने रोचक मिथक
चाहनेका लागि सुवर्ण अवसर मिलेको छ । हो । “भतुवा घोडा', 'इराबदी 'त्यो सत्य
अत्यन्त रोचक कथा, गाउँखाने कथा र उखान- हुन सक्तैन' जस्ता निबन्धात्मक रचनामा कल्पना
समावेश गरिएको यस कृतिले सम्पूर्ण र ज्ञानको मीठो संयोजन गरिएको यस्ता
पाठकलाई र विशेष गरी कथामा मानवीय प्रवृत्तिको सूक्ष्म निरीक्षण गरी
स्तरीय, शिष्ट र मनोरञ्जनपूर्ण खुराक प्रदान हास्यव्यङ्गयको सन्तुलित प्रयोग पाइन्छ ।
गर्ने कनै छैन । बालबालिकाहरूलाई र भ्रममा
एकैसाथ हाँसाँ कतिमा सरल तथा पार्ने किसिमले वर्णन गरिएका कुराहरूलाई गाउँ
प्रभावोत्पादक चित्रका सायै स्वाभाविक भाषामा दिनपर्ने धम्कीका साथ पत्ता लगाउन दिनु
रचिएका चउन्नओटा कथा, चउन्नओटै गाउँखाने गाउँखाने कथाको अभीष्ट हुन्छ । यस्ता कथाले
१०६ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
गरी वर्णित वस्तुसम्वन्धी ज्ञान दिनाका प्रकाशक : साझा प्रकाशन
मस्तिष्कको स्मरणशक्ति बढाउन र संस्करण : पहिलो नेपाली संस्करण
समाधान गर्ने वानी वसाल्न उत्प्ररित (२०५५)
। यस कृतिमा विभिन्न दशका : रु. १०५।-

कथाहरूको भएकाले तिनवाट विभिन्न नेत्र एटम
चालचलन, सोचाइ बुझ्न र वस्तुप्रतका जिज्ञासा
शान्त पार्न सकिन्छ । उखान-टुक्कामा पनि

आर्जित खारिएका ज्ञानका भण्डार
खित्का : समकालीन
भदन सकिन्छ । 'गुलियो नभएको नेपाली कथाको नयाँ
'लहर उठेको पानीमा कम
'भैंसीलाई वीणा बजाएर सुनाउनु' जस्ता
व्यइग्यप्रधान र उखान-टुक्काहरू प्रस्तृत
कृतिमा छन् । २०५५ साझा प्रकाशनवाट
हॉसो लगाउन केवल उरन्ठ्याउला करा मात्र प्रकाशत नेपाली पाठकहरूका
भन्ने धारणा गलत सावित गर्न यो हातमा एउटा अर्का आएका
कृति सक्षम यसले असल विचार अपनाई छ- खित्का । यस लखक राजव
जीवनलाई शिष्ट र अनुशासित वनाउन प्रेरणा हन् । राजव नपाली साहित्यका पाठकहरूका
दिन्छ । सामान्यमा पनि गम्भीरता दिनु यी निम्ति नयाँ र नौलो नाम होइन । उनी समय
रचनाहरूको विशेपता रहेको पुस्तकलाई पीडा, इतर जिल्लावासी मानवीय

घाँटीमा मोतीको माला' नबनाई यसवाट बनौट शताब्दीका
आफ्ना गल्तीहरूलाई सच्याउने काममा भासहरू र शताब्दीको
चनाखो रहने र भविष्यमा सफलता हात (श्ृङ्गलाबद्ध कविताहरू) र असमर्य श्लोक
खोज्नेहरूलाई यसले आनन्दमयी अमृत दिनेछ २०५५ सालमा पुनः
भन्ने कुरामा म विश्वस्त छु । आकर्षक कलेवर, खित्का लिएर साहित्यिक सिर्जनाको
स्तरीय कागज र छपाइ तथा निरन्तरता र चिन्तनको चुनौतीसहित पुनः
विशिष्टताले यस कृतिलाई उच्च र सङ्ग्रहणीय पाठकसामु प्रस्तुत भएका छन् ।

बनाएका छन् भने मालअनुसार मूल्य पनि उचित साइजका ८८ पृष्ठमा यस
सही, शिष्ट र सन्देशमूलक आफ्नो आकृति प्राप्त गरेको छ। यसमा जम्मा
खडेरी परेको नेपाली साहित्यमा एकैसाथ कथाहरू छन् । सालाखाला

जस्तो मनोविनोदपूर्ण र गहकिलो कृति आउनु
यी कथाहरू साढे पाँच सीमाभित्र सीमित
सवैका लागि खुसीको कुरा हो । छन् । प्रत्येक कथाका अन्त्यमा रचनाकाल (?)
: एकैसाथ (Laughing दिइएको छ । जसअनुसार राजवले यी
Together को नेपाली अनुवाद)

कथाहरू २०४८ देखि २०५४ साल
अनुवादक : किशोर पहाडी अर्थात बितेका सात वर्षभित्र सिर्जना
विधा : कथा, गाउँखाने कथा र उखान देखिन्छ । प्रजातन्त्रको पुनर्वहालीपछि

कथाहरूमध्ये मा २, ४९ मा १, ५० मा
गरिमा : : १०७

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
६ ५१ मा ५, ५२ मा ०, र ५४ मा १/१
पनि पार्टीकाममा निष्ठाका राजनीति
गरी। यी कथाहरूमा नेपालको वर्तमान राजनीति गर्ने पार्टीकार्यकर्ताहरूलाई हिजोका तिनै
र त्यसमा देखिएको अत्यन्त पुनर्स्थापित भएपछि चिन्नै र

टपटुंय्याँ र चोरचण्डाललाई आफ्ना
जम्मा सोह
ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको छ ।
विश्वासपात्र बनाएर जिम्मेवारी के
कथाहरूमध्ये पहिलो कथाको शीर्षक हो- 'चलको राजनैतिक नैतिकता हो ? यस प्रकारको सामयिक
। पहिलो कथाको पहिलो ने र यथार्थपूर्ण प्रस्तुति राजवल गरेका छन् ।
थाहा छैन ।
'यो कुन पार्टी चाहने हुनुहुन्छ भन्ने काठमाडौँ शहरको अंशले फुटपाथका
हरूलाई एकाएक टिपेर नेत्री-
खूव पिरोलिँदै छ' भन्ने रहेको छ । उक्त अभिनेत्री, कलाकार, चित्रकार, गायक-धावक सव
पढ़नासाथ समकालीन नेपाली राजनीति त्यसले थोक दिन सक्छ तर नारीअस्मिता चाहने हाम्रा
निम्त्याएका कर्मचारी प्रशासनभित्रका विकृति- चेलीहरूलाई श्रीमती बन्ने औपचारिक अवसर
विसङ्गतिलाई सहजे वुझ्न सकिन्छ । या कल्पना

भने दिँदैन । नवयौवना नेपाली नारीहरूको
होइन, वास्तविकता हो । वास्तविकता र यथाथ पीडाजन्य यसमा पाइन्छ । 'वभव लीला
जहिले पनि तीतो हुन्छ । त्यसैले गजवका कथाहरू
कालो धनको लीला हो जहाँ स्तरको
पढ्ने पाठकहरूमध्ये केही पाठकहरूलाई यो एउटा कर्मचारीले काठमाडौंमा ४ ओटा घर
सत्य तीतो पनि लाग्न सक्छ । आफ्नो विचार वनाउन सक्छ । व्युरोक्रेसीभित्रका यस दुर्गन्धपूर्ण
मिल्दो हाकिम भए हने, चरित्रलाई राजवले तीखा काँडाले

गर्न पाइने यहाँ छ ।
मनोवल अनि
घोच्छन् र आफ्नो लेखकीय दायित्व पूरा
गर्छन् । जवानी रित्तिएर पनि नवयौवना
छेपाराले रड यो र त्यो पार्टीको सदस्य वन्न चाहने 'यान्त्रिका' को कथा यान्त्रिक नै छ ।
हं भन्द चाकडी-चाप्लुसी र गर्ने स्वार्थी थप वरु' 'वँधवीको पनि यसे

यहाँ राजवका कथाले निके चर्को कित्ताका कथा । परपुरुषको मुख पनि हेर्न
दिएका छन् । दोस्रो 'नोकर, कुकुर र सनिउल्लाको घरपरिवारको प्रचलनबाट
राजनीति' भन्ने कथामा पनि नेपाली नारीहरू वन्दीजस्तै लाग्छन्-
लाई 'प्रतिवन्ध' मा खोज्ने सुगाजस्तै- जहाँ पनि
शक्तिको वर्गर्चारत्र भएको दखिन्न कथामा । जे नहोस भनिन्छ आखिर त्यही
छ । त्यही वर्ग ज्यान जोगाउन भएर छाडछ- खित्का कथामा । हातका
घर छोडेर भागका र आफ्ना वावु चुरा खित्का छोडेर भागेका
तत्त्व भएकामा चित्त दुखाई कट्टर पञ्चकी छारी नपाली पाठकहरूले
विहे गरेर छोराले अन्तत नपढी राम्ररी ठम्याउन सक्नुहुन्न । हामीकहाँवाट
प्रजातन्त्रका पुनवहालीपछि काका ससराली
पञ्चायती दलाली संस्कार र संस्कृति अझै गएको
मावली सवै आफन्त र नातेदारलाई आरक्षण छैन । सम्बन्धविस्तारका निम्ति गरिने चाकडी-
दिएका सन्दर्भ कम महत्त्वपर्ण छैन । भमिगत
चाप्लुसीको यो नयाँ तौरतरिका
कालमा खतरावीच परनि नेताहरूलाई हिमचिम गर्न' कथाले प्रस्तुत गरेको छ । पार्टीलाई
सुरक्षा दिदै आएका र आफ्नो भएभरको सात लाख रुपियाँ चन्दा दिँदा पनि विजय
१०८ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
सुनिश्चित हुने क्षेत्रको टिकट नपाउनु वर्तमान विधा : कथा
प्रजातान्त्रिक अभ्यासको आदर्श उदाहरण हो । लेखक
'निराश दुई नम्बर' कथाले यसै कुरालाई अभिलेख प्रकाशक : साझा प्रकाशन
बनाउँछ । नेपाली राजनीतिमा देखिएको संस्करण : पहिलो (२०५५)
अवसरवादी नमुना हो - ` रु. ३१।-
'कमरेड मृदङ्ग । २०४६ सालको जनक्रान्ति साजसज्जा :
दबाउन प्रतिकार समितिको केन्द्रीय स्तरको पारस भण्डारी
दौडाहामा गएको व्यक्ति ०४७ सालमा पार्टी
भाषामा आधुनिक
प्रवेश गरी २०४८ सालमा फुत्त निस्केर मन्त्री
बन्दछ । यो मामुली हो ? अझ उसैले भन्छ

एउटा सभामा संरक्षणका निम्ति म नेपाली पचहत्तर
अनेकौं खतराबीच भेष बदलेर आएको छु ।'
चिन्तनका आत्मविनाश' यसरी हन्छ- मार्क्सवादी गद्यकविताहरूको सँगालो
र गैरमार्क्सवादी विचारधारालाई दुई पात्रका
माध्यमबाट प्रस्तुत गरिएको राजवको चिन्तनको रूस सीआइएस नेपाल उद्योग वाणिज्य
धुरी र बौद्धिक उचाइले जब समीकरण प्राप्त सङ्घका कोषाध्यक्ष जीवनाथ लामिछानेको
गर्दछ । यस सङ्ग्रहको अन्तिम कथा हो- संयोजकत्व र प्रकाशनमा भाषामा

शिकार ।' यसलाई पाठक गम्भीर जना आधुनिक नेपाली कविहरूका
अध्ययन॑-विश्लेषण गरी आफ्ना काउकती 'पचहत्तर एक प्रतिनिधित्वपूर्ण
। म यस कथाको नुस्खा दिन कवितासङ्ग्रह प्रकाशमा आएको छ । नेपाली
चाहन्नँ । साहित्यलाई क्षेत्रमा परिचित
यसरी लघुआयामका यी कथा- गराउनमा यस प्रकारका अनूदित ग्रन्थहरूको
हरूको सँगालो खित्कामा साहित्यकार अग्रगामी भूमिका रहने निर्विवाद छ । नेपाली

राजवका विगत पौने दशक यता देखा परेका साहित्यको काव्यको फॉट उर्वर रहिआएको
तथ्य पनि कसैबाट छिपेको छैन । नेपाली
चिन्तन चुलिएको पाइन्छ । यहाँ नेपालको
काठमाडौं उपत्यका, तराई र पहाड छोइएको काव्यक्षेत्रमा फस्टाउँदै आइरहेका परम्परागत
मौलिक लोकलय, शास्त्रीय छन्द तथा गजल

छ । विभिन्न जनजाति, भाषा र संस्कृति बोलेको
छ- कथा बनेर । कम कल्पना ज्यादा यथार्थ आदि प्रमख काव्यशैलीहरूमा नयाँ आयाम थप्ने
दिँदैछन् कथाकार राजव । उनको कथा नेपाली प्रतिनिधि कविहरूका

गद्यकविताहरूको यस्तो गहकिलो संगाला
शैली-प्रस्तुति र चिन्तनगर्भ पनि नेपालको वर्तमान
परिवर्तित सन्दर्भसँगै मोडिएर आफ्नो मार्ग प्रकाशमा ल्याउने जीवनाथ लामिछानेको प्रयास
खोजिरहेजस्तो लाग्छ । समकालीन नेपाली अत्यन्त प्रशंसनीय र स्तुत्य
कथाको राजवको शताब्दीको मध्यतिर

काव्यशैलीको प्रवेशका साथै नेपालका मूर्धन्य
यो सङ्ग्रह सङ्ग्रहणीय छ, पठनीय छ, मननीय
कवित्रय बालकृष्ण सम, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा
र स्मरणीय पनि छ ।
तथा गोपालप्रसाद काव्यसाधनाका
कति : कङ्गन खित्का
गरिमा : : १०९

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
फलस्वरूप गद्यकविताले पनि नेपाली साहित्यमा आधुनिक नेपाली कविताका सबै प्रमख
प्रवत्तिहरूको प्रतिनिधित्व गर्दछन् भन्ने मेरो कनै
प्रवेश पाएको थियो । संस्कृतका छन्दको कठोर
काव्यदेवीलाई मुक्त तुल्याउन नेपाली आधिकारिक दाबी छैन, यद्यपि ती सबै नेपाली
कविहरूबाट प्रयोगमा ल्याइएको यस नयाँ भाषामा परम्परामा स्थापित

काव्यास्त्रलाई जति ताने पनि तान्न सकिने अर्थमा भइसकेका कविहरू हुन् भन्ने पाठकहरू
नेपाली पाठकहरूले सुरुमा रवरछन्द भन्ने नाउँ मसित सहमत हुनेछन् भन्ने म ठान्दछ ।” (पृष्ठ
३:४)
दिएका थिए, तर हाल यस नयाँ अत्याधुनिक
शैलीले गद्यकविताको प्रतिष्ठित आसन ग्रहण प्रस्तुत कवितासङ्ग्रहमा कविको जन्मवर्षको
गरिसकेको छ । यसै शैलीका आधारमा वरिष्ठतालाई ध्यानमा राखेर क्रमशः
प्रतिनिधिपूर्ण आधुनिक नेपाली कविताहरूले स्थान लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, केदारमान व्यथित,

पाएका छन् र शीर्षक छानिएका गोपालप्रसाद रिमाल, मोहन कोइराला, हरिभक्त
नेपाली कविता राखिनु पनि औचित्यपूर्ण नै कटुवाल, भूपि शेरचन, वासु शशी, बैरागी काइँला,
लाग्दछ । कृष्णभक्त वानीरा गिरि, मञ्जुल, कृष्णभूषण
प्रकाशकको हैसियतले जीवा लामिछानेले बल, विष्णुविभु घिमिरे, अशेष मल्ल र दिनेश
कवितासङ्ग्रहको उद्घाटन गर्दै निम्न कुरा अधिकारीसमेत नेपाली काव्यको गद्यकविता

छ- “मेरो भावनालाई म कन शब्दमा शैलीमा निश्चित स्थान बनाइसक्ने विभिन्न
कसरी अभिव्यक्ति ? यस समयमा म के पुस्ताका १५ जना ख्यातिप्राप्त कविहरूका ७५
भन्ने र कसरी भन्ने भनी केही हिचकिचाहटको काव्यकृतिहरू परेका छन् । प्रस्तुत सङ्ग्रहको
अनुभव गर्दैछु, तर अर्कोतिर यो कवितासङ्ग्रह भूमिकाको रूपमा रहेको नेपाली

प्रकाशमा ल्याउन किन र कसरी म विश्वस्त कविताको प्रादुर्भाव कसरी भयो' (पृष्ठ ७ : ११)
हुन पुगेँ भन्ने विषयमा पाठकहरूसमक्ष केही भन्ने शीषकको समालोचनात्मक सिंहावलोकनमा
ओकल्ने मलाई घचघच्याउँदैछ ।” यी कविताहरूका अनुवादक एवम् सम्पादक

प्रकाशकको संक्षिप्त भनाइमा अगाडि अङ्ग्रेजी तारानाथ शर्माको कथनानुसार “गर्वपूर्ण परम्परा,
आधुनिक नेपाली कवितासङ्ग्रह निकाल्ने स्वतन्त्र विचार एवम् सम्पूर्ण मानवजातिप्रति
निर्णय लिन आफ्ना मित्र कवि दिनेश मैत्री भावले सुसम्पन्न नेपाल तथा नेपाली
अधिकारीसँगको उत्प्रेरित हुनुभएका जनतालाई बुझ्न आधुनिक नेपाली काव्यको
जीवा लामिछानेले अगाडि कसरी र किन अतिरिक्त अरू कुन बढी उपयुक्त माध्यम हुन
प्रकाशित गर्ने जमर्को गरियो भन्ने सक्ला र । यस त्यसैको एक सानो
चर्चा गर्दै कविताहरूको चयनको तर महत्त्वपूर्ण अंशको इमानदारीपूर्वक
सन्दर्भमा अंशतः लेख्नुभएको छ- “हरेक कविको गर्ने जमर्को भएको छ ।” (पृष्ठ १०)
एक-दुई कवितालाई रोजेर धेरै कविहरू चयन नेपाली कविताहरूको रूपान्तरण
गनुका प्रत्येक कविको र योगदानको प्रस्तुत गर्ने शुभारम्भ, जहाँसम्म मलाई लाग्दछ,
अभिव्यक्ति हुने किसिमबाट तिनका पाँच- महाकवि लक्ष्मीप्रसाद
पाचआटा मात्र कविता रोजेर पन्ध जना
कविहरूलाई स्थान दिन उपयक्त हने विचार
गरियो । यस समावेश गरिएका
शाहदेवको
अध्यक्षतामा गठित काव्यप्रतिष्ठानबाट श्री ५
उपलक्ष्यमा भएको थियो । उक्त काव्यप्रतिष्ठानको
११० : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
मुखपत्रिका इन्द्रेनीको (वैशाख 'वर्तमान युगका केही लेखकहरूका
वर्ष १, अङ्क २) लाई पहिलो यस्तो एउटा नमुनादार कविताहरूको एक उपस्थित
सङ्ग्रहको रूपमा लिन सकिन्छ । त्यसमा गर्न' प्रकाशमा ल्याइएको त्यस
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, बालकृष्ण सम, माधवप्रसाद सम्पादकीयमा जनाइएअनुसार “विभिन्न धारामा
घिमिरे, भीमदर्शन रोका, विजयवहादुर मल्ल, चलिरहेका र विभिन्न शैली र प्रवृत्त दर्शाउने यी
गार्गेय तथा भवानी भिक्षुसमेत ७ जना कविहरूका आत्मस्फर्तिका सारमा केही साजा
कविका १५ कविताको अङ्ग्रेजी अनुवाद नेपाली बस्तु पाइन्छ । यसमा छानिएका कविताहरू
मूलसहित समावेश छ । पत्रिकाको सम्पादकीयमा छापिएका छन्, ती

जनाइएको थियो- “हामीले यस नेपाली अनुवादमा सकभर दुई विभिन्न भाषाको
कविताको अङ्ग्रेजी अनुवाद दिएका छौं प्रतिभाभेदले लगाएको सिमानाभित्र मूल कविताको
प्रचारको निम्ति ।.. यस नै ठीक अनुसरण गर्ने कोसिस गरिएको छ ।”
अङ्ग्रेजी अनुवादका निम्ति काव्यप्रतिष्ठानका (इन्द्रेनी, ७, पृष्ठ १७३ : १७५) यस प्रकार

अध्यक्ष श्री लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाका प्रति हामी काव्यप्रधान इन्द्रेनीका दुई
अत्यन्त अनुगृहित छौँ । परिश्रमले नसा तत्कालीन लब्धप्रतिष्ठित नेपाली कविहरूका
होउन् तापनि कविगुरुले हामीलाई घण्टौं समय कतिपय कविताहरूले अङ्ग्रेजी भाषामा पुनर्जन्म
दिनुभएको छ । हामीलाई उल्लासमा पाएका थिए । एसियाली लेखक

उहाँले आफ्न् हाडघोटाइलाई सम्मलेनाङ (ई. सं. १९५६) लाई गहकिलो
सहनुभयो ।” (पृष्ठ ७०) यस प्रकार नेपाली कवितासङ्ग्रहको संज्ञा दिन सकिन्छ ।
काव्यको चिनारी अन्तर्राष्ट्रिय दिने प्रथम अडग्रेजी भाषामा पुस्तकाकार रूपमा
अनुवादक हाम्रा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा आधुनिक नेपाली काव्यको प्रतिनिधित्वपूर्ण सङ्ग्रह
नै थिए । रूसमा नेपाली नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानको संयोजन र
साहित्यको प्रथम चिनारी दिने श्रेय पनि उनैलाई प्रकाशनमा सन् १९७२ मा प्रकाशित भएको
छ। थियो । आधुनिक नेपाली काव्य :

३२७) शीर्षकको यस कवितासङ्ग्रहमा लेखनाथ
तत्पश्चात् लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले कवि
भीमदर्शन रोकाको समेत सहयोगमा लेखनाथ पौड्याल, बालकृष्ण सम, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा,
भवानी भिक्षु, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित,

पौड्याल, बालकृष्ण सम, भीमनिधि तिवारी,
माधवप्रसाद घिमिरे, गोपालप्रसाद रिमाल, मविवि
भवानी भिक्षु, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित,
शाह, विजय मल्ल, मोहन कोइराला, भूपि शेरचन
माधव महेन्द्रवीरविक्रम शाह, जनादन
सम, भीमदर्शन रोका र आफ्नै पनि प्रसिद्ध
र बैरागी १३ जना नेपाली लब्ध-
प्रतिष्ठित कविहरूका कविताहरू समावेश
कविताहरूको अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरेका थिए ।
सन् १९५६ को पुछारतिर भारतको राजधानी

गरिएका छन् । एसियाली लेखक
दिल्लीमा सम्पन्न भएको एसियाली लेखक
परेका केही कविहरूलाई यसमा
स्थान दिइएको छैन भने केही नयाँ कविहरूले
सम्मेलनको सन्दर्भमा प्रकाशित काव्यप्रतिष्ठानको
यसमा प्रवेश पाएका छन् । उपयुक्त दुवै
मुखपत्र इन्द्रेनीको एसियाली लेखक
सात जना कविहरूको समावश
(वि. सं. वर्ष १, ७, पृष्ठ १७६) मा
औचित्यपूर्ण नै भए तापनि कविताको चयनमा
ती कविताहरू नेपाली मूलसहित छापिएका थिए ।
गरिमा : : १११

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
केही कविका कतिपय कविताहरू पनि दोस्रो शीर्षकको प्रस्तुत चौथो सङ्ग्रहको छ त्यसको
पटक अनुवाद गरी समावेश गरिनुको चाहिँ हकमा पनि मेरो गुनासो के छ भने यो
औचित्य पुष्टि गर्न सकिँदैन । उदाहरणार्थ, उपर्युक्त मुक्त रहेको छैन ।

केदारमान 'कमिला', 'चील', नेपाली गद्यकविताफाँटका सबै प्रतिनिधि कविता-
शीर्षकका कविताहरूले हरूलाई गाताभित्र समेट्न सम्भव नभए
पृथक्-पृथक् अनुवादमा दुवै स्थान तापनि अङ्ग्रेजी भाषामा पूर्वप्रकाशित कविता-
पाएका छन् । उदेकलाग्दो कुरा के छ भने हरूलाई यस समावेश

केदारमान व्यथितको संलग्नता दुवै सङ्ग्रहको वाञ्छनीय थियो भन्ने मेरो ठहर यद्यपि यस
प्रकाशनमा रहेको छ- पहिलोमा सडग्रहमा परेका पचहत्तर

सदस्यको रूपमा त दोस्रामा चाहिँ नेपाल राजकीय मलाई भेडो 'वाघले
रूपमा । यसबाट बच्चा किन खान्छ', 'आमाको
त यही प्रतीत हन्छ, मानौं कविलाई पहिलेको 'घैँटोभित्र वटवृक्ष', 'घुम्ने मेचमाथि अन्धो
अनुवादले सन्तृष्टि प्रदान नगरेको होस । परन्तु
'हामी नेपाली मध्यरातको सडकमा मातेको
अनुवाद दाँज्ने हो भने दोस्रोपल्टका मान्छेको भाषण' जस्ता पहिले नै तथा

अनुवादकको दक्षतामा कुनै कमी नभए तापनि प्रकाशित उत्कृष्टतम १२ वटा (लक्ष्मीप्रसाद
मलाई त लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाकै अनुवाद बढी देवकोटा : ३, गोपालप्रसाद रिमाल : ४, भूपि
मीठो लागेको छ। सायद पहिलो अनुवादमा शेरचन : ४ र बैरागी काइँला : १) कविताहरू
बानी परिसकेकाले पनि हन अपितु दोहोरिएका छन् । खास मेरो गुनासो महाकवि
ऐतिहासिक महत्त्वको दृष्टिले पहिलो अनुवादकको लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको प्रसिद्ध कविता 'पागल'
स्थान दोस्रो वा अन्य अनुवादले लिनै सक्तैन को सन्दर्भमा छ जसको अनुवाद स्वयम्
भन्ने मेरो व्यक्तिगत धारणा छ । फेरि नेपाली देवकोटावाट नै भएको हुँदा त्यसको महत्त्व
साहित्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा वढीभन्दा बढ़ी भाषामा नेपाली महाकविको मूल
रूपमा परिचित गराउन अहिलेको अवस्थामा काव्यकृतिकै रूपमा गर्नु युक्तिसङ्गत हुन्छ । नेपाल
एउटै कृतिको दोहोरोतेहरो समय र राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानको संस्करणमा समेत उक्त
साधन लगाउनुभन्दा नयाँ-नयाँ कृतिको अनुवाद कविता यथावत् गरिएको छ र यस्तै

गर्नु नितान्त जरुरी छ । बरु अनुवादको भाषागत हुनुपर्दछ पनि । तसर्थ 'पागल' कवितालाई फेरि
विविधतामा ध्यान दिनु उचित हुनेछ। कनै रूपान्तर गर्नुको कुनै औचित्य र
साहित्यकारको एउटै कृतिको मात्र अनेकपल्ट प्रयोजन म देख्दिनँ । उपर्युक्त कविहरूका अझै
अनुवाद गर्नाले त हाम्रो साहित्यको दरिद्रताकै
मात्र विज्ञापन गर्नुसरह हुन्छ र विदेशी पाठकको

कृतिहरू छन् । अन्तर्राष्ट्रिय प्रदर्शन गर्न
मनमा हाम्रा साहित्यसर्जकके प्रतिभामा समेत
सकिने साहित्यिक कृतिहरूको हामीसँग अभाव
नउठ्ला भन्न सकिँदैन ।
नहुनु हाम्रो सौभाग्य हो र लिनको परिचय
जहाँसम्म नेपाली साहित्यका वरिष्ठ लेखक, यथासम्भव छिटो विदेशी साहित्यानुरागीहरूसमक्ष
समालोचक र अङ्ग्रेजी भाषाका प्रकाण्ड विद्वान् प्रस्तृत गर्नु हाम्रो परम कर्तव्य हो ।
तारानाथ शर्माको अनुवाद र सम्पादनमा प्रकाशित
यसै पुनित कर्तव्यको अनुबोध गरी रूस
छानिएका नेपाली कविताहरू (ई.सं. १९९९) सीआइएस नेपाल उद्योग वाणिज्य सङ्घका
११२ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
कोषाध्यक्ष लामिछानेले नेपाली प्रकाशित भइसकेका महाकवि लक्ष्मीप्रसाद
काव्यवाटिकामा उदाएका आधुनिक नेपाली पन्ध्र एक सानो सँगालो
कविका पचहत्तर कविताहरूको गुच्छा तयार पारिँदैछ र भविष्यमा नेपाली
भाषाभाषी हातमा लखककविहरूका कृतिहरू रूसी भाषामा
सुम्पिदिनुभएको छ । निःसन्दह ने प्रकाशमा ल्याउने पनि मेरो योजना रहेको छ ।
नेपाली कविताहरूको यो चोथो सडग्रह पहिलेका यसलाई साकार रूप दिन
बेग्ले खालको छ। एक त यसमा सहयोगका अपेक्षा राखिन्छ ।
गद्यकविता-विधाले मात्र स्थान पाएको छ । दास्रा-
अन्त्यमा कुन कुरामा जोड दिन चाहन्छ
यसमा कविताहरूले नेपाली काव्यका भने छानिएका नेपाली कविताहरू (ई.सं. १९९९)
अत्याधुनिक प्रवृत्तको पनि परिचय भन्ने प्रकाशकको रूपमा जीवा

गर्दछन् । अनुवादको स्तर निके उच्च छ लामिछानेका सत्प्रयासबाट भाषामा
र पुस्तकको सज्जा पनि आकर्षक रहेका छ । प्रकाशमा नेपाली
जीवा लामिछानेले भनाइमा काव्यलाइ जगतमा परिचित
जनाउनुभएको छ- “यो सुरुआत मात्र हो । यस । नेपाली साहित्यको एक
क्षेत्रमा संलग्न रहेकाहरूवाट प्रोत्साहनको केही नाताल म उहाँका यस पहलकदमीको
शब्द र मेरा स्यावासीको स्नेहालु प्रशंसा गर्दछु र यस्ता उहाँको योगदान
धापसहित मेरो यस प्रयासको स्वागत भइरहोस् भन्ने पनि कामना
पाएँ भने आफ्नो भ्याएसम्म मलाई विशेष कुन पनि लागिरहेको
सुव्यवस्थित ढङ्गवाट र अन्य प्रमुख छ भने यस सडग्रहमा समाविष्ट १५ मध्ये ८
अन्तराष्ट्रिय पनि नेपाली काव्य मात्र जना मेरो व्यक्तिगत परिचय थियो
नभई अन्य साहित्यिक विधाका कृतिहरूको र पनि छ । लागि
अनुवाद गर्ने चाहना । हाल म आन्तरिक हृदयदेखि ने जीवनाथ लामिंछानेप्रति
म विदेशमा रहेकों भए तापनि म नेपाली हूँ र आभार प्रकट उहाँको यस्तो निःस्वार्थ
मेरो व्यक्तिगत परिचय सुरुदेखि अन्त्यसम्म उदाहरण सवैका लागि
नेपालसितै छ भन्ने कुरामा पूर्णतः अनुकरणीय । पनि यस प्रकारको
सत्कार्यमा जीवनाथ लामिछानेलाई उत्तरोत्तर
सचेत छु र यसको गर्व पनि गर्दछु (पृष्ठ ४)
यहाँनेर कुराको पनि संक्षपमा उल्लेख सफलताको हार्दिक व्यक्त गर्दछु ।

Selected Nepali Poems
गर्न चाहन्छु भने रूसी स्वस्थानी
Translated & Edited : Tara Nath
१९९६) ग्रन्थको अनुवाद र नेपालीमा सुनौला Sharma
' सिउर (ई.सं. १९९८) को अनुवादको प्रकाशनमा Published : Jiva Lamichhane,

यस हरफको लेखकले जीवनाथ New Baneshwar, Kathmandu, Nepal
समर्थन र सहयोग प्राप्त गरेको छ । रसियाली First Edition : 1999
नेपालविदहरूको प्रस्तुत Page : 182

Price : Nepalese Rs. (USD 15)
समाविष्ट सबै कविहरूको केही न केही परिचय
रसियाली मित्रहरूले पनि पाएका छैन् भन्ने पनि
उल्लेख गर्न चाहन्छु । अहिले रूसी भापामा

गरिमा : : ११३

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
कविता छ भने आजका मानिसहरूको अमानवीय
क्रियाकलाप र त्यसको नराम्रो असरको

भविष्यवाणी गर्नुभएको
हास्यरसको मिसाएर नवराजजीले पुरुषको
श्रीमान् जीवनमा श्रीमतीको प्रभाव देखाउन खोज्नुभएको

छ भने यथेचारिएको जाति
गरिमा १९७ ढिलै गरेर मात्र पढ्ने
थिचिइरहनुपरेको विवशता नकुलजीको कविताले
सौभाग्य मिल्यो । यस रचनाहरूको चुरो
मात्र समावेश गर्दै नियमित पाठकको हैसियतले
ओकलेको छ । आजको प्रदूषित वातावरणमा
नवीन क्रान्ति ल्याएर उच्चस्तरीय मानवीय
घोच्न पुगेका एक-दुई कुराहरू पनि समेटेको
जीवन बनाउने रहरले ओतप्रोत भएको कविता
शाक्यजीको छ भने मान्छेको साँचो रूपको
कथाहरूमा मुखले राष्ट्रहितको स्वर मात्र
ओकलेर भारतसँगको पारवहन सन्धिमा बलिया 'खोज' मान्छेको
विकृत रूपको दुर्गन्ध पनि पाइएको
जोडन असक्षम अधिकार प्राप्त
व्यक्तिहरूको लापरवाहीले गर्दा सर्वसाधारणले विविध स्तम्भअन्तर्गत
रचनागर्भ ज्ञानवद्धक, मनुजीको व्यङ्गयले सचेत
भोग्नुपरेको कष्टकर जीवनलाई
भई कर्मपथमा दौडन प्रेरणा दिएको, सम्पादकीय
आक्रोशको पराकाष्ठामा उभिन पुगेको कथा
ज्ञवालीज्यूको छ भने यथार्थको कडी समाउन रोचक र लोकसाहित्यले विजयपुरलाई यथेष्ट
पुगेको छ साकारज्यूको कथा । वर्तमान स्थितिमा

रूपमा सम्झाएको छ । स्तम्भ
राजनीतिज्ञहरू लुछाचँडी गरेर निजी भाषाको साहित्यबाट नअलगिए सुनमा
डुब्न पुगेको सन्दर्भमा देशको स्वार्थ सुगन्ध हुने थियो ।
अन्तमा, कठिन परिश्रमका पसिनाबाट

छातीभरि नेपाल आमाको पुकार सुन्न
चाहने व्यक्तिहरूको कान बहिरो र आँखा अन्धो उब्जेका अनमोल मोतीका रूपमा रहेको
बनाउने अनि विपक्षीहरूलाई फत्तुरको दोषारोपण समालोचना स्तम्भले वृद्धि हुन पाओस् भन्ने अपेक्षा
लगाउने यथार्थ प्रवृत्तलाई औंल्याएको 'समवेदना' राख्दै घरदैलोमा समयमै गरिमा सदैव
कथा मार्मिक छ, भन्ने कामना ।
वर्तमान सामाजिक सन्दर्भसँगै नन्दलाल आचार्य
मल खुवाएर सोझासीधा मानिसहरूले भोग्नपरेका १, उदयपुर

विवशताहरू उदाङ्गो पारिएको कृष्णभक्तजीको हाल- राजविराज- ९
: गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
सम्पादकीय
साहित्य र परिभाषा
किताबको ज्ञान साहित्य होइन । ज्ञानलाई अभिव्यक्त गर्न मात्र पनि
साहित्य होइन । साहित्यको संस्कृति विकसित भएको ठाउँमा लेख्नु मात्र पनि
साहित्य होइन । कथा, कविता लेख्नु मात्र पनि साहित्य होइन । जीवनलाई
छोएर मानवीय अनुभूतिको अभिव्यक्ति साहित्य हो । र त्यो अभिव्यक्ति
कवितामा राखेर दिए पनि, कथामा राखेर दिए पनि पर्ण संवेदनाका साथ
जीवन प्रक्षेपित गर्न साहित्य हो । त्यो प्रक्षेपणबाट सार्वजनिक चासोको विषय
वैचारिक बलका साथ सार्वजनिक ठाउँमा पुग्नु साहित्य हुनुको परिचय हुनु
हो । साहित्यका लागि परिभाषा हुनु आवश्यक छैन । किनकि जीवन

परिभाषामा नबाँधिने हुनाले परिभाषामा साहित्यलाई पनि वाँध्नु जरुरी छैन ।
साहित्यलाई कवितामा त्यतिखेर उभ्याउनु जरुरत हुन्छ जतिखेर जीवनको
कुनै पक्ष उद्घाटित हुनु जरुरी हुन्छ । कसको जीवन कसरी उद्घाटित गर्ने,
किन र कसका लागि उद्घाटित गर्ने त्यो जान्ने व्यक्ति कवि भएको हुनाले
उसले कविता लेख्छ । भावनालाई हराउने र विचारलाई लुकाउने मान्छे
मान्छेको कवि होइन । मानिसले कि प्रकृतिलाई माया गरेर बाँच्नु जरुरी छ

कि माया गरेर बाँच्न जरुरी छ । प्रकृतिका माध्यमबाट मानिससम्म
कति सन्देश पग्यो वा मानिसका माध्यमबाट कति सन्देश पुग्यो
हरेक साहित्यमा खोज्छ । मान्छेले साहित्यलाई कुन बेला खोज्छ
मानिसलाई थाहा किनकि हरेक मानिस एक न एक चोटि जीवन
खोज्छ । जीवनको ठेगाना बताउन नसक्ने मान्छेले कविता लेख्नु जरुरी छैन ।
साहित्यमा आउनु पनि जरुरी छैन । मानिस कुन ठाउँमा बसका
दःखमा कसरी बसेको छ त्यसको परिचयबाट कविले आफ्नो परिचय दिनु
जरुरी छ । किनकि हरेक य॒गले मानिसको अवस्थिति खोज्छ । विज्ञान पनि
मानिसकै करा खोजिरहेछ । दर्शन पनि मानिसकै कुरा खोजिरहेछ ।
मानिसको करा नखोज्नु साहित्यमा आएर अपराध गनु हो । साहित्यकारको
गरिमा : : ११५

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
संसारसित सम्बन्ध छ भने मानिसका कारणले हुनुपर्छ र हुनुपर्दैन भने
साहित्यकारले कलम समात्ने अभिनय गर्नु हुँदैन । साँचो साहित्यकार मानिसलाई
दुःखमा छोडेर कहींबाट पनि एक्लै सक्तैन र कोही दुःखमा छ भने
त्यसको मुक्तिका लागि कहीँबाट शब्द दिन्छ, अर्थ दिन्छ र आवाज दिन्छ र
हिँड्छ । धेरै मानिस आफ्ना आवाज दिएर हिँडे र कवितामा आवाज दिएर
एउटा व्यक्ति मिल्टन हुन्, एउटा व्यक्ति हन् र एउटा
गोपालप्रसाद रिमाल हुन् । र यही साहित्यको अर्थ र परिचय र परिभाषा हो ।
र यहींबाट साहित्य सुरु हुन्छ ।
११६ : : गरिमा

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
-
gq
-- ay

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00
गरिमा GARIMA
गृरिमा २०० ल. जि. ५. नं. ४४/२०३९/४० ल. द. न.

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 09:42:52 +00:00

Garim

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Garim

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Garim

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

गरिमा / Garimā

Source: South Asia Open Archives , 07-17-1999

This item is being shared by an institution as part of a Community Collection.

This content downloaded from

This content downloaded from

Enjoy Maths- Primer Å

This content downloaded from

विश्वम्भर कविता : उपेन्द्र विनोद खुमनारायण

राई, जयन्ता पोखरेल, रेखा रौनियार,

समालोचना : प्रा. हरिप्रसाद शर्मा, डा. कविता लामा

खोजपरक लेख : शरदचन्द्र शर्मा भट्टराई

कला इतिहास / संस्कृति : सोमप्रसाद खतिवडा

परिचयात्मक लेख : लम्साल

विश्वसाहित्य : तसलिमा नासरिन

मूल्य : रु. १५।-

This content downloaded from

२००, साउन २०५६

This content downloaded from

(१) अन्धविश्वास रञ्जुश्री पराजुली

(७) दिदीभाइको माया हुमागाई

बालसाहित्यका निम्न पुस्तकहरू चाँडै बजारमा

(१) हराएको मूर्ति विजय चालिसे

This content downloaded from

मृत्युबिना आस मेले कहाँ गर्न सक्नु ?

तिरस्कारबाटै परिकल्पित ईश्वर पनि पाएँ रे

र त यो संयार मेरो लागि सरचना बन्यो रे

सूर्य, त्यसको घाम, फुलेको

म भर्खरकी बिहानी भएकी छु बगैँचामा

त्यस्तो मृत्युको छटपटीमा

कालै नगरा बजे बजोस

यता उक्लिरहेको तीखो

This content downloaded from

बिउँझेको, जाग्रत् भने हने

बल्ल मुक्त छु, स्मृतिबाट, कल्पनाबाट, त्यसैले मृत्युबाट

भारी बिसाइदिएको छु चौतारीमा

नृत्य गर्दैछ भित्रभित्र

स्मृति, मात्र मृतवस्तुको अवशेष, मात्र सङ्ग्रहालय

बस्ती बस्छु महल

म त चाहन्छु त्यय आधारशिलालाई पनि आफ्नै शिरमाथि उभ्याउन

तर नजानी-नजानी चिप्लेर त्यो खस्छ तिम्रो देहावसानको स्मरण हुन्छ

यो उज्यालो सहर, यी माणिक अनुहारहरूका बस्ती, यतिकसो द्रव्य

सायद यो पनि अतीत बनेर सङ्कलन जग हुँदैछ

This content downloaded from

रकेटहरू ग्रहान्तर गमन गर्दैछन् । उनीहरूसँगै छ ।”- म ।

अट्टालिकाका परेवाका “वृद्ध हातमा छ । शान्ति खुट्टातल

अस्पतालमा जन्मिएर, होटेलका सुस्वादु भोजन कहाँ छ पैसा ऊ ।

This content downloaded from

उन्माद अमिलिएर मनको पित्ले कचौरामा मिलीजुली बाडौं, पैसा ऊ ।

स्वादको कठालो भिजाउँदैछ ।”- म । “सुख, सुख, प्रयत्न प्राप्ति एउटा

द्वितीय दृष्टि शैलीमा 'आसन-एलबम'

नीलाम ऊ र म छौँ । “अतः प्रत्येक स्त्री प्रेमी र पतिको पोथी र

अट्टालिकाहरू उर्लिएका छन् । माथि एयरवस र तृतीय दृष्टि

। तल काला, चिल्ला, सन्ध्या सूर्य आकाश

व्यस्त छन् ।"- म । माथि स्याहारसम्भारविहीन थोत्रा-पुराना वायुयान

द्वितीय महत्तम दयादृष्टि छ ।”- म॒ । झुप्रो र बाटाघाटामा जन्मिएर, ढिँडोरोटो

This content downloaded from

आफूसित छेन ।”- म । “काल, काल, महाकालको श्रापले

“अट्टालिका भोग्दछ क्या मज्जाले यो अकाल ।

“आदर्श, नैतिकता, सदाचार, स्वावलम्बन, म चुप लागेँ । ऊ पनि चुप लाग्यो । यस

'म' भन्ने मेरो नाम 'मनु' हो । भन्ने