1

About the publishing house

Dingani Publishers
Between 10th & 11th Avenue
Robert Mugabe, Bulawayo

1st Edition 2022

Cover Designed by: Dingani Publishers
Typesetting by: Dingani Publishers

All rights reserved. No part of this book may be reproduced or utilized in any form or
by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by an
information storage and retrieval system, without permission in writing from the
Publisher. Inquiries should be addressed to Dingani Publishers.

Printed by Dingani Publishers in Bulawayo, Zimbabwe

2
RUZIVO NECHENJEDZO PAMUSORO PEMACALA
MaCALA zvipimo zvekudzidza kwevadzidzi kwenguva refu tichitarisa bumbiro ravo
rechidzidzo, nekudaro anofanira kuitwa kubva fomu yokutanga kana tiri kutaura
zvesekondari. Mabumbiro ezvidzidzo mukaatarisa haasisina kunzi fomu 1 ne2 kana
kuti 3 ne4, tongoti hapasisina ZJC neO’ LEVEL zvakaparadzana, pave nemabumbiro
akanzi fomu 1 – 4. Kureva kuti bumbiro iri rave kutotangirwa kufomu yekutanga.

NB: MaCALA anofanira kutorwa nenzira nhatu dzinotevera;

1) Continous assessment for learning (chipimourefu chekudzidza)

2) Continuous assessment as learning (chipimourefu sekudzidza)

3) Continuous assessment of learning (chipimourefu chedzidzo)

NB: Kana maCALA akasanoitwa kubva fomu yekutanga, haazonyanyi kupa basa
kana kuti haazonyanyi kuwandira pafomu yechina. Zvakanaka kuti vana vaite
maCALA kubva ari fomu yekutanga. Zvino vazhinji vachine pfungwa yekuti
maCALA anotangira pafomu yechitatu chete, zvinova zviri kuzoita kuti vafe
nebasa panguva yokupedzisira

3
NHUNGAMIDZO
Basa remaCALA rine basa rekuti vadzidzisi nevadzidzi vaite basa kuti ZIMSEC nemapazi
anoona nezvedzidzo agoona basa rakaitwa pakupera kwedanho regore rechinomwe,
fomu yechina kana fomu yetanhatu. Padanho rino takanangana nevadzidzi vesekondari.
CALA twubasa twudiki twakanangana nekutsvaga pane dambudziko nekuti ringapedzwe
sei. Panogona kunge pasina dambudziko asi kuti pachida kuonekwa unyanzvi hwekuti
chinoitwa sei kana kuti chingachengetedzwe kana kusimudzirwa sei. CALA aya anobva
mubumbiro rechidzidzo. Kubva pumusoro wega wega wezvinofanira kudzidzwa
mubumbiro rechidzidzo, panobuda CALA kana maCALA. Panodiwa unyanzvi
hwekuumba misoro yetsvagurudzo chete. Pane tsvagurudzo inoda kuitwa
pazvirungamutauro, mamumbirwo emutauro, misambo, nzwisiso, pfupiso kana
rondedzero. Ndizvo zvimwe chetewo nekuuvaranomwe takanangana nezvinofanira
kudzidzwa kunyanya zvinyukwa zvine chekuita netsika nemagariro evanhu ekare
naanhasi. Harisi basa rinofanirwa kurema kunge purojekiti yekuyunivhesiti, ngaive
tsvagurudzo inopedzeka nenguva diki kuitira kuti vadzidzi vakwanise kuwana nguva
yekuita zvimwewo zvakaita sekuverenga, kunyora manotsi, nezvimwe zviitwa zvemukirasi
zvemazuva ose. Zvakare ngazvive zvisingadhuri, vadzidzi ngavashandise zvavanowana
munharaunda yavo.

4
BHUKU RINO RAKAUMBWA SEZVINOTEVERA:
A: maCALA makumi maviri:
Basa reCALA →Mudonzvo wemudzidzisi →Chipimo chebasa→ Mhinduro
dzingatarisirwe
B: Mimwe mibvunzo yetsvagurudzo

NHENDO
Rutendo kwamuri imi vadzidzi

Rutendo kwamuri imi vadzidzisi

Rutendo kwamuri imi Mwari

Rutendo kwamuri imi vari pasi

Rutendo kwamuri imi vanasorojena

5
KUMIKIDZO
Hero basa vadzidzisi, hero basa vadzidzi! “Pasina vanhu hapana vadzidzisi, pasina
vadzidzisi hapana vanhu. Vadzidzisi muri vatumwa vaMwari, dai Mwari afambawo nemi
mubasa renyu”

Kune vese vari kuita basa, muri kufira basa muchiziva kuti rine basa, vakafa vari kuti
kufa kune basa veduwe. Saka basa sebasa, ukaona basa rine basa serisina basa
mumabasa emabasa ako, uchashaiwa basa rine basa mumabasa emabasa ako, saka
shanda basa kuti ugowana basa rine basa mumabasa emabasa ako. Iro basa rinoita
serine basa harina basa kana ukada kunyatsotarisa basa racho sebasa. Kune vese vari
kuita basa, shandai muchiziva kuti basa rine basa rine basa, uye basa risina basa rine
basa rebasa rekupa basa vatenzi mabasa emabasa makuru. VaMabasa vakatoramba
zvebasa rinovapa basa risina basa pamabasa avo.

6
Contents
RUZIVO NECHENJEDZO PAMUSORO PEMACALA............................................................ 3
NHUNGAMIDZO ........................................................................................................................ 4
NHENDO ..................................................................................................................................... 5
KUMIKIDZO ............................................................................................................................... 6
CALA 1 MAHWINDI .................................................................................................................. 8
CALA 2 ZVIRAHWE ................................................................................................................ 14
CALA 3 TSUMO ....................................................................................................................... 20
CALA 4 NHARE ....................................................................................................................... 25
CALA 5 MAZITA ...................................................................................................................... 30
CALA 6 NYAUDZOSINGWI ................................................................................................... 36
CALA 7 MUSAMBO WECHINYARIKANI ............................................................................ 40
CALA 8 MITUPO ...................................................................................................................... 46
CALA 9 MICHATO YEMAZUVA ANO ................................................................................. 51
CALA 10 KUTORA ZVINODHAKA ....................................................................................... 56
CALA 11 KUDZIDZA SHONA NECHISHONA CHETE ....................................................... 61
CALA 12 ZVIRWERE............................................................................................................... 67
CALA 13 KUCHEMA MUFI .................................................................................................... 72
CALA 14 KUTARISIRWA PASI KWECHIDZIDZO CHECHISHONA ................................ 82
CALA 15 BASA REUDZIDZISI ............................................................................................... 88
CALA 16 MAZWI ANOPERETERWA ZVAKAFANANA (HOMOGIRAFU) ..................... 94
CALA 17 ZVIRWERE ZVAKANETSA MUZIMBABWE ...................................................... 99
CALA 18 KUTANDA BOTSO ............................................................................................... 105
CALA 19 KUONGORORA KUKOSHAKWEMACALA MUKUDZIDZWA
KWECHISHONA .................................................................................................................... 110

7
 CALA 1 MAHWINDI

MUDONZVO WEMUDZIDZISI
KUONGORORA MASHANDIRO EMAHWINDI NEKUGADZIRISA PANE DAMBUDZIKO

CHIDZIDZO SHONA DANHO FOMU

LANGUAGE YECHINA

MHANDO TSANANGURO
YETSVAGURUDZ
O

MUSORO UNHU HWEMAHWINDI

UNYANZVI RUZIVO NEKUNZWISISA, KUGADZIRISA

ZVINETSO, KUGONA KUTAURA
NEKUVANDUDZA

MAWANIRO  Kunzwisisa hwaro hwezviri kutaurwa

EZVIBODZWA  Kuita tsvagurudzo inogutsa pamusoro pemahwindi

 Kudonongodza mashandiro emahwindi (zvakanaka,
zvakaipa uye zvingaitwe kupedza matambudziko)

ZVINANGWA  Kudzidzisa unyanzvi hwekupedza matambudziko

 Kuyemura zvakanaka zvinoitwa pamabasa
 Kutsanangura zvingaitwe kuderedza matambudziko

MUDZI WETSVAGURUDZO
Kuita tsvagurudzo yevanhu vanonzi mahwindi: zvakanaka zvavanoita, zvakaipa
zvavanoita uye zvingaitwe kuderedza hunhu hwakaipa hwavo

8
 MUDONZVO WEMUDZIDZISI
UNHU HWEMAHWINDI

HWARO

Vanhu vazhinji vanofamba nzvimbo dzakasiyana-siyana nekuda kwezvikonzero

zvakasiyana-siyana. Mukufamba muZimbabwe mazuva ano unowana mahwindi
achitungamirira panzvimbo zhinji dzinokwirirwa michovha. Vamwe vanhu vanoyemura
chihwindi kana kuchivenga. Zvakanaka kuti vadzidzi vazive zvakanaka zvinoitwa
nemahwindi, zvakaipa zvavanoita uye zvingaitwe kuderedza matambudziko ari
kusanganikwa nawo nekuda kwemahwindi.

Chiitwa: A
i. Tsananguro yechinonzi mahwindi [2]
ii. Hunhu hwakanaka hunoitwa nemahwindi [8]

Chiitwa: B
Hunhu hwakaipa hunoitwa nemahwindi [10]
Chiitwa: C
Zvingaitwe kuderedza hunhu hwakaipa hunoitwa nemahwindi [5]

MAGOVERWO EZVIBODZWA

 Kugona kutsanangura zvinogutsa

 Kupa pfungwa dzine udzamu uye dzakawanda
 Kupa gadziriso yematambudziko zvine uchenjeri neudzamu
 Kunyora basa rakarongeka uye rakachena

9
 MANOTSI EMUDZIDZISI
 Vadzidzi ngavataridze kuti vakaita tsvagurudzo izere
 Vadzidzi ngavapindure zviri kudiwa pamatanho ese pasina pavanosiya

10
 CHIPIMO CHEBASA
UNHU HWEMAHWINDI
Zita reCALA: KUONGORORA MASHANDIRO EMAHWINDI NEKUGADZIRISA PANE
DAMBUDZIKO
MAPIMIRWO EBASA RICHAITWA

C D E
Uremu A B
AEDZA AEDZAW AOMERW
neunyanzvi SHANGWITI AGONA
ZVIRI NANI O A
 Zviri
 Kunyora  Zvakache  Zvakasvib
 Zvakachenese  Zvakaronge kunetsa
zvakaronge na asi a uye
sa ka asi zviine kutevedza
ka uye zvisina zvisina
nekurongeka kautsvina zvakanyan
zvakachena kurongeka kurongeka
5 4 ya
5 marks 3 2
1

Kutsanangura
hwindi
nekunyora  Anyora  Anyora  Anyora
 Anyora  Anyora
zvakanaka
zvinoitwa 7-8 3-4 1-2
9-10 5-6
nemahwindi
10 Marks

Kutsanangura
zvakaipa  Anyora  Anyora  Anyora
 Anyora  Anyora
zvinoitwa
nemahwindi 7-8 3-4 1-2
9-10 5-6
10 marks
Kutsanangura
zvingaitwe  Agona zvese  Agona  Agona  Agona
kuderedza unhu izvi Agona zvina
zvitatu zviviri chimwe
hwakaipa 4 3 2 1
hwemahwindi 5
5 marks
Total 30 marks

11
MHINDURO DZINGATARISIRWE
Chiitwa: A
i. Tsananguro yechinonzi mahwindi [2]
-munhu anoshanda panokwirirwa michovha achidaidzira vafambi kuti vapinde
mumota iye achizopiwa kamuripo nevaridzi vemota

ii. Hunhu hwakanaka hunoitwa nemahwindi [8]

-kubatsira vafambi nekuvaudza kunokwirirwa michovha
-kutakurira vafambi mikwende yavo
-kukumbirira vane mari dzisingakwani kuti vatakurwe
-kurongedza midziyo kana mitundu mumota
-kudzivirira mota nevatyairi vayo kubva kumapurisa
-kukokera mota kusvika yazara/kutsvaga vanhu kusvika mota yazara
-kuyambutsa vechidiki/chembere migwagwa
-kurwirana kana mumwe wavo apinda mudambudziko etc
Chiitwa: B
Hunhu hwakaipa hunoitwa nemahwindi [10]
-kubvuta zvinhu zvevanhu vachienda nazvo kumota pasina kutenderana
-kumanikidza vanhu kukwira mota dzavasingadi
-kunyepera vanhu muripo wemotokari vachitaura muripo wepasi
-kungoita ruzha rwusina tsarukano
-kunwa zvinodhaka voshanda vakadhakwa
-kutyaira mota vasina zvitambi
-kunyepa kuti mota yazara isina kuzara kana kutogaramo sevanoenda
-kusoropodza vafambi munzira
-kunyepera vanhu kunogumira kana kunosvika motokari kana vachiona kuti vanhu
vashoma
-kuba zvinhu zvevanhu, etc

12
Chiitwa: C
Zvingaitwe kuderedza hunhu hwakaipa hunoitwa nemahwindi
[5]
-kusavatendera kubata zvinhu
-kuvadzidzisa mabatirwo akanaka anoitwa vanhu
-kusavatendedza kutyaira motokari vasina zvitambi
-kuti vabviswe panzvimbo dzemichovha nemapurisa
-vemakombi vanofanira kufamba nevakokeri vavo

13
 CALA 5 MAZITA
MUDONZVO WEMUDZIDZISI
MAZITA ANOREVA ZVAKAFANANA

CHIDZIDZO SHONA LANGUAGE DANHO FOMU

YECHINA

MHANDO TSANANGURO
YETSVAGURUD
ZO

MUSORO YEMURO NEONGORORO YEMAZITA AKAUMBWA

ZVAKASIYANA ASI ACHIREVA ZVAKAFANANA

UNYANZVI RUZIVO NEKUNZWISISA, KUDONONGODZA,

KUFUNGA ZVINE UDZAMU

MAWANIRO  Kunyora mazita anoreva zvakafanana neakapiwa

EZVIBODZWA  Kugona kuisa mazita ese anyorwa mumipanda yawo

 Kutaridza maumbirwo ezita rimwe nerimwe

ZVINANGWA  Kudzidzisa unyanzvi hwekufunga neudzamu

 Kuziva mipanda yemazita
 Kuziva maumbirwo emazita

MUDZI WETSVAGURUDZO
Kuita tsvagurudzo yemazita anoreva zvakafanana, kuaisa mumipanda yawo uye
kuaumba zvakanaka

30
 MUDONZVO WEMUDZIDZISI
MAZITA ANOREVA ZVAKAFANANA

HWARO

Mazita anogona kuumbwa zvakasiyana asi achireva zvimwe chete. Kureva zvimwe chete
hazvirevi kuti angapinde mumipanda yakafanana nguva dzose. Maumbwiro awo
anogona kutosiyana zvakare zvichienderana nemupanda waanopinda. Tsvagurudzo ino
yakanangana nekuti vadzidzi vazive upfumi huri mumutauro weChiShona uye kugona
kuronga nekuumba mazita.

Chiitwa: A
Kunyora mazita gumi ekuzvifungira neanoreva zvimwe chete nawo
[5]
Chiitwa: B
Kuisa mazita ese mumipanda yawo
[5]
Chiitwa: C
Kutaridza maumbirwo
[15]

MAGOVERWO EZVIBODZWA

 Kugona kunyora mazita anoreva zvakafana

 Kugona kuisa mumipanda yawo
 Kuumba mazita acho
MANOTSI EMUDZIDZISI

 Vadzidzi ngavataridze kuti vakaita tsvagurudzo izere

 Vadzidzi ngavapindure zviri kudiwa pamatanho ese pasina pavanosiya

31
 CHIPIMO
MAZITA ANOREVA ZVAKAFANANA
Zita reCALA: YEMURO NEONGORORO YEMAZITA AKAUMBWA
ZVAKASIYANA ASI ACHIREVA ZVAKAFANANA
MAPIMIRWO EBASA RICHAITWA

Uremu A B C D E
neunyanzvi SHANGWI AGONA AEDZA AEDZAWO AOMERW
TI ZVIRI A
NANI
 Kunyora  Zvakache  Zvakarong  Zvakac  Zvakasviba  Zviri
zvakaronge nesesa eka asi hena asi uye zvisina kunetsa
ka uye nekurong zviine zvisina kurongeka kutevedza
zvakachena eka kautsvina kuronge 2 zvakanyan
5 marks 5 4 ka ya
3 1
 Agona ese  Agona 8  Agona 6  Agona 4  Agona 2
Kunyora mazita
zvichidzik
anoreva
5 4 3 2 a
zvakafana
5 Marks 1

 Agona ese  Agona ½  Agona⅖  Agona ⅕  Agona

Kuisa mazita
8
mumipanda
6-7 4-5 2-3 1
yawo
8 marks
Kutaridza  Agona  Agona  Agona  Agona
maumbirwo Agona zvina
zvese izvi zvitatu zviviri chimwe
emazita 5 4 3 2 1
12 marks
Total 30 marks

32
 MHINDURO DZINGATARISIRWE
Chiitwa: A
Kunyora mazita gumi ekuzvifungira anoreva zvimwe chete asi akaumbwa
zvakasiyana [5]
uswa/bundo/sora
mwena/guru
doro/hwahwa/mhamba
dhaka/dope
rukukwe/rupasa/bonde
bura/mbambaira/dima
gonhi/sasa
barika/guru
godo/shanje
nyada/vende

Chiitwa: B
Kuisa mazita ese mumipanda yawo
[5]
Zita Mupanda
uswa/bundo/sora 14, 5, 5
mwena/guru 3 / 4, 5
doro/hwahwa/mhamba 5. 14, 9/10
dhaka/dope 5, 5
rukukwe/rupasa/bonde 11, 11, 5

33
bura/mbambaira/dima 5, 9/10, 5
gonhi/sasa 5, 5
barika/guru 5, 5
godo/shanje 5, 9/10
nyada/vende 5, 5

Chiitwa: C
Kutaridza maumbirwo [15]
Zita
uswa/bundo/sora
mwena/guru
doro/hwahwa/mhamba
dhaka/dope
rukukwe/rupasa/bonde
bura/mbambaira/dima
gonhi/sasa
barika/guru
godo/shanje
nyada/vende
Chivakashure chezita + Dzitsi rezita
u- -swa
ri- -pundo
ri- -sora
mw- -ena
ri- -kuru
ri- -toro
hw- -ahwa

34
N- -mhamba
ri- -dima
ri- -koni
ri- -sasa
ri- -kodo
ri- -kuru
ri- -kodo
Ø- -shanje
ri- -nyada
ri- -vende

35
 CALA 9 MICHATO YEMAZUVA ANO
CHIDZIDZO SHONA DANHO FOMU YECHINA
LANGUAGE

MHANDO TSANANGURO
YETSVAGUR
UDZO

KUONGORORA MICHATO YEMAZUVA ANO SENZIRA

MUSORO
YEKUROONA NAYO

UNYANZVI RUZIVO NEKUNZWISISA, KUDONONGODZA,

KUFUNGA ZVINE UDZAMU

MAWANIRO  Kunzwisisa hwaro hwezviri kutaurwa

EZVIBODZW  Kuita tsvagurudzo inogutsa pamusoro pemuchato

A  Kuongorora nekupenengura muchato wasarudzwa

ZVINANGWA  Kudzidzisa unyanzvi hwekupedza matambudziko

 Kuyemura zvakanakira muchato
 Kutsanangura matambudziko nekupa zvingaitwe
kupedza matambudziko
MUDZI WETSVAGURUDZO
Kuongorora nekupenengura muchato muupenyu wanhasi

51
 MUDONZVO WEMUDZIDZISI
MICHATO

HWARO

Vanhu vari kupembedza michato senzira yekuwanana mazuva ano. Muchato une
zvawakanakira uye pane matambudziko akawanda ari kuuya nekuda kwemichato.
Tsvagurudzo ino yakanangana nekutsvaga zvakanakira muchato, zvawakaipira
nezvingaitwe kuderedza matambudziko acho.

Chiitwa: A
Zvakanakira muchato [10]
Chiitwa: B
Zvakaipira muchato [10]
Chiitwa: C
Zvingaitwe kuderedza matambudziko [5]

MAGOVERWO EZVIBODZWA

 Kugona kutsanangura zvakanakira muchato

 Kugona kutsanangura matambudziko aunzwa nemuchato
 Zvingaitwe kuderedza matambudziko aya

MANOTSI EMUDZIDZISI

 Vadzidzi ngavataridze kuti vakaita tsvagurudzo izere

 Vadzidzi ngavapindure zviri kudiwa pamatanho ese pasina pavanosiya

52
 CHIPIMO

MICHATO

Zita reCALA: KUONGORORA MUCHATO SENZIRA YEKUROONA NAYO MAZUVA ANO

MAPIMIRWO EBASA RICHAITWA

Uremu A B C D E
neunyanzvi SHANGWITI AGONA AEDZA ZVIRI AEDZA AOMERWA
NANI WO
 Kunyora  Zvakachene  Zvakarongeka  Zvakachena asi  Zvaka  Zviri kunetsa
zvakarong sesa asi zviine zvisina sviba kutevedza
eka uye nekurongek kautsvina kurongeka uye zvakanyanya
zvakachen a 4 3 zvisina 1
a 5 kurong
5 marks eka
2
 Anyurura  Anyurura  Anyurura  Anyu  Anyurura
Zvakanakira
rura
muchato
9-10 7-8 5-6 1-2
10 Marks 3-4

 Anyurura  Anyurura  Anyurura  Anyu  Anyurura

Matambudziko
rura
aunzwa
9-10 7-8 5-6 1-2
10 marks 3-4

Kuderedza  Agona  Agona zvitatu  Agona  Agona

matambudziko Agona zvina
zvese izvi 3 zviviri chimwe
5 marks 4 2 1
5
Total 30
marks

53
 MHINDURO DZINGATARISIRWE
Chiitwa: A
Zvakanakira muchato [10]
-unoita kuti pabviswe roora
-unoita kuti vanhu vafambirane
-unosunganidza ukama
-unoita kuti vachati vawane zvipo
-unopa rudadiso kuvachati nevabereki
-unosimudzira rudo kuvachati
-unoita kuti vamwe vawanewo basa sk vatambi, vachatisi, vedheko,
vekubika
-unozivisa veruzhinji wanano pajekerere pasina kuhwandirana
-unoshanda seuchapupu pakugovewa kwepfuma pakati pemukadzi,
murume nevana
-unoderedza undyire kubva kuhama neshamwari kana pafiwa etc
Chiitwa: B
Zvakaipira muchato [10]
-unodhura kugadzirira
-unosunganidza vanhu nyangwe paine rudo rwemanyepo
-unounza kusarudzana pamhuri
-mhemberero dzinongoitwa zuva rimwe dzotopera
-unogona kusawana zvipo zvakawanda zvaunenge uchitarisira
-unogona kushaya tsigiro kubva kuvabereki kana hama
-unotora nguva refu kugadzirira
-unopiwa zvipo nezvausingadi
-unogona kuitwa muchivande kunyanya wekumakoti
-unopa vanhu mutoro wekufunga nekugadzirira etc

54
Chiitwa: C
Zvingaitwe kuderedza matambudziko [5]
-veukama vanofanira kutsigira vachati zvizere
-vakokwa kumuchato ngavauye nezvipo zvakanaka
-vachati ngavachate chete kana vaine rudo rwechokwadi
-vachati ngavasarudze nzvimbo dzisingadhuri dzekuchatira
-hama ngadziwirirane nguva dzese kuti pasazove nekukakatirana
pamuchato etc

55
 CALA 10 KUTORA ZVINODHAKA
KUTORWA KWEZVINODHAKA NEVECHIDIKI MUZVIKORO

CHIDZIDZO SHONA LANGUAGE DANH FOMU

O YECHINA

MHANDO TSANANGURO
YETSVAGURU
DZO

MUSORO KUTORWA KWEZVINODHAKA NEVECHIDIKI

MUZVIKORO

UNYANZVI RUZIVO NEKUNZWISISA, KUGADZIRISA

ZVINETSO

MAWANIRO  Kunzwisisa hwaro hwezviri kutaurwa

EZVIBODZWA  Kuita tsvagurudzo inogutsa pamusoro pezvikonzero

zvekutorwa kwezvinodhaka
 Kupa mazano angaderedze kutorwa kwezvinodhaka

ZVINANGWA  Kudzidzisa unyanzvi hwekutsvaga nekunyora

 Kuongorora zviri kuitika munzvimbo dzekudzidzira
 Kutsanangura zvingaitwe kuderedza matambudziko
ekutorwa kwezvinodhaka

MUDZI WETSVAGURUDZO
Kutorwa kwezvinodhaka nevechidiki zvaita kuti vatadze kudzidza zvakanaka

56
 MUDONZVO WEMUDZIDZISI

KUTORWA KWEZVINODHAKA

HWARO

Vechidiki vazhinji muzvikoro vave kunyanya kutora zvinodhaka izvo zvave kuita kuti
hunhu hwevo hunetse kugadzirisa muzvikoro. Mhando dzezvinodhaka uye zvinokonzera
kuti vanhu vade zvinodhaka ndizvo zvinoda kuzivikanwa kuti pagove nenzira
dzekuderedza dambudziko iri muzvikoro.

Chiitwa: A
Mhando nemazita ezvinodhaka zviri kutorwa nevechidiki muzvikoro
[5]
Chiitwa: B
Zviratidzo zvekutorwa kwezvinodhaka nevechidiki muzvikoro
[10]
Chiitwa: C
Zvingaitwe kuderedza kutorwa kwezvinodhaka nevechidiki
[5]

MAGOVERWO EZVIBODZWA
 Kugona kudoma mhando/mazita ezvinodhaka
 Kupa zviratidzo zvekutorwa kwezvinodhaka
 Kupa zvingaitwe kuderedza kutorwa kwezvinodhaka
 Kunyora basa rakarongeka uye rakachena
MANOTSI EMUDZIDZISI
 Vadzidzi ngavataridze kuti vakaita tsvagurudzo izere
 Vadzidzi ngavapindure zviri kudiwa pamatanho ese pasina pavanosiya

57
 CHIPIMO
KUTORWA KWEZVINODHAKA

Zita reCALA: KUTORWA KWEZVINODHAKA NEVECHIDIKI MUZVIKORO

MAPIMIRWO EBASA RICHAITWA

Uremu A B C D E
neunyanzvi SHANGWITI AGONA AEDZA AEDZAW AOMERWA
ZVIRI O
NANI
 Kunyora  Zvakachene  Zvakar  Zvakache  Zvakasvib  Zviri kunetsa
zvakarongeka sesa ongeka na asi a uye kutevedza
uye zvakachena nekurongek asi zvisina zvisina zvakanyanya
5 marks a zviine kurongek kurongeka 1
5 kautsvi a 2
na 3
4
 Anyora  Anyora  Anyora  Anyora  Anyora
Zvingaitwe
kuderedza kutorwa
9-10 7-8 5-6 3-4 1-2
kwezvinodhaka
10 Marks
 Anyora  Anyora  Anyora  Anyora  Anyora
Zviratidzo
zvekutorwa
9-10 7-8 5-6 3-4 1-2
kwezvinodhaka
10 marks
Kudoma zvinodhaka  Agona  Agona  Agona  Agona chimwe
5 marks Agona
zvese izvi zvitatu zviviri 1
zvina
3 2
5 4

Total 30 marks

58
 MHINDURO DZINGATARISIRWE
Chiitwa: A
Mhando nemazita ezvinodhaka zviri kutorwa nevechidiki muzvikoro
[5]
Zvinwiwa: doro, waini, etc
Zvisvutwa: mbanje, fodya, glue, etc

Chiitwa: B
Zviratidzo zvekutorwa kwezvinodhaka nevechidiki muzvikoro
[10]
-kusauya kuchikoro mazuva ose
-kutiza zvidzidzo nguva yekudzidza
-kudya zviwitsi nguva zhinji
-kuramba kubatirwa bhegi
-kutamba nevanhu vanofungidzirwa kana vanozivikanwa kuti vatori
vezvinodhaka
-kupindura zvisina unhu
-kungoseka-seka kana kunyara zvisina tsarukano
-kugara munhu achingodya
-kutsvuka kwemaziso
-kungonzwa kuda kurwa
Chiitwa: C
Zvingaitwe kuderedza kutorwa kwezvinodhaka nevechidiki [10]
-kugara vadzidzi vari pavanoonekwa
-kugara vadzidzisi vachitaura nevabereki vevana
-kuita mazuva ekuuya kwevabereki kuzoona vadzidzisi nevadzidzi
-kuita ungano dzemangwanani vadzidzi vachiudzwa zveupenyu

59
-kuita makirabhu ekuzvichengetedza kwevana
-kuita zvidzidzo zvekeriya
-kurambidza kutengeswa kwezvinodhaka muzvikoro
-kupatsanura vadzidzi vane misikanzwa pakudzidza
-kudzinga chikoro vadzidzi vanotora zvinodhaka pachikoro
-kuranga nebasa rakaoma kune vanenge vabatwa

60
 CALA 15 BASA REUDZIDZISI

CHIDZIDZO SHONA DANHO

LANGUAGE

FOMU YECHINA

MHANDO TSANANGURO
YETSVAGURU
DZO

MUSORO BASA REUDZIDZISI

UNYANZVI RUZIVO NEKUNZWISISA, KUGADZIRISA

ZVINETSO, KUYEMURA

MAWANIRO  Kunzwisisa hwaro hwezviri kutaurwa

EZVIBODZWA  Kuita tsvagurudzo inogutsa pamusoro peudzidzisi

 Kudonongodza mashandiro evadzidzisi (zvakanaka,
njodzi uye zvingaitwe kupedza matambudziko)

ZVINANGWA  Kudzidzisa unyanzvi hwekuyemura nekupenengura

 Kuziva zvizere pamusoro pebasa reudzidzisi
 Kutsanangura zvingaitwe kuderedza matambudziko
anosanganikwa nawo muudzidzisi
MUDZI WETSVAGURUDZO
Kuita tsvagurudzo yebasa reudzidzisi: Mashandiro, njodzi uye zvingaitwe
kuderedza njodzi dzacho

88
 2. BASA REUDZIDZISI
KUONGORORA NEKUYEMURA BASA REUDZIDZISI
MUDONZVO WEMUDZIDZISI
BASA REUDZIDZISI

HWARO

Vanhu vazhinji mazuva ano havacheyemuri basa reudzidzisi muno muZimbabwe nekuda
kwekuti harisi kubhadharwa zvinofadza nehurumende. Nenyaya yekuti mabasa
mashoma munyika yeZimbabwe, vanhu vazhinji vanozopedzisira vave kunodzidzira
udzidzisi. Basa iri rinoita serakanaka chete asi ritoriwo nenjodzi dzariinadzo semamwe
mabasawo. Zvakanaka kuti vadzidzi vaite tsvagurudzo izere pamusoro pebasa iri
vasazoite zvekungowira pakupedzisira

Chiitwa: A

i. Tsananguro yechinonzi mudzidzisi [2]

ii. Nzvimbo shanu dzinodzidzirwa basa reudzidzisi muZimbabwe [5]

Chiitwa: B
i. Dzidzo inodiwa kuti munhu ave mudzidzisi akakwana [5]
ii. Njodzi dzinowanikwa mubasa reudzidzisi [8]

Chiitwa: C
Zvingaitwe kuderedza njodzi pabasa reudzidzisi [5]

MAGOVERWO EZVIBODZWA

 Kugona kutsanangura zvinogutsa

 Kupa pfungwa dzine udzamu uye dzakawanda
 Kupa gadziriso yematambudziko zvine uchenjeri neudzamu

89
 Kuisawo umbowo hwetsvagurudzo
 Kunyora basa rakarongeka uye rakachena

MANOTSI EMUDZIDZISI

 Vadzidzi ngavataridze kuti vakaita tsvagurudzo izere

 Vadzidzi ngavapindure zviri kudiwa pamatanho ese pasina pavanosiya

90
 CHIPIMO
Zita reCALA: KUONGORORA BASA REUDZIDZISI
MAPIMIRWO EBASA RICHAITWA

Uremu A B C D E
neunyanzvi SHANGWI AGONA AEDZA ZVIRI AEDZAWO AOMER
TI NANI WA
 Kunyora  Zvakach  Zvakaro  Zvakachena  Zvakasviba  Zviri
zvakaron enesesa ngeka asi zvisina uye zvisina kunetsa
geka uye nekuron asi kurongeka kurongeka kutevedz
zvakache geka zviine 3 2 a
na 5 kautsvin zvakanya
5 Marks a nya
4 1
 Anyora  Anyora  Anyora  Anyora  Anyora
Kutsanangura
udzidzisi
7 5-6 4 3 1-2
nekunyora
kunodzidzirw
a udzidzisi
7 Marks
 Anyora  Anyora  Anyora  Anyora  Anyora
Kutsanangura
zvakanakira
12-13 10-11 7-9 4-6 1-3
basa
reudzidzisi
13 Marks
Kutsanangura  Agona  Agona  Agona zviviri  Agona
zvingaitwe Agona zvina
zvese zvitatu 2 chimwe
kuderedza izvi 4 3 1
njodzi pabasa
reudzidzisi 5
5 Marks
Total 30
marks

91
MHINDURO DZINGATARISIRWE

Chiitwa: A

i. Tsananguro yechinonzi mudzidzisi [2]

-Munhu anodzidzira basa rekudzidzisa vamwe zvidzidzo

zvakatarwa nehurumende yenyika yaanoshandira.
-Vadzidzisi vanhu vakadzidzira basa reudzidzisi uye vanodzidzisa
zvidzidzo kupuraimari, sekondari nekuteshari

ii. Nzvimbo shanu dzinodzidzirwa basa reudzidzisi

muZimbabwe [5]

-Mkoba Teachers’ College

-Mutare Teachers’ College
-Masvingo Teachers’ College
-Nyadire Teachers’ College
-University of Zimbabwe etc

Chiitwa: B

i. Dzidzo inodiwa kuti munhu ave mudzidzisi akakwana

[5]

-kuapasa zvidzidzo zveO level kusanganisira svomhu nechirungu

-kupasa zvidzidzo zveA level
-kupasa Diploma rekudzidzisa
-kupasa dhigirii rekudzidzisa

92
 ii. Njodzi dzinowanikwa mubasa reudzidzisi
[8]
-kunyeperwa kubata/kubatwa chibharo
-kupomherwa mhosva dzemari
-kurwarirwa nevana vechikoro
-kurohwa nevana vechikoro
-kuwandirwa nebasa kana chikoro chakakura
-kushandira nzvimbo dzinotaurwa mutauro wausinganzwisisi
-kushandira kure nemusha kana mhuri yako
-kusabhadharwa zvinodyidzana nedzidzo yako etc
Chiitwa: C
Zvingaitwe kuderedza njodzi pabasa reudzidzisi [5]
-kuenda kunotsvaga basa kune dzimwe nyika
-kuenda kunoshandira pedyo nemusha wako
-kuitawo mamwe mabhindauko anounza mari
-kuita zvakatendeka nemari yepabasa
-kuvaka chipatara pachikoro etc

93
 KUITWA KWEMACALA MUZVIKORO

CALA 19 KUONGORORA KUKOSHAKWEMACALA MUKUDZIDZWA

KWECHISHONA
CHIDZIDZO SHONA DANHO FOMU YECHINA
LANGUAGE

MHANDO TSANANGURO
YETSVAGUR
UDZO

KUONGORORA KUKOSHA KWEMACALA

MUSORO
MUKUDZIDZWA KWECHISHONA

UNYANZVI RUZIVO NEKUNZWISISA, KUDONONGODZA,

KUFUNGA ZVINE UDZAMU

MAWANIRO  Kunzwisisa hwaro hwezviri kutaurwa

EZVIBODZW  Kuita tsvagurudzo inogutsa pamusoro pemaCALA

A  Kudonongodza ukoshi hwemaCALA (zvakanaka,

zvakaipa uye zvingaitwe kupedza matambudziko)

ZVINANGWA  Kudzidzisa unyanzvi hwekupedza matambudziko

 Kuyemura zvakanaka zviri kuunzwa nekuitwa
kwemaCALA
 Kutsanangura matambudziko nekupa zvingaitwe
kupedza matambudziko

110
MUDZI WETSVAGURUDZO
Kuongorora kukosha kwemaCALA mukudzidzwa kweChiShona

111
 MUDONZVO WEMUDZIDZISI
KUITWA KWEMACALA MUZVIKORO

HWARO

MaCALA akauya mukudzidza kwevadzidzi vepuraimari nesekondari. Kuuya kwaakaita

kwakaunza kunzwanana nekusanzwanana pakati pevaiti nevaitirwi. Tsvagurudzo ino
yakanangana nekuda kuona zvakanakira maCALA nezvaakaipira uye zvingaitwe
kubatsiridza kuti zvive mugwara rakareruka.

Chiitwa: A
Kupa yemuro yezvakanakira maCALA [10]
Chiitwa: B
Kupa zvakaipa zvakauya nekuda kwemaCALA [10]
Chiitwa: C
Zvingaitwe kupedza matambudziko acho [5]

MAGOVERWO EZVIBODZWA

 Kugona kunyurura zvakanakira maCALA

 Kugona kunyurura zvakaipira maCALA
 Kupedza kana kuderedza matambudziko acho

MANOTSI EMUDZIDZISI

 Vadzidzi ngavataridze kuti vakaita tsvagurudzo izere

 Vadzidzi ngavapindure zviri kudiwa pamatanho ese pasina pavanosiya

112
 CHIPIMO
Zita reCALA: KUONGORORA MASHANDIRO EMAHWINDI NEKUGADZIRISA
PANE DAMBUDZIKO
MAPIMIRWO EBASA RICHAITWA

Uremu A B C D E
neunyanzvi SHANGWI AGONA AEDZA AEDZAWO AKAOME
TI ZVIRI NANI RWA
Kunyora  Zvakach  Zvakaro  Zvakachen  Zvakasviba  Zviri
zvakarongeka enesesa ngeka a asi uye zvisina kunetsa
uye nekuron asi zvisina kurongeka kutevedza
zvakachena geka zviine kurongeka 2 zvakanyan
5 marks 5 kautsvin 3 ya
a 1
4
 Anyora  Anyora  Anyora  Anyora  Anyora
Kunyora
zvakanakira
9-10 7-8 5-6 3-4 1-2
maCALA
10 Marks
 Anyora  Anyora  Anyora  Anyora  Anyora
Kunyora
zvakaipira
9-10 7-8 5-6 3-4 1-2
maCALA
10 marks
Kuderedza  Agona  Agona  Agona  Agona
matambudzik Agona zvina
zvese zvitatu zviviri chimwe
o izvi 4 3 2 1
5 marks
5
Total 30
marks
KUITWA KWEMACALA MUZVIKORO

113
 MHINDURO DZINGATARISIRWE
Chiitwa: A
Kupa yemuro yezvakanakira maCALA [10]
-anoita kuti vadzidzi vawane zvibodzwa nyore izvo zvinozoshandiswa
pabvunzo dzavo
-vadzidzi vanodzidza kuita tsvagurudzo vasati vaenda kuyunivhesiti kana
koreji
-anoita kuti vadzidzi vakoshese dzidzo
-anodzidzisa vadzidzi kufunga zvine udzamu
-mudzidzi anokwanisa kubatsirwa nevamwe kana nemudzidzisi wake
-mudzidzi akafoira bvunzo anogona kushandisa maCALA ake ekare iwayo
-anopa mwana tarisiro yekupasa bvunzo dzake kana akagona maCALA ake
-anoita kuti vadzidzi vadzidzire kushanda pamwe
-anosimbaradza ukama pakati pemudzidzisi nemudzidzi
-anoderedza vadzidzi vasingaiti basa muzvikoro etc

Chiitwa: B
Kunyora zvakaipa zvakauya nekuda kwemaCALA [10]
-anowanzira vadzidzi basa pamusoro perekuverenga, manotsi nekudzidza
kwavagara vachiita
-anowanzirawo mudzidzisi basa rekuita/rekumaka nekuongorora
-ari kupa vadzidzisi basa guru rekusonana nevasingadi kuita maCALA kana
vanorovha
-bazi reZIMSEC rakapa vadzidzisi basa asi harisi kuvabhadhara pakumaka
maCALA
-aunza huori muzvikoro pakati pevadzidzisi nevadzidzi vechikoro

114
-ari kuwedzera mutoro webasa kune zvidzidzo zvagara zvichiita mapurojekiti
zvakaita seBuiding, Agriculture
-ari kuita kuti vadzidzi vakoshese maCALA kukunda kugadzirira bvunzo
dzekupedzisira
-maCALA acho anenge akasiyana muzvikoro saka zvinonetsa kuyera vadzidzi
pakupedzisira
-vadzidizisi vari kunetseka nepekuchengetera maCALA evadzidzi kunyanya
zvikoro zvidiki zvisati zvanyatsovakwa
-ari kudhurira vabereki sezvo pachidikwa mafaira neumbowo hwetsvagurudzo
etc

Chiitwa: C
Zvingaitwe kupedza matambudziko acho [5]
-maCALA ngaaite mashoma kana rimwe chete kuti vadzidzi vawane nguva
yemamwe mabasa
-zvidzidzo zvagara zviine mapurojekiti ngazvisaite maCALA
-maCALA ngaafananidzwe nyika yese kuti vadzidzi vapimwe zvakaenderana
-vadzidzisi ngavabhadharwe zvakakwana pabasa ravo kuti huori huderere
-vadzidzisi nevadzidzi ngavadzidziswe zvizere pamusoro pemaCALA acho etc

115
 RIMWE BASA RETSVAGURUDZO

1. i. Nzira dziri kushandiswa nevakomana nevasikana kupfimbana mazuva ano

ii. Njodzi dziri kuunzwa nenzira idzi

iii. Zvingaitwe kuderedza njodzi idzi

2. i. Kusagutsa kwenzira dzekuisa nadzo mazita mumipanda pakuisa mazita
mumipanda
ii. Nzira mbiri dzingave nani pakuisa mazita mumipanda uye nezvikonzero
iii. Zvingaitwe kurerutsa maisirwo emazita mumipanda yawo

3. i. Kutsanangura madonzvo ezviito ese nekupa muenzaniso

ii. Kuisa zviranduri pazviito zvese zviri mumadonzvo anyorwa pa (i)
iii. Kutsanangura zviranduri zvashandiswa

4. i. Kutsanangura tsika yekutema ugariri

ii. Kutsanangura zvakaipira tsika iyi
iii. Kutsanangura zvayakanakira

5. i. Kuyemura munhu mumwe chete ane mukurumbira uchitsangura zvaanoita

(ngaave munhu anozivikanwa neruzhinji rwevadzidzi)
ii. Kuyedzesera zvaanoita pamberi pevamwe

6. i. Zviyemurwa pamusoro pekuuya kwemakombiyuta mukudzidza kwevadzidzi

ii. Matambudziko ari kuunzwa nekushandiswa kwemakombiyuta
iii. Zvingaitwe kusimbaradza kushandiswa kwemakombiyuta zvakanaka

116
7. i. Kutsvaga rwiyo rwemuimbi mumwe chete rweShona nekunyora mashoko arwo
ese pasi
ii. Kunyora nekutsanangura dzidziso shanu dzeupenyu dziri kubuda murwiyo
rwacho
8. i. Kunyora ngano yekuzvifungira imwe chete ine vatambi vemhuka dzinoti: (kiti,
huku nagonzo) (mapeji maviri)
ii. Kunyora mabasa engano muupenyu hwevanhu

9. i. Kutsanagura mabasa emidziyo inotevera (gate, chinu, gano, deze, hurungudo,

huyo(hwiyo), tswanda(tseme), chikuvauro, mupuro, uta)
ii. Kudoma midziyo inogona kunge yave kushanda panzvimbo pemidziyo yadomwa
pamusoro pamubvunzo (i)
iii. Zvave kuita kuti midziyo iyi isakosheswe muupenyu hwanhasi
10. i. Kunyurura zvinhu gumi zvinoitwa kuchitendero cheChiKirisitu zvakafanana
nezvinoitwa kuchitendero chechivanhu
ii. Kutsanangura matambudziko mashanu aunzwa nechitendero cheChiKirisitu
muupenyu hwevatema muZimbabwe
iv. Zvingaitwe kuderedza matambudziko aya

117
118