Std12 Phy TM 1

www.tntextbooks.
in
C¯Ø¤¯À
÷©À{ø» – Cµshõ® Bsk
öuõSv & I
£õh¡À ÷©®£õmkU SÊÂß £›¢xøµ°ß

Ai¨£øh°À v¸zu¨£mhx.
wshõø© J¸ £õÁaö\¯À
wshõø© J¸ ö£¸[SØÓ®
wshõø© ©Ûuzußø©¯ØÓ ö\¯À
uªÌ|õmk¨
£õh¡À PÇP®
PÀ¿›a \õø», ö\ßøÚ 600 006
www.tntextbooks.in
c uªÌ|õk Aµ_
•uÀ £v¨¦ & 2005
v¸zv¯ £v¨¦ & 2007
SÊz uø»Áº
•øÚÁº ÷\x. Sn÷\Pµß
Ÿhº
•xPø» ©ØÖ® Bµõá] C¯Ø¤¯À xøÓ
£aø\¯¨£ß PÀ¿›, ö\ßøÚ 600 030.
÷©»õ´ÁõÍºPÒ
ö£. \ºÁáÚ µõáß _. Cµõ\µõ\ß
÷uºÄ {ø» Â›Äøµ¯õÍº (C¯Ø¤¯À) •xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º (C¯Ø¤¯À)
Aµ_ Pø»U PÀ¿› Aµ_ ÷©À{ø»¨ £ÒÎ
|¢uÚ®, ö\ßøÚ 600 035 ÷Põh®£õUP®, ö\ßøÚ 600 024
ÿ. ÷P©\› Q›áõ Cµõ©õÝá®
÷uºÄ {ø» Â›Äøµ¯õÍº (C¯Ø¤¯À) •xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º (C¯Ø¤¯À)
Cµõo÷©› PÀ¿› (ußÚõm]) Aµ_ ©PÎº ÷©À{ø»¨ £ÒÎ
ö\ßøÚ 600 004 A÷\õU |Pº, ö\ßøÚ 600 083
•øÚÁº Põ. ©o÷©Pø»
Ÿhº (C¯Ø¤¯À) ¦. ÷»õP|õuß
Gzvµõä ©PÎº PÀ¿› •xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º (C¯Ø¤¯À)
ö\ßøÚ 600 008 Aµ_ ©PÎº ÷©À{ø»¨ £ÒÎ
v¸aö\[÷Põk 637 211
G. \[P› |õ©UPÀ ©õÁmh®
÷uºÄ {ø» Â›Äøµ¯õÍº (C¯Ø¤¯À)
«Úõm] ©PÎº PÀ¿› •øÚÁº N. Âá¯ß
÷Põh®£õUP®, ö\ßøÚ 600 024 •uÀÁº
G. Aß£ÇPß ^÷¯õß ö©m›U ÷©À{ø»¨ £ÒÎ
Â›Äøµ¯õÍº (C¯Ø¤¯À) ÷\ø»³º
AÔbº Asnõ Aµ_ Pø»U PÀ¿› ö\ßøÚ 600 073
ÂÊ¨¦µ®.
•øÚÁº Cµõ. ÷í©©õ¼Û
¡»õ]›¯ºPÒ •x{ø» Â›Äøµ¯õÍº
(C¯Ø¤¯À)
_. ö£õßÝ\õª Cµõo÷©› PÀ¿› (ußÚõm])
EuÂ¨ ÷£µõ]›¯º (C¯Ø¤¯À), ö\ßøÚ 600 004
S.R.M. ö£õÔ°¯À PÀ¿›
S.R.M. AÔÂ¯À ©ØÖ®
öuõÈÀ~m£ {ø»¯®
({Pº{ø»¨ £ÀPø»U PÇP®)
Põmhõ[ öPõÍzyº 603 203
Âø»: ¹.
£õh[PÒ u¯õ›¨¦ : uªÌ|õk Aµ_UPõP
£ÒÎUPÀÂ C¯UPP®, uªÌ|õk
C¢¡À 60 GSM uõÎÀ Aa]h¨£mkÒÍx.
B¨ö\m •øÓ°À Aa]m÷hõº:
ii
www.tntextbooks.in
uªÌö©õÈ°À BUP® ö\´÷uõº
ÿ. ÷P©\› _. Cµõ\µõ\ß
÷uºÄ {ø» Â›Äøµ¯õÍº (C¯Ø¤¯À) •xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º
Cµõo÷©› PÀ¿› (ußÚõm]) (C¯Ø¤¯À)
ö\ßøÚ 600 004 Aµ_ ÷©À{ø»¨ £ÒÎ
÷Põh®£õUP®, ö\ßøÚ 600 024
Gì. CÍ[÷Põ
•xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º
¦. ÷»õP|õuß
(C¯Ø¤¯À) •xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º
Aµ_ ©PÎº ÷©À{ø»¨ £ÒÎ (C¯Ø¤¯À)
ö£zu|õ¯UPß£õøÍ¯®, Aµ_ ©PÎº ÷©À{ø»¨ £ÒÎ
÷\»® ©õÁmh®. 636 109 v¸aö\[÷Põk 637 211
|õ©UPÀ ©õÁmh®
£. _¨¤µ©o¯ß
•xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º
•. £ÇÛ÷Á¾
(C¯Ø¤¯À) •xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º
ÿ µõ©Q¸èn\õµuõ ÷©À{ø»¨£ÒÎ, (C¯Ø¤¯À)
_¨¤µ©o¯ |Pº, Aµ_ ©PÎº ÷©À{ø»¨ £ÒÎ
÷\»® & 636 005. Bzyº, ÷\»® ©õÁmh® & 636102.
Bº. |¢uS©õº u. Pn£v _¨¤µ©o¯ß

•xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º •xPø»¨ £mhuõ› B]›¯º
(C¯Ø¤¯À) (C¯Ø¤¯À)
¦Ûu £õÀ ÷©À{ø»¨ £ÒÎ £õµv Âz¯õ»¯õ ÷©À{ø»¨£ÒÎ,
÷\»® & 636 007. ©µÁ÷Ú›,
÷\»® & 636 007.
i
www.tntextbooks.in
•ßÝøµ
£ÒÎUPÀÂ°À ªP •UQ¯©õÚx® v¸¨¦•øÚ¯õP Aø©Áx®
÷©À{ø»U PÀÂ¯õS®. ö£õxÁõÚ Pø»zvmhzv¼¸¢x C»US ÷|õUQ¯
Pø»zvmhzvØS ©õÓUTi¯ PmhzvÀ ÷©À{ø»U PÀÂ EÒÍx.
Ai¨£øh AÔÂ¯À ©ØÖ® öuõÈØPÀÂUPõÚ AizuÍ©õP C¯Ø¤¯À
£õhzøu ©õnÁ ©õnÂ¯º ÷uº¢öukUQßÓÚº. ö£õxU PÀÂ°¾®
öuõÈØPÀÂ°¾® ÷uøÁ¯õÚ Ai¨£øh AÔÂøÚ HØ£kzu, £ßÛµshõ®
ÁS¨¤ØPõÚ C¯Ø¤¯À £õh¡À, ¦v¯ P¸zxPÐhß AøÚzxz
uø»¨¦PÎ¾® Ai¨£øhz uPÁÀPÐhß ©õØÓ® ö\´¯¨£mk
ÁiÁø©UP¨£mkÒÍx.
JÆöÁõ¸ £õh•® AÔ•P® ©ØÖ® £õh¨ö£õ¸Ò GÚ
E¸ÁõUP¨£mkÒÍx. AøÚzx¨ £õh[PÎ¾® öuÎÁõÚ, ÷uøÁ¯õÚ,
_¸UP©õÚ ÂÍUP[PÒ öPõkUP¨£mkÒÍÚ. £õhzvß CÖv°À wºUP¨£mh
PnUSPÒ ©ØÖ® uß ©v¨¥mk ÂÚõUPÒ öPõkUP¨£mkÒÍÚ.
©Ú¨£õh® ö\´ÁøuÂh P¸zxPøÍ¨ ¦›¢x öPõÒÁöuß£x ªP
•UQ¯©õÚuõS®. GÚ÷Á, £õhzøu •Êø©¯õP¨ ¦›¢x öPõÒÍa ö\´x
©õnÁ, ©õnÂ¯º uõ[PÍõP÷Á u[PÒ Gsn[PøÍ öÁÎUöPõnµa ö\´Áx
AÁ]¯©õQÓx. C¯Ø¤¯À £õhzøu BºÁ•hß PØS® ÁøP°À C¨£õh
¡¼À ÁõÌUøP²hß öuõhº¦øh¯ £¯ß£õkPÒ öPõkUP¨£mkÒÍÚ.
B´Ä ö\´²® vÓßPøÍ²® EØÖ÷|õUS® vÓßPøÍ²® ©õnÁ
©õnÂ¯›hzvÀ ÁÍºUP •UQ¯zxÁ® AÎUP¨£mkÒÍx. AÁºPÎß PØÓÀ
AÝ£Á[PÒ \‰P •ß÷ÚØÓzvØS EuÄ® GÚ |®¦Q÷Óõ®.
C¨£õh¡¼ß ]Ó¨¦U TÖPÒ.
N ¦v¯ uPÁÀPÒ öPõkUP¨£mkÒÍÚ.
N £h[PÒ öuÎÁõP Áøµ¯¨£mkÒÍÚ.
N ©õnÁ ©õnÂ¯›ß Põµn©Ô²® vÓøÚ ÁÍºUS® ÂuzvÀ
uß©v¨¥mk ÂÚõUPÒ (©õv›PÒ ©mk÷©) öPõkUP¨£mkÒÍÚ.
÷uºÂØS B¯zu® ö\´²® ÷£õx. ©õnÁ ©õnÂ¯º uß©v¨¥mk¨
£Sv°À EÒÍ ÂÚõUPÒ / PnUSPÒ ©mk©À»õ©À, £õh¡À /
£õhzvmhzv¼¸¢x® ÷PmP¨£hUTi¯ ÂÚõUPÒ ©ØÖ® PnUSPÐUS®
Âøh¯ÎUP B¯zu¨£kzvU öPõÒÍ ÷Ásk®.
•øÚÁº ÷\x. Sn÷\Pµß
SÊzuø»Áº
iv
www.tntextbooks.in
£õhzvmh®
(180 £õh ÷ÁøÍPÒ)
A»S & 1 {ø» ªßÛ¯À
Eµõ´Ä ªß÷Úõmh®, ªßÞmh[PÐ® AÁØÔß AÈÂßø©²® &
T¾® Âv & Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎøh÷¯ Âø\. £»
ªßÞmh[PÎøh÷¯ Âø\ & ÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzxÁ®.
ªß¦»® & ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ ªß¦»®, ªß¦»U ÷PõkPÒ, ªß
Ç•øÚ, ªß Ç•øÚ¯õÀ ªß¦»a ö\ÔÄ & ^µõÚ ªß¦»zvÀ ªß
Ç•øÚ & ø©U÷µõ Aø» \ø©¯À P»ÛÀ ªß Ç•øÚ°ß £¯ß£õk.
ªßÚÊzu® & ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk & ¦ÒÎ ªßÞmh® ©ØÖ® ªß
Ç•øÚ¯õÀ ªßÚÊzu®. \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦PÒ & Ç ¦ÒÎ ªßÞmh
Aø©¨¤ß ªßÚÊzu BØÓÀ.
ªß£õ¯® & Põì ÷uõØÓ•® £¯ß£õkPÐ® (1) •iÂ»õ, }sh
÷|µõÚ Phzv (2) ^µõÚ ªßÞmh® ö£ØÓ •iÂ»õ \©uÍz uPk (3) Ç
Cøn¯õÚ uPkPÒ (4) ^µõÚ ªßÞmh® ö£ØÓ ÷PõÍ ÁiÁU Tk
(EÒ÷Í²® öÁÎ÷¯²®).
{ø» ªßyshÀ & ªß ÷uUQ²® ªß÷uUSvÓÝ® & ªß Põ¨¦® ªß
•øÚÁõUPõ¾® & Cønzumk ªß÷uUQ (ªß Põ¨¦¨ ö£õ¸Ò EÒÍ
÷£õx®, CÀ»õu ÷£õx®) & ªß÷uUQ°ß £¯ß£õkPÒ & ªß÷uUQ°À
BØÓÀ ÷\ª¨¦. öuõhº ©ØÖ® £UP Cøn¨¦PÎÀ ªß ÷uUQPÒ &
Tº•øÚPÎß ö\¯À & ªßÚÀ Phzv & Áõß&i&Qµõ¨ C¯ØÔ.
A»S & 2 ªß÷ÚõmhÂ¯À

(11 £õh÷ÁøÍPÒ)
ªß÷Úõmh® & E÷»õPU Phzv°À ªßÞmh¨ £õ´Ä & CÊ¨¦z
vø\÷ÁP•® C¯UP Gsq® ©ØÖ® ªß÷Úõmhzxhß CÁØÔß öuõhº¦.
Kªß Âv, ªßuøh V-I ]Ó¨¦PÒ & ªßuøh Gs, ªß Phzx vÓß.
Phzx vÓß Ai¨£øh°À ö£õ¸ÒPÎß ÁøP¨£õk & «U PhzxvÓß
(öuõhUP{ø»U P¸zx) & Põº£ß ªßuøh¯õUQPÒ & ÁsnU SÔ±k &
öuõhº ©ØÖ® £UP Cøn¨¦PÎÀ ªß uøh¯õUQPÒ & ªß uøh°ß öÁ¨£
{ø» ©õÖ£õk & ªßP»Ûß AP ªßuøh & ªßP»Ûß ªßÚÊzu
v
www.tntextbooks.in
÷ÁÖ£õk® ªßÛ¯US Âø\²®.

Qºa\L¨ Âv & GÎ¯ _ØÖUPõÚ ÂÍUP® & Ãmìhß \©Úa _ØÖ & ªß
uøh öÁ¨£{ø» Gsøn AÍ¢uÔuÀ & «mhº \©Úa _ØÖ & ªßÚÊzu©õÛ
& uzxÁ® & Ç ªßP»ßPÎß ªßÛ¯US Âø\PøÍ J¨¤hÀ.
ªßvÓß & ªß÷Úõmhzvß ÷Áv ÂøÍÄ & ªß ÷Áv ªßP»ßPÒ
(÷ÁõÀhõ, ö»U»õg], ÷hÛ¯À) & xøn ªßP»ßPÒ & PõŸ¯ Aª»
÷\©UP»ß.
A»S & 3 ªß÷Úõmhzvß ÂøÍÄPÒ

öÁ¨£ ÂøÍÄ & áüÀ Âv & B´Âß ‰»® \›£õºzuÀ. öÁ¨£ ªß
ÂøÍÄPÒ & ^ö£U ÂøÍÄ & ö£Ài¯º ÂøÍÄ & uõ®\ß ÂøÍÄ & öÁ¨£
ªßÛµmøh & öÁ¨£ ªßÛ¯US Âø\, v¸¨¦ ©ØÖ® ¦µmk öÁ¨£{ø».
öÁ¨£ ªßÛµmøh AkUS.
ªß÷Úõmhzvß Põ¢u ÂøÍÄ & Põ¢u¨¦»® £ØÔ¯ P¸zx. K¯ºìhm
÷\õuøÚ & £¯m \õÁºm Âv & •iÂ»õ, }sh, ÷|µõÚ Phzv ©ØÖ® ÁmhU
P®¤a _¸ÎÚõÀ Põ¢u¨¦»® & ÷hg\ßm PõÀÁÚõ«mhº & Aø©¨¦®
ö\¯À£õk® & Á›a_¸Ò & Põ¢u¨¦»U ÷PõkPÒ.
B®¤¯›ß _ØÖ Âv & CÆÂv°ß £¯ß£õkPÒ.
^µõÚ Põ¢u¨¦»zv¾® ªß¦»zv¾® C¯[S® xPÎß «uõÚ Âø\ &
^µõÚ Põ¢u¨ ¦»zvÀ ªß÷ÚõmhU Phzv «uõÚ Âø\, Cøn¯õÚ
ªß÷ÚõmhU PhzvPÐUQøh÷¯¯õÚ Âø\ & B®¤¯›ß Áøµ¯øÓ.
^µõÚ Põ¢u¨¦»zvÀ ªß÷Úõmh ÁøÍ¯® En¸® v¸¨¦Âø\ &
C¯[S _¸Ò PõÀÁÚõ«mhº & A®«mhº ©ØÖ® ÷ÁõÀm «mhµõP ©õØÖuÀ
& ªß÷Úõmh ÁøÍ¯® J¸ Põ¢u Ç •øÚ & Põ¢u Ç•øÚz v¸¨¦vÓß.
_ØÔÁ¸® G»UmµõÛß Põ¢uz v¸¨¦zvÓß.
A»S & 4 ªßPõ¢uz ysh¾® ©õÖvø\ ªß÷Úõmh•®

ªß Põ¢uz yshÀ & £õµ÷h ÂvPÒ & ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\,
ªß÷Úõmh® & ö»ßì Âv.
uß ªß yshÀ & £›©õØÖ ªß yshÀ & }sh Á›a_¸Îß uß
vi
www.tntextbooks.in
ªßyshÀ Gs & Ç }Í©õÚ Á›a_¸ÒPÎß £›©õØÖ ªß yshÀ Gs.

ªßÛ¯US Âø\ø¯z ysk® •øÓPÒ & (1) Põ¢uz yshø»
©õØÖÁx (2) P®¤a _¸Îß £µ¨ø£ ©õØÖÁx (3) P®¤a _¸Îß
vø\¯ø©øÁ ©õØÖÁx (PouÂ¯À £S¨£õ´Ä).
AC ªßÛ¯ØÔ & ÁoP Ÿv¯õÚ ªßÛ¯ØÔ (J¸ Pmh®, ‰ßÖ Pmh®).
_ÇÀ ªß÷Úõmh® & £¯ß£õkPÒ & ªß©õØÔ & }sh öuõø»ÂØS
ªß vÓß AÝ¨¥k.
©õÖvø\ ªß÷Úõmh® & A CI AÍÂkuÀ & ªßuøh¯õUQ EÒÍ A C
_ØÖ & ªß ysi EÒÍ A C _ØÖ, ªß ÷uUQ EÒÍ A C _ØÖ & LCR öuõhº _ØÖ
& Jzvø\Ä & Q Põµo & A C _ØÖPÎÀ vÓß.
A»S & 5 ªßPõ¢u Aø»PÐ® Aø» JÎ°¯¾®

ªßPõ¢u Aø»PÐ® AÁØÔß ]Ó¨¤¯À¦PÐ® & ªßPõ¢u {Ó©õø»,
÷µi÷¯õ, ø©U÷µõ Aø»PÒ, APa]Á¨¦, Psq¸, ¦ÓFuõ, X &PvºPÒ,
Põ©õU PvºPÒ.
öÁÎÂk ©ØÖ® EmPÁº {Ó©õø» & Á›, £møh, öuõhº {Ó©õø»PÒ
& JÎºu¾® {ßöÓõÎºu¾®.
JÎ°ß C¯À¦ & ~sxPÒ & Aø» & ªßPõ¢u ©ØÖ® SÁõsh®
öPõÒøPPÒ.
JÎa]uÓÀ & µõ÷» ]uÓÀ & ishÀ ]uÓÀ & Cµõ©ß ÂøÍÄ & Cµõ©ß
{Ó©õø» & ÁõÚöÁÎ°ß }»{Óz ÷uõØÓ® & `›¯ Eu¯® ©ØÖ® `›¯
©øÓÄ ]Á¨¦ {ÓzvÀ ÷uõßÖuÀ.
Aø» •P¨¦ & øíöáßì uzxÁ® & GvöµõÎ¨¦, •P AP
GvöµõÎ¨¦, ©ØÖ® JÎ Â»PÀ (\©uÍ Aø» •P¨¦ \©uÍzvÀ).
SÖURmk ÂøÍÄ & ¯[ Cµmøh¨ ¤ÍÄa ÷\õuøÚ & £møh°ß
AP»® & K›¯À ‰»[PÒ & JÎ°ß SÖURmk ÂøÍÄ & ö©À÷»kPÎÀ
Ásn[PÒ ÷uõßÖuÀ (PouÂ¯À £S¨£õ´Ä) & {³mhß ÁøÍ¯[PÒ.
ÂÎ®¦ ÂøÍÄ & SÖURmk ÂøÍÄ, ÂÎ®¦ ÂøÍÄ & ÷ÁÖ£õkPÒ
& ÂÎ®¦ ÂøÍÄU RØÓo.
JÎ°ß uÍÂøÍÄ & GvöµõÎ¨£õÀ uÍÂøÍÄ & ¦¸ìhº Âv &
vii
www.tntextbooks.in
Cµmøh Â»PÀ & ø|UPÀ £mhP® & uÍÂøÍÄØÓ JÎ°ß £¯ßPÒ &
÷£õ»µõ´kPÒ & uÍÂøÍÄa _ÇØ] & uÍÂøÍÄ©õÛ.
A»S & 6 Aq C¯Ø¤¯À

AqÂß Aø©¨¦ & G»Umµõß Psk¤i¨¦ & ªßÞmh {øÓz uPÄ
(uõ®\ß •øÓ) & G»UmµõÛß ªßÞmh® (ªÀ¼Pß •øÓ) BÀ£õ ]uÓÀ &
¹uº÷£õºk Aq ©õv›.
÷£õº ©õv› & BØÓÀ SÁõsh©õUP¨£kuÀ & BØÓÀ ©ØÖ® Aø»
Gs \©ß£õk & øímµáß {Ó©õø» & BØÓÀ ©mh £h® & ÷\õi¯® ©ØÖ®
£õuµ\ {Ó©õø» & QÍºa] ©ØÖ® A¯Û¯õUP ªßÚÊzu[PÒ. \õ©ºö£Àk
Aq©õv›.
X &PvºPÒ & EØ£zv, £s¦PÒ, PsknºuÀ, EmPÁºuÀ,
ÂÎ®¦ÂøÍÄ & »÷Á ÷\õuøÚ & ¤µõU Âv & ¤µõU {Ó©õø»©õÛ & X &Pvº
{Ó©õø» & öuõhº ©ØÖ® ]Ó¨¦ X &Pvº {Ó©õø» & ÷©õì¼ Âv²® Aq
Gsq®.
÷©\º, ÷»\º & ußÛaø\¯õÚ ©ØÖ® ysk EªÌÄ & C¯À{ø»
AqzöuõøP²® AqzöuõøP HØÓ•® & ¹¤ ÷»\º, He-Ne ÷»\º, ÷»\º
JÎ°ß £s¦PÐ® £¯ß£õkPÐ® & •¨£›©õn ¤®£®.
A»S & 7 PvºÃa_ ©ØÖ® £¸¨ö£õ¸Îß Çø©¨ £s¦® & \õº¤¯À

öPõÒøP (10 £õh÷ÁøÍPÒ)
JÎªß ÂøÍÄ & JÎ Aø»PÐ® ÷£õmhõßPÐ® & IßìjÛß
JÎªß \©ß£õk & JÎªß ÂøÍÄ ÂvPÒ & BØÓ¼ß xPÒ £s¦ &
öÁÎ÷¯ØÖ BØÓÀ & JÎªßP»® & £¯ß£õkPÒ.
£¸¨ö£õ¸Ò Aø»PÒ & AqÂß Aø» G¢vµU P¸zx & xPÒPÎß
Aø»¨ £s¦ & i ¤µõ¼°ß \©ß£õk & G»UmµõÛß i ¤µõ¼ Aø»}Í® &
G»Umµõß ~s÷nõUQ.
öÁÎ, {øÓ, Põ»® £ØÔ¯ P¸zx & ÷©Ø÷PõÒ Aa_PÒ (\mh®). ]Ó¨¦a
\õº¤¯À öPõÒøP & vø\÷ÁPzøua \õº¢x }Í®, Põ»®, {øÓ°ß J¨¦ø© &
(E=mc2)
viii
www.tntextbooks.in
A»S & 8 AqUP¸ C¯Ø¤¯À

AqUP¸Âß £s¦PÒ & AqUP¸Âß Bµ®, {øÓ, ¤øn¨£õØÓÀ,
Ahºzv, ªßÞmh® & I÷\õ÷hõ¨¦PÒ & I÷\õ£õºPÒ & I÷\õ÷hõßPÒ &
{øÓÁÊ & AqUP¸Âß {ø»zußø© & ö£°ß ¤›mä {Ó©õø» ©õÛ.
AqUP¸ Âø\ & {³mµõß & Psk¤i¨¦ & £s¦PÒ, ö\¯ØøP
©õØÓ® & xPÒ •kUQ.
Pv›¯UP® & α, β, γ - PvºÃa_PÐ®, £s¦PÐ® α & ]øuÄ, β & ]øuÄ,
γ & ]øuÄ. Pv›¯UPa ]øuÄ Âv & Aøµ B²Ò & \µõ\› B²Ò. ö\¯ØøPU
Pv›¯UP® & Pv›¯UP I÷\õ÷hõ¨¦PÒ & ÂøÍÄ® £¯ßPÐ® &
öP´Pº&•À»º Gso.
Pv›¯UPU Põº£ß Á¯x Po¨¦ & PvºÃa]ß wø©PÒ.
AqUP¸ ¤ÍÄ & öuõhº Âøn & AqSsk & AqUP¸ Eø» &
AqUP¸ CønÄ & øímµáß Ssk & PõìªU PvºPÒ & Ai¨£øhz
xPÒPÒ.
A»S & 9 SøÓUPhzv P¸ÂPÐ® AÁØÔß £¯ß£õkPÐ®

SøÓU Phzv öPõÒøP & vs©[PÎÀ BØÓÀ £møhPÒ & BØÓÀ
öPõÒøP Ai¨£øh°À E÷»õP[PÒ, ªßPhzuõ¨ ö£õ¸ÒPÒ ©ØÖ® SøÓU
PhzvPøÍ ÷ÁÖ£kzxuÀ & SøÓU Phzv°À ©õ`mhÀ & EÒÍõº¢u ©ØÖ®
¦ÓÂ¯»õÚ SøÓUPhzvPÒ.
PN \¢v E¸ÁõuÀ & ªßÚÊzu Aµq® C¯UPªÀ»õ¨ £Sv²® & P N
\¢v øh÷¯õk, •ß÷ÚõUS ©ØÖ® ¤ß÷ÚõUSa \õº¦ ]Ó¨¦ ÁøµPÒ &
øh÷¯õk ªßv¸zv & ö\Úº øh÷¯õk. ö\Úº øh÷¯õk J¸ ªßÚÊzua
^µõUQ & LED.
\¢v iµõß]ìhºPÒ & ]Ó¨¦ ÁøµPÒ & iµõß]ìhº J¸ _Âm\õP &
iµõß]ìhº J¸ ö£¸UQ & iµõß]ìhº \õº¦ & ö£¸UQPÎÀ RC, LC, ÷|º
¤øn¨¦PÒ & ¤ßÞmh¨ ö£¸UQ & ÷|º ©ØÖ® Gvº ¤ßÞmh® & Gvº
¤ßÞmh¨ ö£¸UQ°ß {øÓPÒ & Aø»°¯ØÔ & Aø»ÄPÎß {¯v & LC
_ØÖ & PõÀ¤m Aø»°¯ØÔ.
ix
www.tntextbooks.in
»õâU ÷PmkPÒ & N O T, OR, AND, EXOR (uÛzuÛ EÖ¨¦PøÍ¨

£¯ß£kzv) ö£õx ÷PmkPÒ NAND, NOR & JØøÓa \¢v, Cµmøha \¢v
P¸ÂPÒ & öuõS¨¦a _ØÖPÒ.
§¼¯ß C¯ØPouzvß ÷uØÓ[PÐ® ÂvPÐ® & ö\¯À£õmk¨
ö£¸UQ & £s£ÍÄPÒ & SÔ±mk •øÓ & Ai¨£øh¯õÚ £¯ß£õkPÒ.
¦µmk® ö£¸UQ, ¦µmhõu ö£¸UQ, Tmk® ö£¸UQ, ÷ÁÖ£õmk¨ ö£¸UQ.
AÍÂk® P¸ÂPÒ & ÷P÷uõkU Pvº Aø»Ä©õÛ & uzxÁ® &
£õP[PÒ & £¯ßPÒ & ©Ài «mhº & ÁiÁø©¨¦® £¯ßPÐ®.
A»S & 10 uPÁÀ öuõhº¦ Aø©¨¦PÒ

£µÄ® •øÓPÒ & uøµ Aø» & Áõß Aø»¨ £µÁÀ.
Ãa_¨ £s÷£ØÓ®, {øÓPÐ® SøÓPÐ® & £¯ß£õkPÒ & AvºöÁs
£s÷£ØÓ® & {øÓPÐ® £¯ß£õkPÐ® & Pmh¨ £s÷£ØÓ®.
BshÚõ ©ØÖ® vø\ ö|Ô¨£kzx® vÓß.
÷µi÷¯õ J¼£µ¨¦ ©ØÖ® HØ¦ & A M ©ØÖ® F M & P»UQ¨ ¤›US® HØ¤.
öuõø»UPõm] £µ¨¦u¾® HØ¦® & Á›UPs÷nõmh® ©ØÖ® Cø\Ä
ö\úÀ.
ÃiPõß (Põªµõ) ©ØÖ® £hU SÇõ´ & JØøÓ {Ó TV £µ¨¤ ©ØÖ®
HØ¤a _ØÖPÐ® Pmh¨£h[PÐ®.
÷µhõº & uzxÁ® & £¯ß£õkPÒ.
iâhÀ uPÁÀ öuõhº¦ & uPÁÀ J¼£µ¨¦® HØ¦® & L÷£Uì, ÷©õh®,
xønU÷PõÒ öuõhº¦ & P®¤, ÷P¤Ò, ö©À¼øÇ JÎ°¯À uPÁÀ öuõhº¦.
x
www.tntextbooks.in
÷\õuøÚPÒ (12 × 2 = 24 £õh÷ÁøÍPÒ)

1. {Ó©õø»©õÛø¯U öPõsk, •¨£mhPzvß ÷Põn® ©ØÖ® ]Ö©z
vø\©õØÓU ÷PõnzøuU PnUQmk, •¨£mhP¨ ö£õ¸Îß JÎÂ»PÀ
GsønU PnUQkuÀ.
2. ÂÎ®¦ ÂøÍÄU RØÓoø¯²® {Ó©õø»©õÛø¯²® öPõsk, SzuõP¨
£k® •øÓ°À TmöhõÎ°ß Aø»}Í[PøÍU PnUQkuÀ. (N &©v¨¦
AÔ¢u ©v¨¦ GÚU P¸v)
3. {³mhß ÁøÍ¯[PÒ ÷\õuøÚ°ß EuÂ²hß, SÂö»ß]ß ÁøÍÄ
BµzøuU PnUQkuÀ.
4. «mhº \©Úa_ØøÓU öPõsk, P®¤°ß ªßuøhø¯²®, P®¤¨ ö£õ¸Îß
ªßuøh Gsøn²® PnUQkuÀ.
5. ªßÚÊzu©õÛø¯U öPõsk Ç •ußø© ªßP»ßPÎß ªßÛ¯US
Âø\PøÍ J¨¤kuÀ.
6. ÷hg\ßm PõÀÁÚõ«mhøµU öPõsk, ¦ÂPõ¢u¨ ¦»zvß QøhzuÍU
TÔøÚU PnUQkuÀ.
7. ÁmhU P®¤a _¸Îß Aa]ß«x J¸ ¦ÒÎ°À Põ¢u¨ ¦»zøuU
PnUQkuÀ.
8. _µ©õÛ P®¤ø¯U öPõsk ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß AvºöÁsønU
PnUQkuÀ.
9. \¢v øh÷¯õiß •ß÷ÚõUSa \õº¦ ÁøµPÒ Áøµ¢x, •ß÷ÚõUS
(a) PN
ªßuøhø¯ PnUQkuÀ.
ö\Úº øh÷¯õiß ]Ó¨¦ ÁøµPÒ Áøµ¢x, v¸¨¦ •ÔÄ
(b)
ªßÚÊzuzøuU PnUQkuÀ.
10. ö£õx EªÌ¨£õß N P N iµõß]ìh›ß ]Ó¨¦ ÁøµPÒ Áøµ¢x, EÒÏk,
öÁÎ±k ªßöÚvº¨¦PÒ ©ØÖ® ªß÷Úõmh¨ ö£¸UPzøuU PnUQkuÀ.
11. IC 741&IU öPõsk Ai¨£øh¨ ö£¸UQø¯ (OP - amp) ÁiÁø©zuÀ
(¦µmk®, ¦µmhõu, Tmk®).
12. öuõS¨¦a _ØÖPøÍU öPõsk Ai¨£øh »õâU ÷PmkPøÍ¨ £ØÔ AÔuÀ
(NOT,AND, OR, NAND, NOR, EXOR ÷PmkPÒ).
xi
www.tntextbooks.in
ö£õ¸ÍhUP®
£UP®
1. {ø» ªßÛ¯À 1
2. ªß÷ÚõmhÂ¯À 55
3. ªß÷Úõmhzvß ÂøÍÄPÒ 93
4. ªßPõ¢uz ysh¾®
©õÖvø\ ªß÷Úõmh•® 140
5. ªßPõ¢u Aø»PÐ® Aø» JÎ°¯¾® 188
©hUøP AmhÁønPÒ 241
xii
www.tntextbooks.in
1. {ø» ªßÛ¯À
{ø»¯õÚ ªßÞmh[PÒ AÀ»x K´Ä {ø» ªßÞmh[PøÍ¨ £ØÔ

ÂÍUS® C¯Ø¤¯¼ß J¸ £Sv {ø» ªßÛ¯À GÚ¨£k®. C¨£õh¨ £Sv°À
{ø»¯õÚ ªßÞmh[PÎß Ai¨£øh {PÌÄPøÍ AÔ¢x öPõÒ÷Áõ®.
Dº¨¦¨ ¦»zvÀ EÒÍ {øÓPøÍ¨ ÷£õßÓ÷u ªß¦»zvÀ EÒÍ
ªßÞmh[PÐ® BS®. ªßÞmh[PÒ u[PÐUQøh÷¯ ö\¯À£k®
Âø\PøÍ¨ ö£ØÔ¸¨£uõÀ, AøÁ {ø» BØÓø»¨ ö£ØÖÒÍÚ. CUP¸zxPÒ
ªß÷ÚõmhÂ¯¼ß £» ¤›ÄPÎ¾®, Aq £ØÔ¯ öPõÒøP°¾® ö£›x®
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
1.1 {ø» ªßÛ¯À & Eµõ´Ä ªßÛ¯À
Q.¤. 600&À uõ»ì GßÓ Q÷µUP AÔbº B®£º (Amber) GßÓ ö£õ¸Îß
]Ö xsiøÚU P®£Î°À ÷uÚP, Ax PõQu® ÷£õßÓ ÷»\õÚ¨ ö£õ¸ÒPøÍ
PÁ¸® £s¤øÚ ö£ÖQÓx GßÖ PshÔ¢uõº. 17&B® ¡ØÓõsiÀ ÂÀ¼¯®
QÀ ö£ºm Gß£Áº, Psnõi, G÷£õøÚm ÷£õßÓøÁ uS¢u ö£õ¸ÒP÷Íõk
÷uÚP¨£k®÷£õx C÷u £sø£ öÁÎ¨£kzxQßÓÚ GßÖ Psk¤izuõº.
CÆÁõÖ ÷uÚP¨£k®÷£õx, ªßÞmh[PøÍ¨ ö£Ö® ö£õ¸ÒPøÍ
"ªßÚõUPÀ Aøh¢uøÁ (electrified)AÀ»x ªßÞmh® ö£ØÓøÁ' GÚ»õ®.
CÆÁõºzøuPÒ B®£º GßÖ ö£õ¸Ò£k® G»Umµõß (electron) GßÓ Q÷µUP
Áõºzøu°¼¸¢x ö£Ó¨£mhøÁ¯õS®. Eµõ´ÂÚõÀ E¸ÁõS® ªß÷Úõmh®,
Eµõ´Ä ªß÷Úõmh® GÚ AøÇUP¨£k®. J¸ ö£õ¸ÎÀ EÒÍ ªßÞmh[PÒ
|PµÂÀø» GÛÀ, AÆÄµõ´Ä ªß÷Úõmhzøu {ø» ªß÷Úõmh® GßÖ®
AøÇUP»õ®.
1.1.1 ªßÞmh[PÎß Ç ÁøPPÒ
(i) J¸ Psnõiz usøh, £mkz xo²hß ÷uÚP, Psnõiz usk
÷|º ªßÞmhzøu¨ ö£ÖQÓx. £mkzxo A÷u AÍÄ Gvº ªßÞmhzøu¨
ö£ÖQÓx.
(ii) G÷£õøÚm usk JßøÓ P®£Î¯õÀ ÷uÚP, G÷£õøÚm Gvº
ªßÞmh©øhQÓx. P®£Î¯õÚx A÷u AÍÄ ÷|º ªßÞmhzøu¨ ö£ÖQÓx.
ªßÞmh[PÒ, Aö©›UP AÔÂ¯À AÔbº ö£g\ªß ¤µõ[PÎß Gß£ÁµõÀ,
÷|º ©ØÖ® Gvº ªßÞmh[PÒ GÚ ÇÁøP¯õP¨ ¤›UP¨£mkÒÍÚ.
BP÷Á ÷u´¨£vÚõÀ, ªßÞmh©øh²® usk JßÔÀ, ªß÷Úõmh®
E¸ÁõUP¨£kÁvÀø». BÚõÀ ö£õ¸ÎÝÒ ªßÞmh[PÒ ©õØÔ¯ø©UP¨
£kQßÓÚ AÀ»x ªßÞmh[PÒ £Qº¢uÎUP¨£kQßÓÚ.
1
www.tntextbooks.in
1.1.2 K›Ú ªßÞmh[PÒ JßøÓö¯õßÖ Âµmk®. ÷ÁÔÚ

ªßÞmh[PÒ JßøÓö¯õßÖ PÁ¸® & ÷\õuøÚ°¯À \›£õº¨¦
£mk CøÇ¯õÀ öuõ[PÂh¨£mkÒÍ ªßÞmh¨£mh Psnõiz usk
JßÖ QøhzuÍzvÀ Aø»ÄÖQÓx. uØ÷£õx Auß •øÚUP¸QÀ ©ØöÓõ¸
ªßÞmh® ö£ØÓ Psnõiz usk öPõsk Áµ¨£mhõÀ, Ç •øÚPÐ®
JßøÓö¯õßÖ ÂµmkÁøuU Põn»õ® (£h® 1.1). Ç¢u ÷£õv¾®
ªßÞmh¨£mh G÷£õøÚm ushõÚx, öuõ[PÂh¨£mh Psnõiz usiß
•øÚUP¸QÀ öPõsk Áµ¨£mhõÀ, Ç uskPÐ® JßøÓö¯õßÖ
PÁºQßÓÚ (£h® 1.2). Ca÷\õuøÚ ‰»® K›Ú ªßÞmh[PÒ JßøÓö¯õßÖ
Âµmk®, ÷ÁÔÚ ªßÞmh[PÒ JßøÓö¯õßÖ PÁ¸® GÚ öu›¯ Á¸QÓx.
£mk £mk
Psnõi
F
+++ Psnõi
++++ ++++
+++
+
+++ F F
+
++ ------
Psnõi F
G÷£õøÚm
£h® 1.1 K›Ú ªßÞmh® ö£ØÓ £h® 1.2 ÷ÁÔÚ ªßÞmh®

Ç ªßÞmh uskPÒ ö£ØÓ Ç ªßÞmh uskPÒ
ªßÞmh® ö£ØÓ ö£õ¸ÒPÐUQøh÷¯ ÷uõßÖ® PÁ¸® ©ØÖ®

Âµmk® £s¦PÒ, {ø» ªßÛ¯À •øÓ°À Ásn® öuÎzuÀ, xPÒ §a_,
¦øPU TskPÎÀ £ÓUS® \õ®£ø» ÷\P›zuÀ, ø© öuÎ¨¦ £v¨¦ G¢vµ®
(Ink-Jet-Printer) ©ØÖ® Aa_ £Pº¨¦ |PÀ G¢vµ® (Xerox) ÷£õßÓ £À÷ÁÖ
£¯ß£õkPøÍU öPõskÒÍÚ.
1.1.3 PhzvPÒ ©ØÖ® Põ¨£õßPÒ
{ø» ªß£s¦PÎß Ai¨£øh°À ö£õ¸ÒPøÍ, ªß PhzvPÒ ©ØÖ®
ªß Phzuõ¨ ö£õ¸ÒPÒ (ªßPõ¨¦ ö£õ¸ÒPÒ) GÚ ÇÁøP¯õP¨ ¤›UP»õ®.
ªßÞmhzøu uß ÁÈ÷¯ ö\À» AÝ©vUS® ö£õ¸ÒPÒ ªß PhzvPÒ
GÚ¨£k®. GkzxUPõmkPÒ E÷»õP[PÒ, ©Ûu EhÀ, ¦Â ÷£õßÓøÁ.
ªßÞmh[PøÍ uß ÁÈ÷¯ ö\À» AÝ©vUPõu ö£õ¸ÒPÒ ªßPhzuõ¨
ö£õ¸ÒPÒ (Põ¨£õßPÒ) GÚ¨£k®. GkzxUPõmkPÒ Psnõi, ø©UPõ,
G÷£õøÚm, ¤ÍõìiU ÷£õßÓøÁ.
2
www.tntextbooks.in
1.1.4 ªßÞmh[PÎß Ai¨£øh¨ £s¦PÒ

(i) ªßÞmh[PÎß SÁõsh©õUPÀ
J¸ ªßÞmhzvß e Ai¨£øh A»S Gß£x, J¸ G»Umµõß uõ[Qa
ö\À¾® ªßÞmhzvß AÍÁõS®. Cuß A»S Coulomb BS®. e-ß Gs
©v¨¦ 1.6 × 10−19 C.
C¯ØøP°À G¢u J¸ Aø©¨¤ß ªßÞmh•®, J¸ ªßÞmhzvß
]Ö© ©v¨¤ß •Ê Gs ©h[SPÍõP÷Á G¨÷£õx® Aø©QÓx.
ªßÞmhzvß AÍÄ, e-ß •Ê Gs ©h[S öPõsh £» uÛzu ©v¨¦PÎÀ
H÷uÝ® JßøÓ ©mk® ö£ÖQÓx. GÚ÷Á ªßÞmh® q = ne. CvÀ n&Gß£x
J¸ •Ê Gs BS®.
(ii) ªßÞmh[PÎß AÈÂßø©
ªßÞmh[PøÍ BUP÷Áõ AÈUP÷Áõ •i¯õx. ªßÞmh AÈÂßø©
Âv°ß£i, uÛzu Aø©¨¦ JßÔß ö©õzu ªßÞmh® G¨÷£õx®
©õÔ¼¯õS®. BÚõÀ, Aø©¨¤ß ö©õzu ªßÞmh® G¨÷£õx® ©õÓõu
ÁøP°À, Aø©¨¤ß J¸ £Sv°¼¸¢x ©ØÓ £SvUS ªßÞmh[PÒ
©õØÓ¨£kQßÓÚ. GkzxUPõmhõP, ²÷µÛ¯® (92U238) BÀ£õ xPøÍ (2He4
AqUP¸) öÁÎ°mk ÷uõ›¯©õP (90Th234) ©õÖQÓx.
238 −−−−→ + 2He4234
92U 90Th
]øuÄUS •ß ö©õzu ªßÞmh® = + 92e, ]øuÄUS¨ ¤ß ö©õzu
ªßÞmh® = 90e + 2e. GÚ÷Á ö©õzu ªßÞmh® ©õÓõ©À EÒÍx. AuõÁx,
©õÔ¼¯õP Aø©QÓx.
(iii) ªßÞmh[PÎß TmhÀ £s¦
J¸ Aø©¨¤ß ö©õzu ªßÞmh©õÚx, Aø©¨¤À EÒÍ AøÚzx
ªßÞmh[PÎß SÔ°¯À Tmkz öuõøPUSa \©®. GkzxUPõmhõP, +2q, -5q
ªßÞmh[PÒ öPõsh Ç ö£õ¸ÒPÒ ÷\ºzx øÁUP¨£k®÷£õx, Aø©¨¤ß
ö©õzu ªßÞmh® -3q BS®.
1.1.5 T¾® Âv
1785&À T¾® Gß£ÁµõÀ, Ç ªßÞmh® ö£ØÓ
ö£õ¸ÒPÐUQøh÷¯¯õÚ Âø\¯õÚx PshÔ¯¨£mhx.
T¾® Âv°ß£i, Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÐUS Cøh÷¯¯õÚ PÁºa]
Âø\ AÀ»x Âµmk Âø\¯õÚx, ªßÞmh[PÎß ö£¸USz öuõøUS
÷|ºzuPÂ¾®, AÁØÔØS Cøh÷¯ EÒÍ öuõø»Âß Ç©iUS Gvºz
uPÂ¾® Aø©²®. ªßÞmh[PøÍ CønUS® ÷Põmiß ÁÈ÷¯ Âø\°ß
vø\ Aø©²®.
PõØÖ AÀ»x öÁØÔhzvÀ, r öuõø»ÂÀ Aø©¢u Ç ªßÞmh[PÒ
q1 ©ØÖ® q2 GßP (£h® 1.3a).
3
www.tntextbooks.in
T¾® Âv¨£i, q1 q2
F F
q1q 2 q1q 2 r
F α (AÀ»x) F = k
r2 r2 £h® 1.3a T¾® Âø\PÒ
CvÀ k Gß£x ÂQu ©õÔ¼ BS®.
1
PõØÖ AÀ»x öÁØÔhzvÀ, k = 4πε , CvÀ εo Gß£x öÁØÔhzvß
o
ÂkvÓß BS®. εo&ß ©v¨¦ 8.854 × 10−12 C2 N−1 m−2 BS®.
1 q1q 2
F = 4πε …(1)
o r2
1
©ØÖ® 4πε = 9 × 109 N m2 C−2
o
÷©ØPõs \©ß£õmiÀ, q1 = q2 = 1C ©ØÖ® r = 1m GÛÀ
1×1
F = (9 × 109) = 9 × 109 N
12
PõØÔ÷»õ AÀ»x öÁØÔhzv÷»õ, J¸ «mhº CøhöÁÎ°À,

øÁUP¨£mkÒÍ, Jzu ªßÞmh[PÐUQøh÷¯¯õÚ Âµmk Âø\ 9 × 109 N
GÛÀ A®ªßÞmh ©v¨¦ J¸ T¾® GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
ε ÂkvÓß öPõsh FhPzvÀ ªßÞmh[PÒ øÁUP¨£k©õ°ß, Ç
ªßÞmh[PÐUQøh÷¯¯õÚ Âø\°ß AÍÄ
1 q1q2
Fm = …(2)
4πε r 2
\©ß£õk (1)I (2)BÀ ÁSUP
F ε
= = εr
Fm εο
ε
uPÄ ε = εr Gß£x FhPzvß J¨¦ø© ÂkvÓß AÀ»x ªßPõ¨¦
ο
©õÔ¼ GßÓøÇUP¨£k®. PõØÖ AÀ»x öÁØÔhzvØS εr&ß ©v¨¦ 1 BS®.
∴ ε = ε oε r
F
Fm = ε Gß£uõÀ, Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÐUQøh÷¯²ÒÍ Âø\,
r
ªßÞmh[PÒ Aø©¯¨ö£ØÖÒÍ FhPzvß C¯Àø£¨ ö£õ¸zuø©QÓx.
4
www.tntextbooks.in
T¾® Âv & öÁUhº ÁiÁ®

→
F 21 Gß£x ªßÞmh® q1&BÀ, q2 «x ÷uõØÖÂUP¨£k® Âø\
GÛÀ (£h® 1.3b),
→ qq
F 21 = k 1 2 ^
r 12
2
r12
CvÀ ^ r 12 Gß£x q1&¼¸¢x q2&UPõÚ A»S öÁUhº BS®.
→
F 12 Gß£x ªßÞmh® q2&BÀ q1 «x ÷uõØÖÂUP¨£k® Âø\ GÛÀ,
q1q 2
→
F 12 = k 2
^
r 21 q1 q2
r21 r^ 12
+ +
CvÀ ^r 21 Gß£x q2&¼¸¢x q1-UPõÚ F12 r F21
A»S öÁUhº BS®.
q1 q2
+ r^ 12
( ^
r 21 ©ØÖ® ^
r 12 Cµsk® J÷µ
F12 F21
©v¨¤øÚ Eøh¯uõPÄ®, Gvöµvºz
r
vø\°¾® Aø©QßÓÚ.)
q1q 2 £h® 1.3b öÁUhº
→
∴ F 12 = k r 2 (– ^
r 12) ÁiÁzvÀ T¾® Âv
12
→ 1 2 qq
AÀ»x F 12 = − k r 2 ^
r 12
12
→ →
AÀ»x F 12 = – F 21
GÚ÷Á, ªßÞmh[PÎÀ JßÖ ©ØöÓõßÔß «x ö\¾zx® Âø\
AÍÂÀ \©©õPÄ®, Gvºz vø\°¾® Aø©QÓx.
1.1.6 ÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzxÁ®
÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzxÁzvß ‰»® q1 GßÓ ªßÞmh® q2, q3 ……. qn
GßÓ ªßÞmh[PÎÚõÀ En¸® ªß Âø\ø¯U PnUQh»õ®.
J¸ ªßÞmhzvß «uõÚ ö©õzu Âø\ Gß£x ©ØÓ ªßÞmh[PÒ
A®ªßÞmhzvß «x ÷uõØÖÂUS® Âø\PÎß öÁUhº Tku»õS®.
q2&ÂÚõÀ q1 «uõÚ Âø\
→ 1 q1q 2
F 12 = 4πε ^
r 21
2
ο r21
5
www.tntextbooks.in
C÷u ÷£õÀ, q3 °ÚõÀ q1 «uõÚ Âø\
→ 1 q1q3
F 13 = 4πε 2
^
r 31
ο r31
AøÚzx ªßÞmh[PÎÚõÀ q1 «x E¸ÁõS® ö©õzu Âø\ F1.

→ → → → →
F 1 = F 12 + F 13 + F 14 ......... + F 1n
→ 1 ⎡q q
1 2 1 3 qq 1 n qq ⎤
GÚ÷Á, F 1 = 4πε ⎢ r 2 rˆ21 + r 2 rˆ31 + ....... r 2 rˆn1 ⎥
ο ⎣ 21 31 n1 ⎦
1.2 ªß¦»®
J¸ ªßÞmhzvß ªß¦»® Gß£x, A®ªßÞmhzøua _ØÔ²ÒÍ
öÁÎ°À, J¸ ÷\õuøÚ ªßÞmhzuõÀ Enµ¨£k® Âø\¯õS®. J¸
ªßÞmhzvØS A¸QÀ ©ØöÓõ¸ ªßÞmhzøuU öPõsk Á¢uõö»õÈ¯
ªßÞmhzøua _ØÔ²ÒÍ ªß¦»zøuU PshÔ¯ •i¯õx.
ªß¦»zvØSU Põµn©õÚ ªßÞmh® q&US A¸QÀ, ÷\õuøÚ
ªßÞmh® qo øÁUP¨£k©õÚõÀ Auß «x {ø» ªßÛ¯À Âø\ F
ö\¯À£kQÓx.
ªß¦»a ö\ÔÄ (E)
J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»®, ªß¦»a ö\ÔÂß ‰»® AÍÂh¨£kQÓx.
ªß¦»zvÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À øÁUP¨£mkÒÍ Kµ»S ÷|º ªßÞmh®
En¸® Âø\, A¨¦ÒÎ°À ªß¦»a ö\ÔÄ GßÓøÇUP¨£kQÓx. Cx J¸
F
öÁUhº AÍÁõS®. E = . ªß¦»a ö\ÔÂß A»S N C−1.
qo
ªß¦»a ö\ÔøÁ, ªß¦» Á¼ø© AÀ»x ªß¦»® GßÖ®
SÔ¨¤h»õ®. GÚ÷Á, ªß¦»® ªßÞmhzvß «x ÷uõØÖÂUS® Âø\,
F = qoE BS®.
1.2.1 ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ ÂøÍ²® ªß¦»®
PõØÔÀ O GßÓ ¦ÒÎ°À øÁUP¨£mkÒÍ q GßÓ ªßÞmhzøuU
P¸x÷Áõ® (£h® 1.4). ªßÞmh® q Â¼¸¢x r öuõø»ÂÀ, ¦ÒÎ P°À,
÷\õuøÚ ªßÞmh® qo øÁUP¨£mkÒÍx. T¾® Âv°ß£i, q&ÂÚõÀ qo
«uõÚ Âø\,
1 q qo
F = 4πε 2
o r
6
www.tntextbooks.in
¦ÒÎ P°À ªß¦»©õÚx, +q +q0

Áøµ¯øÓ°ß£i, Kµ»S ÷\õuøÚ E
O r P
ªßÞmhzvß «uõÚ Âø\¯õS®.
F 1 q £h® 1.4 ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ
E = q = 4πε 2 ÂøÍ²® ªß¦»®
o o r
E&ß vø\, O, P ¦ÒÎPøÍ CønUS® ÷Põmiß ÁÈ÷¯, ÷|º

ªßÞmh©õP Ç¢uõÀ öÁÎ÷|õUQ²®, Gvº ªßÞmh©õP Ç¢uõÀ EÒ
÷|õUQ²® Aø©²®.
→ 1 q ^ ^
E = r Gß£x ªß¦»zvß öÁUhº SÔ±hõS®. CvÀ r
4πεo r 2
Gß£x q-¼¸¢x öÁÎ÷|õUQ Aø©²® A»S öÁUhº BS®.
1.2.2 £À÷ÁÖ ªßÞmh[PøÍ¨ ö£ØÓ öuõS¨¤ÚõÀ ÂøÍ²®
ªß¦»®
£» {ø»¯õÚ ªßÞmh[PÎÚõÀ, J¸ ¦ÒÎ°À E¸ÁõS® öuõS£¯ß
ªß¦»® (ö\ÔÄ) uÛzuÛ ªßÞmhzvÚõÀ A¢u ¦ÒÎ°À ÂøÍ²®
ªß¦»[PÎß öÁUhº Tku¾USa \©®.
→ → → → →
E = E 1 + E 2 + E 3 ...... E n
1 ⎡ q1 q2 q3 ⎤
= ⎢ r 2 r1 + r 2 r2 + r 2 r3 + .........⎥
4πε o ⎣1 2 3 ⎦
1.2.3 ªß Âø\U ÷PõkPÒ
ªß ©ØÖ® Põ¢u¨ ¦»[PøÍU PØ£øÚ ö\´x öPõÒÁuØPõP ø©U÷PÀ
£õµ÷h Gß£ÁµõÀ ¦»U÷PõkPÒ GßÓ P¸zx AÔ•P¨£kzu¨£mhx.
ªß¦»zvÀ Kµ»S ÷|ºªßÞmh® JßÖ, |Pµ •¯Ø]US® ÷|µõÚ
AÀ»x ÁøÍÁõÚ PØ£øÚ¨ £õøu ªßÂø\U÷Põk GÚ¨£k®.
]» ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎÚõÀ HØ£k® ªß¦»[PÒ £h® 1.5&À
Põmh¨£mkÒÍÚ.
ªßÂø\U÷PõkPÎß £s¦PÒ
(i) ªßÂø\U÷Põk ÷|º ªßÞmhzvÀ öuõh[Q Gvº ªßÞmhzvÀ
•iÁøhQÓx.
(ii) ªß Âø\U÷PõkPÒ J¸÷£õx® JßøÓö¯õßÖ öÁmia ö\À»õx.
7
www.tntextbooks.in
+q +q -q +q +q
(a) (b) (c)

uÛzu ªßÞmh® ÷ÁÔÚ ªßÞmh[PÒ K›Ú ªßÞmh[PÒ
£h® 1.5 ªß Âø\U÷PõkPÒ
(iii) J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»zvß vø\ (E), A¨¦ÒÎ°À EÒÍ ªß
Âø\U÷PõmkUS Áøµ¯¨£k® öuõk÷PõmiÚõÀ SÔUP¨£k®.
(iv) ªßÂø\U÷PõkPÐUS ÷|ºUSzuõÚ vø\°À, Kµ»S \©uÍ¨
£µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® Âø\U÷PõkPÎß GsoUøP ªß¦»a ö\ÔÄ E&US
÷|ºzuPÂÀ ÇUS®. AuõÁx E&ß ©v¨¦ AvP©õÚ Ch[PÎÀ ÷PõkPÒ
ö|¸UP©õPÄ®, E&ß ©v¨¦ SøÓÁõÚ Ch[PÎÀ ÷PõkPÒ CøhöÁÎ
Âmk® ÇUS®.
1
(v) JÆöÁõ¸ Kµ»S ÷|ºªßÞmh•®, εo AÍÄÒÍ ªßÂø\U
÷PõkPøÍ öÁØÔhzvÀ E¸ÁõUS®. GÚ÷Á öÁØÔhzvÀ J¸ ¦ÒÎ

ªßÞmh® q&Â¼¸¢x E¸ÁõS® ªßÂø\U ÷PõkPÎß GsoUøP
q
N = ε .
o
1.2.4 ªß Ç•øÚ ©ØÖ® Ç•øÚz v¸¨¦zvÓß

Ç \©©õÚ, GvöµvµõÚ, ªPa ]Ô¯ CøhöÁÎ°À ¤›UP¨£mkÒÍ
ªßÞmh[PÒ J¸ ªß Ç•øÚ¯õS®. }º, A®÷©õÛ¯õ,
Põº£ß&øh&BUø\k ©ØÖ® S÷Íõ÷µõ£õº® ‰»UTÖPÒ {ø»¯õÚ ªß
Ç •øÚPÐUS ]» GkzxUPõmkPÍõS®. C®‰»UTÖPÎÀ
÷|ºªßÞmhzvß ø©¯•®, Gvº ªßÞmhzvß ø©¯•® JßÓõP¨
ö£õ¸¢v¯ø©¯õ©À, ]Ôx CøhöÁÎ°À ¤›UP¨£mkÒÍÚ.
+q ©ØÖ® -q GßÓ Ç ¦ÒÎ
ªßÞmh[PÒ 2d öuõø»ÂÀ p
øÁUP¨£mkÒÍÚ (£h® 1.6). ªß
-q +q
Ç •øÚ°ß v¸¨¦zvÓÛß 2d
Gs©v¨£õÚx H÷uÝ® J¸
£h® 1.6 ªß Ç•øÚ
8
www.tntextbooks.in
ªßÞmhzvß Gs©v¨¤øÚ ªßÞmh[PÐUQøh÷¯²ÒÍ öuõø»ÂÚõÀ

ö£¸UPU Qøh¨£uõS®.
∴ ªß Ç•øÚ°ß v¸¨¦z vÓß P = 2qd. Cx J¸ öÁUhº
AÍÁõS®. Cuß vø\ -q¼¸¢x +q ÷|õUQ Aø©²®. Cuß A»S C m BS®.
1.2.5 ªß Ç•øÚ°ß Aa_U÷PõmiÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À
ªß¦»®
AB Gß£x, -q ©ØÖ® +q GßÓ Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÒ 2d GßÓ ]Ö
öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍ J¸ ªß Ç•øÚ BS® (£h® 1.7).
Ç•øÚ°ß ø©¯® OÂ¼¸¢x, Aa_U÷PõmiÀ, r öuõø»ÂÀ Aø©¢xÒÍ
¦ÒÎ P BS®.
A O B E2 P E1
-q +q x axis
2d
r
£h® 1.7 Aa_U÷PõmiÀ EÒÍ ¦ÒÎ°À ªß¦»®
B&°À EÒÍ +q ªßÞmhzvÚõÀ ¦ÒÎ P&°À ªß¦»®
1 q
E1 = 4πε 2 (BP ÁÈ÷¯)
o (r − d )
A&°À EÒÍ -qÂÚõÀ ¦ÒÎ P&°À ªß¦»®
1 q
E2 = 4πε 2 (PA ÁÈ÷¯)
o (r + d )
E1 ©ØÖ® E2 Gvöµvºz vø\°À ö\¯À£kQßÓÚ.

GÚ÷Á, öuõS£¯ß ªß¦»zvß AÍÁõÚx (E) ö£¸© Gs©v¨¦
öPõsh öÁUh›ß vø\°À ö\¯À£kQÓx. ¦ÒÎ P°À öuõS£¯ß ªß¦»®
E = E1 + (−E2)
⎡ 1 q 1 q ⎤
E = ⎢ 4πε −
2 4πε 2 ⎥ BP ÁÈ÷¯
⎣ o (r − d ) o (r + d ) ⎦
q ⎡ 1 1 ⎤
E = 4πε ⎢ − ⎥ BP ÁÈ÷¯
2
o ⎣ (r − d ) (r + d )2 ⎦
q ⎡ 4rd ⎤
E = 4πε ⎢ 2 2 2 ⎥ BP ÁÈ÷¯
o ⎣(r − d ) ⎦
9
www.tntextbooks.in
Ç •øÚ°¼¸¢x ¦ÒÎ P°ß öuõø»Ä ªP AvP® GÛÀ d <<r

q 4rd q 4d
∴ E = 4πε =
o r
4 4πε o r
3
1 2p
E = 4πε 3 (BP ÁÈ÷¯)
o r
(∵ ªß Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß p = q x 2d)

E&¯õÚx ªß Ç•øÚ°ß v¸¨¦zvÓß vø\°À ö\¯À£kQÓx.
1.2.6 ªß Ç•øÚ°ß |kÁøµU ÷PõmiÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À
ªß¦»®
AB GßÓ ªß Ç•øÚ JßøÓU P¸x÷Áõ®. 2d Gß£x Ç•øÚ°ß
Cøhzöuõø»Ä GÚÄ®, p Gß£x Ç•øÚ°ß v¸¨¦z vÓß GÚÄ®
öPõÒ÷Áõ®. Ç•øÚ°ß ø©¯® O&Â¼¸¢x r öuõø»ÂÀ |kÁøµU
÷PõmiÀ Aø©¢xÒÍ ¦ÒÎ P GßP (£h® 1.8a).
M
E1 E1
E1sin
E P
R
E2 E1cos
N R P
r E2cos
A B
-q +q E2 E2sin
O
d d
(a) |kÁøµU ÷PõmiÀ EÒÍ (b) ªß¦»zvß TÖPÒ
¦ÒÎ°À ªß¦»®
£h® 1.8
ªß Ç•øÚ°ß +q ªßÞmhzvÀ ¦ÒÎ P&°À ªß¦»®,
1 q
E1 = 4πε 2 (BP ÁÈ÷¯)
o BP
1 q
= 4πε 2 2 (BP ÁÈ÷¯) (∵ BP2 = OP2 + OB2)
o (r + d )
ªß Ç•øÚ°ß -q ªßÞmhzuõÀ ¦ÒÎ P°À ªß¦»®,
10
www.tntextbooks.in
1 q
E2 = 4πε 2 (PA ÁÈ÷¯)
o AP
1 q
E2 = 4πε 2 2 (PA ÁÈ÷¯)
o (r + d )
E1 ©ØÖ® E2 &ß Gs ©v¨¦PÒ \©®. E1 ©ØÖ® E2&øÁ ö\[Szx

©ØÖ® QøhzuÍU TÖPÍõP¨ ¤›US®÷£õx (£h® 1.8b).
ö\[SzxU TÖPÒ E1 sin θ ©ØÖ® E2 sin θ AÍÂÀ \©©õPÄ®
Gvöµvºz vø\°¾® Aø©ÁuõÀ JßøÓö¯õßÖ \©ß ö\´QßÓÚ.
QøhzuÍ TÖPÒ E1 cos θ ©ØÖ® E2 cos θ Cµsk® PR&vø\°À
Tmh¨£kQßÓÚ.
ªß Ç•øÚ¯õÀ ¦ÒÎ P°À öuõS£¯ß ªß¦»®
E = E1 cos θ + E2 cos θ (PR vø\°À)
E = 2 E1cos θ (∵ E1 = E2)
1 q
∴ E = 4πε 2 2 × 2 cos θ
o (r + d )
d
BÚõÀ cos θ =
r + d2
2
1 q 2d 1 q 2d
E = 4πε ×
2 2 2 2 1/2 = 4πε 2 2 3/2
o (r + d ) (r + d ) o (r + d )
1 p
= 4πε 2 2 3/2 (∵ p = q2d)
o (r + d )
r-Ehß J¨¤h d öuõø»Ä ªPa ]Ô¯uõS®.

1 p
∴ E = 4πε 3
o r
E&ß vø\ ªß Ç•øÚ°ß Aa_US Cøn¯õP PR & ÁÈ¯õPÄ®,

Ç •øÚ°ß v¸¨¦z vÓÛß vø\US Gvºz vø\°¾® Aø©QÓx.
1.2.7 ^µõÚ ªß¦»zvÀ ªß Ç•øÚ

^µõÚ ªß¦»zvÀ (E), AB GßÓ ªß Ç•øÚ, ÷Põn® θ \õ´ÁõP
Ç¨£uõPU öPõÒ÷Áõ®. Auß Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß p GßP
11
www.tntextbooks.in
(£h® 1.9). ªßÞmh® +q

B +q F=qE
ªß¦»zvß vø\°À qE GßÓ
Âø\ø¯ EnºQÓx. -q A÷u AÍÄ
Âø\ø¯ Gvºz vø\°À EnºQÓx. 2d θ E
GÚ÷Á Ç•øÚ «uõÚ öuõS£¯ß
Âø\ _È¯õS®. Ç \©©õÚ, p
Gvöµvºz vø\°À Cøn¯õPa
A
ö\¯À£k® Âø\PÒ J÷µ ¦ÒÎ°ß F=-qE -q C
ÁÈ÷¯ ö\À»õx. GÚ÷Á, Ç•øÚ
£h® 1.9 ^µõÚ ªß¦»zvÀ
«x v¸¨¦ Âø\ JßÖ E¸ÁõQÓx.
ªß Ç•øÚ
Cx ªß Ç•øÚø¯ ªß¦»zvß
vø\°À \©{ø»US öPõsk Áµ •¯¾®.
v¸¨¦ Âø\°ß Gs ©v¨¦,
τ = Âø\PÎÀ JßÖ × Âø\PÐUS Cøh÷¯¯õÚ ö\[Szxz öuõø»Ä
= F × 2d sin θ
= qE × 2d sin θ = pE sin θ (∵ q × 2d = p)
→ → →
öÁUhº SÔ±miÀ τ = p × E
SÔ¨¦ : ^µØÓ ªß¦»zvÀ, ªß Ç•øÚ θ ÷Põn \õ´ÂÀ
Aø©²©õÚõÀ, v¸¨¦ Âø\²hß, Tku»õP ÷©¾® J¸ Âø\ø¯¨
ö£ÖQÓx.
1.2.8 ªß¦»zvÀ EÒÍ ªß Ç•øÚ°ß ªßÚÊzu BØÓÀ
ªß¦»zvÀ EÒÍ ªß Ç•øÚ°ß ªßÚÊzu BØÓÀ Gß£x
ªß¦»zvÀ ªß Ç•øÚø¯ ÷uøÁ¯õÚ {ø»US _ÇØÖÁuØS›¯ ÷Áø»
BS®.
p ªß Ç•øÚ v¸¨¦z E
vÓß öPõsh J¸ ªß Ç•øÚ, B F=qE
E ªß¦»zvÀ, θ ÷PõnzvÀ EÒÍ 2d +q
÷£õx, Auß «uõÚ v¸¨¦ Âø\,
τ = pE sin θ A p
-q
Ç•øÚø¯, dθ ÷Põn® F=-qE
_ÇØÓ, ö\´¯¨£k® ÷Áø» £h® 1.10 ªß Ç•øÚ°ß
dw = τ.dθ ªßÚÊzu BØÓÀ
= pE sinθ.dθ
GÚ÷Á, Ç•øÚ θ ÷PõnzvÀ _ÇØÓ ö\´¯¨£k® ÷Áø»,
12
www.tntextbooks.in
W = ∫dw
W = pE ∫sinθ.dθ = –pE cos θ
CÆ÷Áø»¯õÚx, ªß Ç•øÚ°ß {ø» BØÓ»õS® (U).
∴ U = – pE cos θ
ªß Ç•øÚø¯ ¦»zvß vø\°À J¸[Pø©zuõÀ, θ = 0o
∴ U = –pE
→ → →
ªß¦»zvÀ EÒÍ Ç•øÚ En¸® v¸¨¦ Âø\¯õÚx ( τ = p × E)
Ç •øÚø¯ ¦»zvß vø\°÷»÷¯ J¸[Pø©¯a ö\´¯ •¯¾®. Cuß
Põµn©õP, ªß{ø»¯õØÓÀ öÁ¨£ BØÓ»õP `Ç¾US öÁÎ¨£kQÓx.
ø©U÷µõ Aø» \ø©¯ÀP»ß (Microwave oven)
Cx, ªPU SÖQ¯ Põ»zvÀ EnÄ \ø©UP¨ £¯ß£kQÓx. P»ß
ö\¯À£k®÷£õx, ø©U÷µõ Aø»PÒ ÷uõØÖÂUP¨£kQßÓÚ. CøÁ ^µØÓ
Aø»ÄÖ® ªß¦»zøu E¸ÁõUSQßÓÚ. EnÂ¾ÒÍ }º© ‰»UTÖPÒ, ªß
Ç•øÚPÍõP Aø©ÁuõÀ, Aø»ÄÖ® v¸¨¦ Âø\US EÒÍõUP¨£mk
J¸ ]» }º© ‰»UTÖPÎß ¤øn¨¦PÒ •ÔUP¨£kQßÓÚ. CuÚõÀ öÁ¨£
BØÓÀ E¸ÁõQ, EnÄ \ø©UP¨£kQÓx.
1.3 ªßÚÊzu®
O GßÓ ¦ÒÎ°À +q GßÓ +q
ªßÞmh® EÒÍuõPU P¸x÷Áõ® O E
B A
(£h® 1.11). A, B Gß£Ú ªß¦»zvÀ EÒÍ x dx
Ç ¦ÒÎPÒ GßP. Kµ»S £h® 1.11 ªßÚÊzu®
÷|ºªßÞmh©õÚx A °¼¸¢x BUS
|Pºzu¨£k©õ°ß ÷Áø» ö\´¯¨ £kQÓx. C¢u ÷Áø»÷¯ AÆÂ¸
¦ÒÎPÐUQøh÷¯ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk BS®. AuõÁx, dV = WA → B.
ªß¦»zvÀ Ç ¦ÒÎPÐUQøh÷¯ EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk Gß£x
J¸ ¦ÒÎ°¼¸¢x ©ØöÓõ¸ ¦ÒÎUS ªß Âµmk Âø\US GvµõP Kµ»S ÷|º
ªßÞmhzøu |Pºzua ö\´¯¨£k® ÷Áø» GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiß A»S ÷ÁõÀm BS®. J¸ ¦ÒÎ°¼¸¢x
©ØöÓõ¸ ¦ÒÎUS J¸ T¾® ÷|º ªßÞmhzøu ªß Âø\UöPvµõP Gkzxa
ö\À»a ö\´¯¨£k® ÷Áø» J¸ áúÀ GÛÀ A¨¦ÒÎPÐUQøh÷¯ EÒÍ
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk J¸ ÷ÁõÀm BS®.
ªß¦»zvÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu® Gß£x Kµ»S ÷|º
ªßÞmhzøu •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x ªßÂø\US GvµõP, A¨¦ÒÎUS
öPõsk Áµa ö\´¯¨£k® ÷Áø» GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
13
www.tntextbooks.in
ªß¦»a ö\ÔÂØS® ªßÚÊzuzvØS® EÒÍ öuõhº¦

A ©ØÖ® B ¦ÒÎPÐUQøh÷¯ EÒÍ ]Ö öuõø»Ä dx GßP. Kµ»S ÷|º
ªßÞmhzøu A °¼¸¢x B&US |Pºzua ö\´¯¨£k® ÷Áø» dV = E.dx.
ªßÂµmk Âø\US GvµõP, +q ªßÞmhzøu ÷|õUQ Kµ»S
ªßÞmhzøu |Pºzu ÷Áø» ö\´¯¨£kQÓx. GÚ÷Á,
dV = −E.dx
−dV
E=
dx
öuõø»øÁ¨ ö£õÖzu ªßÚÊzu ©õØÓ® ªßÚÊzua \›ÁõS®.
GÚ÷Á ªß¦»a ö\ÔÁõÚx GvºU SÔ°h¨£mh ªßÚÊzua \›ÄUS
\©©õS®.
GvºUSÔ¯õÚx ªß¦»zvß vø\°À ªßÚÊzu® SøÓÁøuU
SÔUQÓx. ªß¦»a ö\ÔÂØS V m−1 GßÓ A»S® £¯ß£kzu¨£h»õ®.
1.3.1 J¸ ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ J¸ ¦ÒÎ°À HØ£k® ªßÚÊzu®

PõØÔÀ ¦ÒÎ O°À øÁUP¨£mkÒÍ uÛzu ¦ÒÎ ªßÞmh® +q GßP.
+q&¼¸¢x r öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎ P GßP. ¦ÒÎ O-°¼¸¢x x ©ØÖ® x + dx
öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎPÒ A ©ØÖ® Bø¯U P¸x÷Áõ® (£h® 1.12).
A ©ØÖ® B +q dx
p E
¦ÒÎPÐUQøh÷¯ EÒÍ O
r A B
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk,
dV = −E.dx £h® 1.12 ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ
ªß¦»®
A°À øÁUP¨£mkÒÍ
Kµ»S ÷|º ªßÞmhzuõÀ Enµ¨£k® Âø\,
1 q
E = .
4πεo x2
1 q
∴ dV = − 4 πε 2 . dx
o x
ö\´¯¨£k® ÷Áø», ªß Âø\US GvµõÚx Gß£øu GvºUSÔ
SÔUQÓx.
+q ªßÞmhzvÚõÀ P&À ªßÚÊzu® Gß£x, Kµ»S ÷|º
ªßÞmhzøu •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x, A¨¦ÒÎUSU öPõsk Áµa
ö\´¯¨£k® ö©õzu ÷Áø»¯õS®.
r
q q
V= −
∫ 4πε x
∞ o
2
. dx = 4 π ε r
o
14
www.tntextbooks.in
1.3.2 ªß Ç•øÚ¯õÀ J¸ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®

2d GßÓ ]Ö öuõø»ÂÀ ¤›UP¨£mh, A, B ¦ÒÎPÎÀ EÒÍ -q ©ØÖ®
+q GßÓ Ç ªßÞmh[PÒ ªß Ç•øÚø¯ E¸ÁõUSQßÓÚ. Cuß Ç
•øÚ v¸¨¦zvÓß p BS®. (£h® 1.13)
P Gß£x Ç•øÚ°ß O GßÓ ø©¯¨ ¦ÒÎ°¼¸¢x r öuõø»ÂÀ
EÒÍ ¦ÒÎ. ÷©¾® C¨¦ÒÎø¯²®, ø©¯zøu²® CønUS® ÷PõhõÚx
(PO) Ç •øÚ°ß Aa_hß (OB) HØ£kzx® ÷Põn® θ GßP. r1 ©ØÖ® r2
Gß£Ú •øÓ÷¯ +q ©ØÖ® -
q¼¸¢x ¦ÒÎ P°ß öuõø»ÄPÒ P
GßP.
+q ªßÞmhzvÚõÀ P°À r2
1 q r r1
ªßÚÊzu® = 4πε r
o 1
-q ªßÞmhzuõÀ P °À A 180- p B
1 ⎛ q ⎞ -q O +q
ªßÚÊzu® = ⎜− ⎟ d d
4πε o ⎝ r2 ⎠
£h® 1.13 ªß Ç•øÚ¯õÀ J¸
ªß Ç•øÚ¯õÀ P °À
¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®
1 q 1 q
ªßÚÊzu®, V = 4πε r − 4πε r
o 1 o 2
q⎛1 1⎞
V = ⎜ − ⎟ ...(1)
4πεo ⎝ r1 r2 ⎠
öPõø\ß Âvø¯¨ £¯ß£kzu

r12 = r2 + d2 – 2rd cos θ
⎛ cos θ d 2 ⎞
r12 = r2 ⎜1 − 2d + ⎟
⎝ r r2 ⎠
d2
d BÚx r&I Âh ªPa ]Ô¯uõÚõÀ, &I¨ ¦ÓUPoUP»õ®.
r2
1
2d
∴ r1 = r ⎛⎜1 − ⎞2
cos θ ⎟
⎝ r ⎠
15
www.tntextbooks.in
− 1/ 2
1 1⎛ 2d ⎞
AÀ»x, = ⎜1 − cos θ ⎟
r1 r ⎝ r ⎠
D¸Ö¨¦z (Binomial) ÷uØÓzøu¨ £¯ß£kzv, Â›Ä£kzv, E¯º

AkUSPøÍ ¦ÓUPoUP,
1 1⎛ d
∴ = ⎜1 + cos θ ⎞⎟ …(2)
r1 r ⎝ r ⎠
C÷u÷£õÀ,
r22 = r2 + d2 – 2rd cos (180 – θ)
AÀ»x r22 = r2 + d2 + 2rd cos θ.
1/2
⎛ 2d ⎞ d2
∴ r2 = r ⎜1 + cos θ ⎟ ( ∵ ¦ÓUPoUPzuUPx)
⎝ r ⎠ r2
−1/2
1 1⎛ 2d ⎞
AÀ»x = ⎜1 + cos θ ⎟
r2 r ⎝ r ⎠
ø£Úõª¯À ÷uØÓzøu¨ £¯ß£kzv, E¯º AkUSPøÍ¨ ¦ÓUPoUP

1 1⎛ d ⎞
= ⎜1 − cos θ ⎟ ...(3)
r2 r ⎝ r ⎠
\©ß£õk (2) ©ØÖ® (3) I \©ß£õk (1)À ¤µv°h
q 1⎛ d d ⎞
V = 4πε r ⎜1 + r cos θ − 1 + r cos θ ⎟
o ⎝ ⎠
q 2d cosθ 1 p . cosθ
∴ V = = …(4)
4πεo . r 2 4πεo r2
]Ó¨¦ ÷|ºÄPÒ :
1. ¦ÒÎ P ¯õÚx Ç•øÚ°ß Aa_U÷PõmiÀ +qUS A¸QÀ
Aø©¢uõÀ, θ = 0
p
∴ V =
4πεo r 2
2. ¦ÒÎ P¯õÚx Ç•øÚ°ß Aa_U÷PõmiÀ –qUS A¸QÀ

Aø©¢uõÀ θ = 180o,
16
www.tntextbooks.in
p
∴ V = −
4πεo r 2
3. ¦ÒÎ P¯õÚx Ç•øÚ°ß |kÁøµU ÷PõmiÀ Aø©¢uõÀ, θ = 90o,

∴ V = 0
q1 q2
1.3.3 ªßÚÊzu BØÓÀ
A B
Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎß r
ªßÚÊzu BØÓÀ Gß£x AÆÂ¸ £h® 1.14a ªßÚÊzu
ªßÞmh[PøÍ J¸[Pø©¯a BØÓÀ
ö\´¯¨£mh ÷Áø» AÀ»x JÆöÁõ¸
ªßÞmhzøu²® A¨¦ÒÎUS öPõskÁµ ö\´¯¨£mh ÷Áø» AÀ»x J¸
ªßÞmhzøu •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x A¨¦ÒÎUS öPõsk Áµ
ö\´¯¨£mh ÷Áø» GÚ¨£k®.
¦ÒÎ A&°À øÁUP¨£mkÒÍ ¦ÒÎ ªßÞmh® q1 GßP (£h® 1.14a)
q1
q1-¼¸¢x r öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎ B°À ªßÚÊzu®, V = 4πε r
o
•iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x ©ØöÓõ¸ ¦ÒÎ ªßÞmh® q2&BÚx
¦ÒÎ BUS öPõsk Áµ¨£kQÓx. C[S ªßÞmh® q2&ß «x ö\´¯¨£mh
÷Áø»¯õÚx, q1 ©ØÖ® q2 ªßÞmh[PÒ öPõsh Aø©¨¤ß {ø»
ªßÚÊzu BØÓ»õP (U) ÷\ªUP¨£kQÓx.
∴ ö\´¯¨£mh ÷Áø», w = Vq2 r23
q3 q2
q1q 2
ªßÚÊzu BØÓÀ (U) = 4 π ε r
o
ªßÞmh® q2 BÚx B&°À øÁUP¨£mk, r13 r12
q1&ø¯ •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x ¦ÒÎ AUS
öPõsk Á¸ÁuõP PØ£øÚ ö\úõ¾® C÷u AÍÄ
q1
÷Áø» ö\´¯¨£kQÓx.
£h® 1.14b £À ªß
÷©¾®, q1 ©ØÖ® q2 GßÓ ªßÞmh[PÒ Þmh Aø©¨¤ß
•øÓ÷¯ r CøhöÁÎ°À EÒÍ A ©ØÖ® B ªßÚÊzu BØÓÀ
¦ÒÎPÐUS, •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x öPõsk
Áµ¨£kQßÓÚ. GÛÀ, Aø©¨¤À ªßÚÊzu BØÓÀ, •¢øu¯ ÁøP°À
ö£Ó¨£mh BØÓ¾USa \©©õP÷Á ÇUS®.
CµskUS® ÷©Ø£mh ªßÞmh[PøÍU öPõsh Aø©¨¤ØS (£h®
1.14b), ªßÚÊzu BØÓÀ (U) BÚx,
1 ⎡ q1q 2 q1q 3 q 2q 3 ⎤
⎢ + +
U =
4πεo ⎣ r12 r13 r23 ⎥⎦
17
www.tntextbooks.in
1.3.4 \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦

J¸ £µ¨¤Ýøh¯ AøÚzx¨ ¦ÒÎPÐ®, \© ªßÚÊzuzvÀ EÒÍÚ
GÛÀ, A¨£µ¨¦ \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦ GÚ¨£k®.
(i) uÛzu ¦ÒÎ ªßÞmhzøu¨ ö£õ¸zu Áøµ°À, Av¼¸¢x \©
B E
A
+q E
(a) \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦ (b) ^µõÚ ªß¦»zxUS (uÍ®)

(÷PõÍ ÁiÁ®)
£h® 1.15
öuõø»ÂÀ EÒÍ AøÚzx¨ ¦ÒÎPÐ® \© ªßÚÊzuzvÀ ÇUS®.

BP÷Á, \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦PÒ Gß£øÁ ¦ÒÎ ªßÞmhzøu ø©¯©õPU
öPõsh öuõhºa]¯õÚ £À÷ÁÖ ÷PõÍ[PÍõS® (£h® 1.15a). Ç¢u÷£õv¾®
ªßÚÊzu©õÚx öÁÆ÷ÁÖ ÷PõÍ[PÐUS öÁÆ÷ÁÓõP ÇUS®.
\© ªßÚÊzu¨ £µ¨¤ß «x G¢u Ç ¦ÒÎPÐUQøh÷¯²®, J¸
ªßÞmhzøu GÆÁÈ¯õP |PºzvÚõ¾® ö\´¯¨£mh ÷Áø» _È¯õS®.
HöÚÛÀ, A ©ØÖ® B ¦ÒÎPÐUS Cøh¨£mh ªßÚÊzu©õÚx
W AB
VB – VA = q GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. VA = VB GÛÀ, WAB = 0. GÚ÷Á
ªß¦»U ÷PõkPÒ \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦USa ö\[SzuõP ÇUS®.
(ii) ^µõÚ ªß¦»zøu¨ ö£õ¸zuÁøµ°À, \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦PÒ
Cøn uÍ[PÍõPÄ®, AÁØÔß £µ¨¦PÒ ªßÂø\U ÷PõkPÐUSa
ö\[SzuõPÄ® EÒÍÚ Gß£øu £h® 1.15b PõmkQÓx.
18
www.tntextbooks.in
1.4 Põì Âv²® Auß £¯ß£õkPÐ®

ªß¦»¨ £õ¯®
^µØÓ ªß¦»zvÀ EÒÍ S GßÓ ‰i¯ E
£µ¨ø£U P¸x÷Áõ® (£h® 1.16). C¢u £µ¨¤ß S
«x ds GßÓ ªPa ]Ô¯ £µ¨ø£U P¸x÷Áõ®.
ds
ds&ß vø\¯õÚx, £µ¨¦US SzuõP ds
öÁÎ÷|õUQ EÒÍx. ds&«uõÚ ªß¦»® ö\[Szx
→ →
E ø¯ ©õÔ¼¯õPU öPõÒ÷Áõ®. E ©ØÖ® ds
JßÖUöPõßÖ θ ÷Põnzøu HØ£kzxQßÓÚ.
ªß¦»¨ £õ¯® Gß£x öPõkUP¨£mh £h® 1.16 ªß¦»¨ £õ¯®
£µ¨¦ ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªßÂø\U ÷PõkPÎß
ö©õzu GsoUøP BS® GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
£µ¨¦ ds ÁÈ÷¯ ö\¯À£k® ªß¦»¨ £õ¯®,
dφ = E . ds = E ds cos θ
÷©ØPõs \©ß£õmøh, £µ¨ø£¨ ö£õÖzx öuõøP¨£kzu, ‰i¯ £µ¨¦

S ÁÈ÷¯ ö\¯À£k®, ö©õzu ªß¦»¨ £õ¯® ö£Ó¨£kQÓx.
→
∫
φ = dφ = ∫
E . ds
öuõøPUöPÊ SÔ±miß ÷©À SÔUP¨£mkÒÍ ]ÖÁmh® ‰i¯

£µ¨ø£, öuõøP¨£kzxÁøuU SÔUS®. ªß¦»¨£õ¯® J¸ ì÷P»õº
AÍÁõS®. Cuß A»S N m2 C−1
1.4.1 Põì Âv
CÆÂv, G¢uöÁõ¸ ‰i¯ £µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªß¦»¨
£õ¯zøu²®, A¨£µ¨¤ÝÒ EÒÍ ö©õzu ªßÞmhzøu²® öuõhº¦
£kzxQÓx. CÆÂv°ß£i, G¢uöÁõ¸ ‰i¯ £µ¨¤À ö\¯À£k®
ªß¦»zvß ö©õzu £õ¯ ©v¨¦, A¨£µ¨¤À EÒÍ ö©õzu ªßÞmhzvß
1/εo ©h[SUSa \©®.
q
φ= ε
o
C¢u ‰h¨£mh PØ£øÚ¨ £µ¨¦ Põìê¯ß £µ¨¦ (Gaussian Surface)
GßÓøÇUP¨£kQÓx. S GßÓ ‰i¯ £µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªß¦»¨ £õ¯®
(E) £µ¨¤ÝÒ EÒÍ ö©õzu ªßÞmhzvß ©v¨ø£ ©mk÷© \õº¢ux,
BÚõÀ, A®ªßÞmh[PÒ Aø©¢xÒÍ Chzøua \õº¢uuÀ» GÚ Põì
Âv°¼¸¢x AÔQ÷Óõ®. £µ¨¦US öÁÎ÷¯ EÒÍ ªßÞmh[PÒ ªß¦»¨
£õ¯zvØS Põµn©õÁvÀø».
19
www.tntextbooks.in
1.4.2 Põì Âv°ß £¯ß£õkPÒ

(i) ÷|µõÚ •iÂ»õ }Í® öPõsh ªßÞmh® ö£ØÓ P®¤°ÚõÀ
HØ£k® ªß¦»®
^µõP ªßÞmh¨£mh, •iÂ»õ
2 r ds
}Í® öPõsh, P®¤ JßÖ ©õÓõ ªßÞmh
}Ò Ahºzvø¯ (λ) (Kµ»S }ÍzvØPõÚ +
ªßÞmh®) ö£ØÖÒÍuõPU P¸x÷Áõ®. +
+
P®¤°¼¸¢x r öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎ P +
°À ªß¦»® E GßP (£h® 1.17). Ç +
•øÚPÎ¾® Aa_USa ö\[SzuõÚ E + r ds E
•øÚ¨£µ¨¦ öPõsh, l }Í•®, r Bµ•® + P
l +
Eøh¯ J¸ E¸øÍø¯ Põìê¯ß +
£µ¨£õPU P¸x÷Áõ®. Põìê¯ß £µ¨¤ß +
«x ds GßÓ ªPa]Ô¯ £µ¨ø£U +
P¸x÷Áõ®. J¨¦ø© £s¤ß Põµn©õP +
E¸øÍ°ß ÁøÍ£µ¨¤À EÒÍ AøÚzx¨ £h® 1.17 •iÂ»õ }Í®
¦ÒÎPÎ¾® ªß¦»zvß Gs©v¨¦ öPõsh ÷|µõÚ
\©©õPÄ®, BµU÷Põmiß ÁÈ÷¯ ªßÞmh¨£mh P®¤
öÁÎ÷|õUQ²® Aø©QÓx. E ©ØÖ® ds
J÷µ vø\°¾ÒÍÚ.
ÁøÍ£µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ªß¦»¨£õ¯® (φ) = ∫ E ds cos θ
φ= ∫ E ds [∵θ = 0; cosθ = 1]
φ = E (2πrl)
(∵ ÁøÍ£µ¨¤ß ¦Ó¨£µ¨¦ 2πrl)
E ©ØÖ® ds JßÖUöPõßÖ ö\[SzuõP Aø©ÁuõÀ, •øÚ¨£µ¨¤ß
ÁÈ÷¯ ªß¦»¨ £õ¯® = 0
∴ Põìê¯ß £µ¨¦ ÁÈ÷¯¯õÚ ö©õzu ªß¦»¨ £õ¯®, φ = E. (2πrl)
Põìê¯ß £µ¨¤ÝÒ EÒÍ ö©õzu ªßÞmh® q = λl
∴ Põì Âv°ß£i,
λl λ
E (2πrl) = ε AÀ»x E = 2πε r
o o
20
www.tntextbooks.in
ªß¦»® E&ß vø\¯õÚx, Aa]ß ÁÈ÷¯¯õÚ ªßÞmh®,

÷|ºªßÞmh® GÛÀ, Bµzvß ÁÈ÷¯ öÁÎ÷|õUQ²®, Gvº ªßÞmh®
GÛÀ Bµzvß ÁÈ÷¯ EÒ÷|õUQ²® Aø©QÓx.
1.4.3 ªßÞmh® ö£ØÓ •iÂ»õ, \©uÍ¨ £µ¨¤ÚõÀ HØ£k®

ªß¦»®
ªßÞmh¨ £µ¨¦
Ahºzv σ öPõsh +
+
•iÂ»õ \©uÍ¨ £µ¨¦ + + +
+ +
JßøÓU P¸x÷Áõ® +
+ +
(£h® 1.18). £µ¨¤¼¸¢x +
ds + ds
r öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎ E + A
E
→ P
P°À ªß¦»® E GßP. +
P′ + +
ªßÞmh® ö£ØÓ + r
+ +
£µ¨¦US SzuõP, 2r +
+ +
+
}Í•®, A SÖUS öÁmk¨ + +
+
£µ¨¦ öPõsh E¸øÍ +
ÁiÁ Põìê¯ß
£µ¨ø£U P¸x÷Áõ®. £h® 1.18 •iÂ»õ \©uÍ £µ¨¦
E¸øÍ°ß Ç •øÚ¨£SvPÎ¾®, £µ¨¤ØSU SzuõP, \©a^µõÚ
ªß¦»[PÒ ö\¯À£kQßÓÚ. AøÁ uÍzøu Âmk Â»Q ÇUS®. ©ØÖ® P,
P′ GßÓ •øÚ¨£SvPÎÀ ªß¦»[PÎß Gs©v¨¦ \©©õP ÇUS®.
GÚ÷Á ‰h¨£mh £µ¨¦ ÁÈ÷¯¯õÚ ö©õzuªß¦»¨ £õ¯®
φ= ∫
⎣⎢ ⎦⎥P ⎢⎣∫
⎡ E.ds ⎤ + ⎡ E.ds ⎤
⎦⎥P 1
(∵ θ = 0, cos θ = 1)
= EA + EA = 2EA
\©uÍ¨ £µ¨¤ß Kµ»S £µ¨¤À EÒÍ ªßÞmh® σ GÛÀ, Põìê¯ß
£µ¨¤À EÒÍ ö©õzu ÷|ºªßÞmh®, q = σA
Põì Âvø¯¨ £¯ß£kzu,
σA
2EA = ε
o
σ
∴ E = 2ε
o
21
www.tntextbooks.in
1.4.4 Ç Cøn¯õÚ ªßÞmh¨£mh uPkPÍõÀ HØ£k® ªß¦»®

Ç Cøn¯õÚ, \©uÍ ÁiÁ,
+
•iÂ»õ¨ £µ¨¦ öPõsh, ªßÞmh® -
+
ö£ØÓ uPkPÒ, £h® 1.19&À + -
Põmh¨£mkÒÍx ÷£õÀ, \©©õÚ BÚõÀ + -
- E1(+)
÷ÁÔÚ ªßÞmh AhºzvPÒ σ ©ØÖ® + E1(+)
+ -
−σ øÁ ö£ØÖÒÍuõPU P¸x÷Áõ®. P1 - P2
+
ªßÞmh® ö£ØÓ J¸ uPkUS Ç¦Ó•® + -
ªß¦»zvß AÍÄ E = σ/2εo. + E2(-) - E2(-)
+ -
C®ªß¦»® uPmiØS SzuõPÄ®,
+ -
÷|ºUSÔ ªßÞmh©õÚõÀ öÁÎ÷|õUQ-
²®, GvºUSÔ ªßÞmh©õÚõÀ EÒ÷|õUQ £h® 1.19 Ç
²® ö\¯À£k®. CønzuPkPÍõÀ ÂøÍ²®
(i) P GßÓ ¦ÒÎ Ç uPmiØS® ªß¦»®
1
|k÷Á Aø©¢uõÀ, Ç uPkPÍõÀ
ÂøÍ²® ªß¦»[PÐ® \©©õPÄ®, J÷µ vø\°¾® Aø©²®. P1&ß
öuõS£¯ß ªß¦»®,
σ σ σ
E = E1 + E2 = 2ε + 2ε = ε (Á»¨¦Ó® ÷|õUQ)
o o o
(ii) öÁÎ¨¦Óz÷u²ÒÍ P2 GßÓ ¦ÒÎ°À, ªß¦»[PÒ AÍÂÀ
\©©õPÄ®, vø\°À GvöµvµõPÄ® ÇUS®. P2&ß öuõS£¯ß ªß¦»®
σ σ
E = E1 – E2 = 2ε – 2ε = 0.
o o
1.4.5 ^µõÚ ªßÞmh® ö£ØÓ ÷PõÍ ÁiÁU TmiÚõÀ HØ£k®
ªß¦»®
ÁøP (i) ÷PõÍ ÁiÁU TmiØS öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎ°À
Bµ® R Eøh¯, ªßÞmh® ö£ØÓ ÷PõÍ ÁiÁU Tk (shell) JßøÓU
P¸x÷Áõ® (£h® 1.20a). Auß ø©¯® O&Â¼¸¢x r öuõø»ÂÀ ÷PõÍ ÁiÁU
TmiØS öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎ P GßP. r Bµ® öPõsh ÷PõÍ ÁiÁ Põìê¯ß
£µ¨ø£ Áøµ÷Áõ®. £µ¨¦US, ªß¦»® E&¯õÚx SzuõPa ö\¯À£kQÓx.
Põìê¯ß ÷PõÍzvß ÁÈ÷¯, £µ¨¦USU SzuõP öÁÎ÷|õUQ
ö\¯À£k® ªß¦»¨ £õ¯®
φ =
∫s E . ds = ∫s E ds = E (4π r 2 )
(HöÚÛÀ E ©ØÖ® ds&US Cøh÷¯¯õÚ ÷Põn® θ = 0)
22
www.tntextbooks.in
E
Põì Âv°ß £i,
q
E . (4πr2) = ε
o
1 q P
AÀ»x E = 4πε 2 R
o r E r E
O
Ca\©ß£õmi¼¸¢x,
Põ]¯ß
÷PõÍ ÁiÁU TmiØS £µ¨¦
öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎ°À
ªß¦»©õÚx, ÷PõÍ ÁiÁU
Tmiß ö©õzu ªßÞmh•® E
ø © ¯ ¨ ¦ Ò Î ° À £h® 1.20 a ÷PõÍUTmiß öÁÎ÷¯
Aø©¢v¸¢uõÀ HØ£kzx® EÒÍ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®
ªß¦»zvØSa \©©õS® GßÖ öu›QÓx.
ÁøP (ii) £µ¨¤ß «x EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À
ªßÞmh® ö£ØÓ ÷PõÍÁiÁU Tmiß £µ¨¤ß ÷©À EÒÍ ¦ÒÎPÎÀ
ªß¦»® E,
1 q
E = 4πε 2 (∵ r = R)
o R
ÁøP (iii) ÷PõÍ ÁiÁU Tmiß
Em¦ÓzvÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À
÷PõÍ ÁiÁU Tmiß R P/
1
r
ø©¯zv¼¸¢x r′ öuõø»ÂÀ, O
÷PõÍzvÝÒ Aø©¢xÒÍ ¦ÒÎ P′ Põ]¯ß
GßP. r′ Bµ® öPõsh ÷PõÍ ÁiÁ £µ¨¦
Põìê¯ß £µ¨ø£U P¸x÷Áõ®.
£h® 1.20b ÷PõÍU Tmiß
Põìê¯ß £µ¨¦ ÁÈ÷¯,
Em¦ÓzvÀ EÒÍ ¦ÒÎ°À
£µ¨¦US SzuõP, öÁÎ÷|õUQ¯
ªß¦»®
vø\°À ö\¯À£k® ö©õzu ªß¦»¨
£õ¯®
φ =
∫s E . ds =
∫s Eds = E × (4π r ′2 )
Põìê¯ß £µ¨¤ÝÒ GÆÂu ªßÞmh•® CÀø»¯õu»õÀ, Põì

Âv¨£i,
q
E × 4πr′ 2 = ε = 0 ∴E=0
o
23
www.tntextbooks.in
AuõÁx ^µõÚ ªßÞmh® öPõsh ö©À¼¯ ÷PõÍU TmiÚõÀ ÷PõÍU

TmiÝÒ EÒÍ AøÚzx¨ ¦ÒÎPÎ¾® ªß¦»zvß ©v¨¦ _È BS®.
1.4.6 {ø» ªßÛ¯À uk¨¦øÓ (Electrostatic shielding)
Cx ¦Ó ªß¦»zv¼¸¢x, öÁÎ°ß J¸ SÔ¨¤mh £Svø¯
uÛø©¨£kzx® {PÌÄ BS®. C¢{PÌÄ, Phzv°ß Em£Sv°À ªß¦»®
_È¯õS® Gß£uß Ai¨£øh°À Aø©QÓx.
Ci²hß Ti¯ ªßÚ¼ß ÷£õx, vÓ¢u öÁÎ°÷»õ AÀ»x
©µzvÚi°÷»õ A©ºÁøuU Põmi¾®, ÷£¸¢vÝÒ Ç¨£x ªPÄ®
£õxPõ¨£õÚuõS®. ÷£¸¢vß E÷»õP¨ ¦Ó¨£µ¨¤ÝÒ, ªß¦» ©v¨¦
_È¯õÁuõÀ ÷£¸¢x, {ø» ªßÛ¯À uk¨¦øÓ¯õPa ö\¯À£kQÓx.
ªßÚ¼ß ÷£õx ÷£¸¢vß ¦Ó¨£µ¨¦ ÁÈ÷¯ ªßÛÓUP® |øhö£ÖQÓx.
1.5 {ø» ªßyshÀ
J¸ ªßÞmhzvß öuõkuÀ (a)
CßÔ÷¯ ÷ÁöÓõ¸ ªßÞmhzøu
ö£Ó •i²®. CÆÁøP ªßÞmh[PÒ
+ -
ysh¨£mh ªßÞmh[PÍõS®. -
--
+ -
+ -
CÆÁõÖ ysh¨£mh ªßÞmh[ - - - (b)
-
- -
PøÍz ÷uõØÖÂUS® {PÌÄ
{ø»ªßyshÀ GßÓøÇUP¨£k +
- +
QÓx. Cx Áõß i Qµõ¨ ÷£õßÓ -- +
- -- (c)
{ø»ªß G¢vµ[PÎ¾®, ªß÷uUQ - -
PÎ¾® £¯ß£kQÓx.
+
{ø» ªßyshÀ •øÓ°À, -- +
- - + (d)
- --
E÷»õPU ÷PõÍ® JßÖ £i¨£i¯õP -
ªß÷ÚØÓ¨£kuø» £h® 1.21
++
PõmkQÓx. + +
+++ (e)
(a) ªßÞmh©ØÓ E÷»õPU
÷PõÍ©õÚx ªßPhzuõ¨ ö£õ¸Íõ
»õÚ uõ[Q «x øÁUP¨£mk EÒÍx. £h® 1.21 {ø»ªß yshÀ
(b) Gvº ªßÞmh® ö£ØÓ ¤ÍõìiU usk JßÔøÚ ÷PõÍzvß A¸QÀ
öPõsk Á¸® ÷£õx, Âµmk Âø\ Põµn©õP, PmkÓõ G»UmµõßPÒ Â»Qa
ö\ßÖ Gvº•øÚ°À ÷u[Pz xÁ[SQßÓÚ. GÚ÷Á, A¸÷P EÒÍ •øÚ°À
G»Umµõß SøÓÄ HØ£mk, ÷|ºªßÞmh©øhQßÓx. E÷»õPzvÝÒ EÒÍ
PmkÓõ G»Umµõß «uõÚ ö©õzu Âø\ _È¯õS® ÷£õx C®ªßÞmh¨ £QºÄ
{PÌa] {Özu¨£kQÓx. (C¢{PÌÄ ªP ÂøµÁõP |øhö£Ö®).
24
www.tntextbooks.in
(c) E÷»õPU ÷PõÍ® uøµ°øn¨¦ ö£ØÓÄhß, Gvº ªßÞmh®

uøµø¯ AøhQÓx. A¸÷P EÒÍ •øÚ°À EÒÍ ÷|ºªßÞmh®, Dº¨¦
Âø\PÎß Põµn©õP A[÷P÷¯ {ßÖ ÂkQÓx.
(d) E÷»õPU ÷PõÍ©õÚx uøµ°¼¸¢x APØÓ¨£mh ¤ÓS® A¸÷P
EÒÍ •øÚ°À ÷|ºªßÞmh® öuõhº¢x {ø»zv¸UQÓx.
(e) ¤ÍõìiU usk }UP¨£mhÄhß, AøÚzx ÷|º ªßÞmh[PÐ®
÷PõÍzvß «x J÷µ ^µõP¨ £µÄQßÓÚ.
1.5.1 Phzv°ß ªß÷uUS vÓß

uÛzu Phzv JßÔØS q GßÓ ªßÞmh® AÎUP¨£k®÷£õx, Auß
ªßÚÊzu® ©õØÓ©øhQÓx. A®ªßÚÊzu ©õØÓ® Phzv°ß
£›©õnzøu²®, ÁiÁzøu²® ö£õ¸zuø©QÓx. PhzvUS AÎUP¨£mh
ªßÞmhzuõÀ, Phzv°ß ªßÚÊzu® V AÍÄUS ©õØÓ©øhQÓx GÛÀ,
q α V AÀ»x q = CV
AuõÁx C = q/V
C[S C&¯õÚx Phzv°ß ªß÷uUSvÓß GßÓøÇUP¨£kQÓx.
J¸ Phzv°ß ªß÷uUSvÓß Gß£x, AUPhzvUS AÎUP¨£k®
ªßÞmhzvØS®, Phzv°À E¸ÁõS® ªßÚÊzuzvØS® Cøh÷¯ EÒÍ
uPÄ GßÖ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
ªß÷uUSz vÓÛß A»S £õµm (farad) BS®. Phzv JßÔØS 1 T¾®
ªßÞmh® AÎUP¨£k®÷£õx, Auß ªßÚÊzu E¯ºÄ 1 ÷ÁõÀm GÛÀ,
Phzv°ß ªß÷uUSz vÓß 1 £õµm BS®.
ªß÷uUSz vÓÛß ö\¯À•øÓ A»SPÒ µF ©ØÖ® pF BS®.
ªß÷uUQ°ß uzxÁ®
ªßPõ¨¥k ö£ØÓ Phzv (E÷»õPz umk A) JßÖ q AÍÄ ÷|º
ªßÞmhzøu²®, V ªßÚÊzuzøu²® ö£ØÖÒÍuõPU P¸x÷Áõ®
(£h® 1.22a). A °ß ªß÷uUS vÓß, C = q/V. ªßPõ¨¦ ö£ØÓ B GßÓ
©ØöÓõ¸ E÷»õPz umk A°ß A¸÷P öPõsk Áµ¨£k®÷£õx, A US A¸÷P
EÒÍ B&°ß £UPzvÀ Gvº ªßÞmh® ysh¨£kQÓx. AuØS \© AÍÄ ÷|º
ªßÞmh® B&ß ©Ö£UPzvÀ ysh¨£kQÓx (£h® 1.22b). B°ß Gvº
ªßÞhh® A °ß ªßÚÊzuzøuU SøÓUS®. B°ß ÷|º ªßÞmh®, A°ß
ªßÚÊzuzøu AvP›US®. B°ß ÷|º ªßÞmhzøu Âh Gvº ªßÞmh®
AUS A¸QÀ Ç¨£uõÀ AÀ ªßÚÊzu® SøÓ¢x ÂkQÓx. CuÚõÀ Aß
ªß÷uUS vÓß AvP›UQÓx.
umk Bø¯¨ ¦Â²hß CønUS®÷£õx, Av¾ÒÍ ÷|ºªßÞmh® |k
25
www.tntextbooks.in
{ø»¯õUP¨£kQÓx (£h® 1.22c). CuÚõÀ A°ß ªßÚÊzu® ÷©¾®

SøÓQÓx. A°ß ªß÷uUS vÓß SÔ¨¤k® AÍÄUS AvP›UQÓx.
A A B A B
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
(a) (b) (c)
£h® 1.22 ªß÷uUQ°ß uzxÁ®

ªß÷uUSz vÓß PhzvPÎß ÁiÁzøu²®, FhPzvß C¯Àø£²®,
ö£õÖzux. ªß÷uUQ Gß£x ªßÞmh[PøÍ ÷\ªUS® \õuÚ©õS®.
1.5.2 Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSz vÓß
Cønzumk ªß÷uUQ°À JÆöÁõßÖ® A £µ¨¦ Eøh¯ X, Y GßÓ
Ç E÷»õPz umkPÒ, d GßÓ CøhöÁÎ°À JßÖUöPõßÖ Cøn¯õP
øÁUP¨£mkÒÍÚ (£h® 1.23). Auß ªßÞmh £µ¨£hºzv σ GßP.
umkPÐUQøh÷¯¯õÚ FhP® PõØÖ BS®. umk X&US +q AÍÄ
÷|ºªßÞmh® uµ¨£kQÓx. CuÚõÀ -q AÍÄ Gvº ªßÞmh®
¦Â°øn¨¦¨ ö£ØÓ umk YUS
+q
X ÷©Ø¦ÓzvÀ ysh¨£kQÓx. umkPÒ
+ + + + + +
ªP ö|¸UP©õP Aø©²®÷£õx
d umkPÐUS Cøh÷¯¯õÚ £SvUSÒ
ªß¦»® Pmk¨£kzu¨£kQÓx. umk
-q - - - - - - X&¼¸¢x ¦Ó¨£mk Y-À •iÁøh²®
Y
Âø\U ÷PõkPÒ, umkPÐUSU
£h® 1.23 Cønzumk SzuõPÄ® JßÖU öPõßÖ Cøn¯õPÄ®
ªß÷uUQ Aø©QßÓÚ.
Põì Âv°ß £¯ß£õmiß£i, Ç umkPÐUQøh÷¯²ÒÍ ¦ÒÎ°À
ªß¦»®,
σ
E= ε
o
26
www.tntextbooks.in
X ©ØÖ® Y umkPÐUS Cøh÷¯¯õÚ, ªßÚÊzu ©õÖ£õk

0 0
σ σd
V = ∫ −E dr = ∫ − ε
d d
o
dr =
εo
Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSz vÓß,

q σA εo A q
C = = σd/ε = [ HöÚÛÀ σ = ]
V o d A
εo A
∴ C =
d
ªß÷uUSz vÓÚõÚx umkPÎß £µ¨¦US (A) ÷|ºzuPÂ¾®,
Cøhzöuõø»ÂØS (d) GvºzuPÂ¾® Aø©QÓx.
1.5.3 ªßPõ¨¦PÒ ©ØÖ® •øÚÁõUPÀ (Dielectrics and
polarisation)
ªßPõ¨¦PÒ (Dielectrics)
AøÚzx G»UmµõßPÐ® AqUP¸Ähß CÖP ¤ønUP¨£mkÒÍ
AqUPøÍ¨ ö£ØÖÒÍ ªßPhzuõ¨ ö£õ¸ÒPÒ ªßPõ¨¦PÒ
GßÓøÇUP¨£kQßÓÚ. CÁØÔÀ ªß÷Úõmhzøu Gkzxa ö\À» GÆÂu
G»UmµõßPÐ® CÀø». G÷£õøÚm, ø©UPõ, Gsön´ ÷£õßÓøÁ
ªßPõ¨¦PÐUS GkzxUPõmkPÍõS®. CÁØÔß G»UmµõßPÒ,
¦Óªß¦»zvß ÂøÍÁõP C¯À£õÚ C¯UP® ö£Ó •iÁvÀø».
•øÚÁõUPÀ (Polarisation)
÷|º ªßÞmh[PÎß (¦÷µõmhõßPÒ) Dº¨¦ ø©¯•® (centre of
gravity), Gvº ªßÞmh[PÎß (G»UmµõßPÒ) Dº¨¦ ø©¯•® JßÓõP
ö£õ¸¢v Aø©QßÓ ‰»UTÖ •øÚÁØÓ ‰»UTÖ GÚ¨£k®.
GkzxUPõmkPÒ : O2, N2, H2. •øÚÁØÓ ‰»UTÖPÒ {ø»¯õÚ Ç•øÚ
v¸¨¦zvÓøÚ¨ ö£ØÔ¸¨£vÀø».
•øÚÁØÓ ‰»UTÖPøÍ¨ ö£ØÖÒÍ, ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸øÍ ªß¦»zvÀ
øÁzuõÀ, AÁØÔß ªßÞmh[PÎß ø©¯® ©õØÔ¯ø©UP¨£kQßÓÚ.
uØ÷£õx A®‰»UTÖPÒ G»Umµõß
•øÚÁõUPÀ Aøh¢xÒ ÍÚ Tmh®
GÚÄ®, AøÁ ys h¨£mh +q -q +q -q
Ç•øÚPÒ GßÖ® G»Umµõß
AøÇUP¨£kQß ÓÚ. AøÁ Tmh® E
ªß¦»z vß vø\°÷»÷¯
£h® 1.24 ysh¨£mh Ç•øÚ
(£h® 1.24) ysh¨£mh
27
www.tntextbooks.in
Ç•øÚ v¸¨¦z vÓøÚ (p) ö£ÖQßÓÚ.

÷|º ªßÞm h[PÎß Dº¨¦ ø©¯®, Gvº ªßÞmh[PÎß Dº¨¦
ø©¯zv¼¸¢x ¤›UP¨£mkÒÍ ‰»UTÖ •øÚÄÒÍ ‰»UTÖ GÚ¨£k®.
GkzxUPõmkPÒ : N2O, H2O, HCl, NH3. C®‰»UTÖPÒ {ø»¯õÚ
Ç•øÚ v¸¨¦z vÓøÚ ö£ØÖÒÍÚ.
¦Ó ªß¦»® CÀ»õu {ø»°À, •øÚÄÒÍ ‰»UTÖPÎß Ç•øÚ
v¸¨¦zvÓßPÒ öÁÆ÷ÁÓõÚ vø\PÎÀ Aø©¢xÒÍÚ. GÚ÷Á,
ªßPõ¨¦PÎÀ öuõS£¯ß Ç•øÚ v¸¨¦zvÓß Põn¨£kvÀø».
¦Óªß¦»® ö\¾zu¨£mhÄhß, ¦»zvß vø\°À Ç•øÚ v¸¨¦z
vÓßPÒ u[PøÍ Á›ø\¨£kzvU öPõÒQßÓÚ. CuÚõÀ öuõS£¯ß
Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß E¸ÁõUP¨£kQÓx (£h® 1.25).
- + + + - + -
+ - -
+ -
+ -
+
-
+ -
+ -
-
+ -
+
+ - + -
E
(a) ªß¦»® AØÓ {ø»°À (b) ªß¦»zvÀ
£h® 1.25 •øÚÄÒÍ ‰»U TÖPÒ
¦Óªß¦»® ö\¯À£kzu¨£k® ÷£õx, {ø»¯õÚ AÀ»x ysh¨£mh

Ç•øÚPÎß Ç•øÚ v¸¨¦z vÓßPÒ, ¦»zvß vø\°÷»÷¯
J¸[Pø©UP¨£kQßÓ {PÌÄ •øÚÁõUPÀ AÀ»x ªß•øÚÁõUPÀ
GßÓøÇUP¨£kQÓx.
ysh¨£mh Ç•øÚ v¸¨¦zvÓß p&°ß ©v¨£õÚx ¦Ó
ªß¦»zvØS ÷|ºz uPÂÀ Aø©QÓx.
∴ p ∝ E AÀ»x p = α E CvÀ α Gß£x ÂQu ©õÔ¼ BS®. Cx
‰»UTÖPÎß •øÚÁõUS® vÓß (molecular polarisability)
GßÓøÇUP¨£k®.
1.5.4 ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Îß •øÚÁõUPÀ
+q ©ØÖ® –q ªßÞmh[PøÍ¨ ö£ØÖÒÍ Cønzumk ªß÷uUQ
JßøÓU P¸x÷Áõ®. PõØÔÀ, Ç umkPÐUQøh÷¯¯õÚ ªß¦»® E0 GßP.
umkPÐUQøh°À, ªßPõ¨¦¨ £õÍ® JßøÓ¨ ¦SzvÚõÀ, ªßPõ¨¦¨ £õÍ®
•øÚÁõUPÀ ö£ÖQÓx. ªß÷uUQ°ß umkPÐUS Gvº¨¦ÓzvÀ EÒÍ
28
www.tntextbooks.in
ªßPõ¨¤ß £µ¨¦PÎÀ EÒÍ

E0
ysh¨£mh £µ¨¦ ªßÞmh[PÒ +qi
©ØÖ® –qi GÛÀ, Czysh¨£mh + - + - + -
ªßÞmh[PÒ u[PÐUQøh÷¯ _¯ -qi +qi
+ - + - + -
ªß¦»® Ei&ø¯, Eo&US GvµõP
Ei
E¸ÁõUSQßÓÚ (£h® 1.26). GÚ÷Á + - + - + -
öuõS£¯ß ªß¦»® E < Eo. BÚõÀ + - + - + -
E BÚx Eo&ß vø\°÷»÷¯ Aø©²®.
E
∴ E = Eo + (–Ei)
+ - + - + -
(∵ Ei BÚx, Eo&ß vø\US

+ - + - + -
Gvºz vø\°À Aø©QÓx) P

1.5.5 Cønzumk ªß÷uUQ°À, £h® 1.26 ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Îß
umkPÐUQøh÷¯ ªßPõ¨¦ EÒÍ •øÚÁõUPÀ
÷£õx ªß÷uUSzvÓß
d öuõø»ÂÀ ¤›UP¨£mh JÆöÁõßÖ® A £µ¨¦ öPõsh, X, Y GßÓ
+
X
PõØÖ
d ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Ò t
PõØÖ
Y
t<d
£h® 1.27 ªß÷uUQ°ÝÒ ªßPõ¨¦
Ç ªßPhzx® uPkPÒ öPõsh, J¸ Cønzumk ªß÷uUQø¯U
P¸x÷Áõ®. X&US ÷|º ªßÞmh® AÎUP¨£kÁuõÀ, Auß ªßÞmh¨
£µ¨£hºzv σ BS®, Y&BÚx ¦Â°øn¨¦ ö£ØÖÒÍx.
umkPÐUQøh°À, t ui©Ý®, εr J¨¦ø© ÂkvÓÝ® öPõsh ªß
Põ¨¦¨ £õÍ® JßÖ, ¦Szu¨£mkÒÍx GßP (£h® 1.27).
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Îß ui©ß = t.
29
www.tntextbooks.in
PõØÖ CøhöÁÎ°ß ui©ß (d−t).

umkPÐUS Cøh¨£mh PõØÔÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»®,
σ
E= ε .
o
σ
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÎÝÒ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»® E′ = ε ε .
r o
umkPÐUQøh÷¯¯õÚ ö©õzu ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õhõÚx, J¸

umi¼¸¢x ©ØöÓõ¸ umiØS Kµ»S ÷|ºªßÞmhzøu, E GßÓ ªß¦»zvÀ
(d-t) }ÍzvØS®, E′ GßÓ ªß¦»zvÀ t }ÍzvØS®, öPõsk ö\ÀÁuØS
ö\´¯¨£k® ÷Áø»°ß AÍÄUSa \©®. BP÷Á
V = E (d−t) + E′ t
σ σt
V = (d − t ) +
εo εo εr
σ ⎡ t ⎤
V =
εo ⎢(d − t ) + ε ⎥
⎣ r ⎦
umk X&«uõÚ ªßÞmh®, q = σA

GÚ÷Á, ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSz vÓß
q σA εo A
C = = =
V σ ⎡ t ⎤ t
⎢(d − t ) + ⎥ (d − t ) +
εo ⎣ εr ⎦ εr
ªßPõ¨¤ß ÂøÍÄ
ªß÷uUQPÎÀ, Ç umkPÐUS Cøh¨£mh £Sv¯õÚx, ø©UPõ
AÀ»x Gsön´ ÷£õßÓ ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ {µ¨£¨£k®. PõØÖ
{µ¨£¨£mkÒÍ ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß,
εo A
C =
d
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ {µ¨£¨£mkÒÍ ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß
εr ε o A
C′ =
d
C′
∴ = εr AÀ»x C′ = εrC
C
PõØøÓzuÂµ, ©ØÓ G¢u J¸ ªßPõ¨¦ FhPzvØS®, εr > 1 Gß£uõÀ,
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Ò øÁUP¨£k®÷£õx, ªß÷uUSzvÓß AvP›US®.
30
www.tntextbooks.in
1.5.6 ªß÷uUQ°ß £¯ß£õkPÒ

(i) uõÛ°¯[Q G¢vµ[PÎß, G›ö£õ¸Ò G›³mk® Aø©¨¦PÎÀ,
w¨ö£õÔ HØ£kÁøuz uÂºUP¨ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
(ii)ªßvÓß ÁÇ[QPÎÀ (Power supplies) ªßÚÊzu HØÓ
CÓUPzøuU SøÓ¨£uØS®, ªßvÓß AÝ¨¥miÀ Auß £¯ÝÖ vÓøÚ
AvP›UPa ö\´¯Ä® ªß÷uUQPÒ £¯ß£kQßÓÚ.
(iii) ªß÷uUQPÒ, ªßPõ¢u Aø»ÄPøÍz ÷uõØÖÂUPÄ®, ÷µi÷¯õ
_ØÖPøÍ Jzvø\Ä ö\´¯Ä® £¯ß£kQßÓÚ.
1.5.7 ªß÷uUQPÒ öuõhº Cøn¨¤À ©ØÖ® £UP Cøn¨¤À

(i) öuõh›øn¨¤À ªß÷uUQPÒ
C1, C2, C3 GßÓ ªß÷uUSzvÓßPÒ öPõsh ‰ßÖ ªß÷uUQPÒ
(£h® 1.28) öuõh›øn¨¤À CønUP¨£mkÒÍuõPU P¸x÷Áõ®.
öuõh›øn¨¤ß öuõS¨¦ •Êø©US® ö\¯À£kzu¨£k® ªßÚÊzu
÷ÁÖ£õk V GßP. JÆöÁõ¸ ªß÷uUQ²® \© ªßÞmh AÍÄ q
öPõskÒÍx. C1, C2, C3 &UQøh÷¯ EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õkPÒ
•øÓ÷¯ V1, V2, V3 GßP. BP÷Á, V = V1 + V2 + V3
JÆöÁõ¸ ªß÷uUQ°ß Cøh÷¯
EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk c1 c2 c3
+ - + - + -
q q q + - + - + -
V1 = ;V2 = ;V3 = + - + - + -
C1 C2 C3 + - + - + -
q q q ⎡1 1 1 ⎤ v1 v2 v3
V = C + C + C = q ⎢C + C + C ⎥
1 2 3 ⎣ 1 2 3⎦ V
öuõh›øn¨¦z öuõS¨¤ß, + -
öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓß CS GÛÀ, £h® 1.28 öuõh›øn¨¤À
AuØS V ªßÚÊzu® AÎUP¨£k®÷£õx, q ªß÷uUQPÒ
ªßÞmhzøu¨ ö£ÖQÓx.
q
AuõÁx, V = C
S
q q q q
= + +
Cs C1 C2 C3
1 1 1 1
∴ C =C +C +C
s 1 2 3
31
www.tntextbooks.in
GÚ÷Á, £» ªß÷uUQPÒ öuõh›øn¨¤À CønUP¨£k®÷£õx

öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓÛß uø»RÌ ©v¨¦, uÛzuÛ ªß÷uUQPÎß
ªß÷uUSz vÓßPÎß uø»RÌ ©v¨¦PÎß Tmkz öuõøPUSa \©®.
(ii) £UP Cøn¨¤À ªß÷uUQPÒ
C1, C2, C3 GßÓ ªß÷uUSz vÓßPÒ öPõsh ‰ßÖ ªß÷uUQPÒ
(£h® 1.29) £UP Cøn¨¤À CønUP¨£mkÒÍuõPU P¸x÷Áõ®.
CÆÂøn¨¤À, ö\¯À£kzu¨£k® ªßÚÊzu c 1
÷ÁÖ£õk V GßP. JÆöÁõ¸ ªß÷uUQ°ß

ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk® \©©õP ÇUS®. ‰ßÖ
ªß÷uUQPÎ¾® EÒÍ ªßÞmh[PÒ c 2
q1 = C1V, q2 = C2 V, q3 = C3V.
ªß ÷uUQPÎß öuõS¨¤ß ö©õzu
ªßÞmh® c3
q = q1 + q2 + q3
q = C1V + C2V + C3V
V
BÚõÀ q = CpV. CvÀ Cp&¯õÚx +
-
öuõS¨¤ß öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓß BS®. £h® 1.29 £UP
∴ CpV = V (C1 + C2 + C3) Cøn¨¤À
ªß÷uUQPÒ
∴ CP = C 1 + C 2 + C3
GÚ÷Á, £UP Cøn¨¤À CønUP¨£mkÒÍ ªß÷uUSPÎß
öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓß, uÛzuÛ ªß÷uUQPÎß ªß÷uUSz vÓßPÎß
Tmkz öuõøPUSa \©®.
1.5.8 ªß÷uUQ°ÝÒ ÷uUQ øÁUP¨£mkÒÍ BØÓÀ

ªß÷uUQ Gß£x, ªßÞmhzøu ÷uUQ øÁUS® \õuÚ® BS®.
ªß÷uUQ°ÝÒ, ªßÞmhzøuz ÷uUQ øÁUP, ÷Áø» ö\´¯¨£h
÷Ási²ÒÍx. C¢u ÷Áø»¯õÚx, ªß÷uUQ°ÝÒ {ø» ªßÚÊzu
BØÓ»õP ÷\ªUP¨£kQÓx.
ªß÷uUQ°ß umkPÐUS Cøh¨£mh ªßÚÊzu® V ©ØÖ® Auß
ªßÞmh® q GßP. umiØSU Tku»õP uµ¨£mh ªßÞmh® dq GÛÀ,
ö\´¯¨£mh ÷Áø», dw = Vdq
q ⎛ q⎞
dw = dq ⎜∵V = ⎟
C ⎝ C⎠
32
www.tntextbooks.in
ªß÷uUQø¯ ªß÷ÚØÓ® ö\´ÁuØS ö\´¯¨£mh ö©õzu ÷Áø»

q
q 1 q2
∫
w = dw =
∫0 C
dq =
2 C
C¢u ÷Áø»¯õÚx, ªß÷uUQ°ÝÒ {ø»ªßÚÊzu {ø» BØÓ»õP

(U) ÷\ªUP¨£kQÓx.
1 q2 1
U= = CV 2 (∵ q = CV)
2 C 2
ªß÷uUQ¯õÚx, ªßÛÓUP® ö\´¯¨£k®÷£õx, C¢u BØÓÀ
v¸®£¨ ö£Ó¨£kQÓx.
1.5.9 ªßPhzv «uõÚ ªßÞmh[PÎß £µÁÀ ©ØÖ®

Tº•øÚPÎß ö\¯À£õk
A
J¸ ªßPhzx®
P®¤°ÚõÀ, Jß÷ÓõöhõßÖ B
CønUP¨£mkÒÍ, A, B GßÓ r1 r2
Ç ªßPhzx® ÷PõÍ[PøÍU
P¸x÷Áõ®. AÁØÔß Bµ[PÒ r1
q2
©ØÖ® r2 GßP (£h® 1.30). Bµ®
r1&BÚx r2&I Âh AvP® GßP. q1
C¢u Aø©¨¤ØS AÎUP¨£mh £h® 1.30 ªßÞh® £µÄuÀ
ªßÞmh® A ©ØÖ® B «x q1
©ØÖ® q2 BP £µÄQÓx. ÷PõÍ[PÒ A ©ØÖ® B «uõÚ ªßÞmh AhºzvPÒ
σ1©ØÖ® σ2 GßP.
A °À ªßÚÊzu®,
q1
V1 = 4πε r
o1
B°À ªßÚÊzu®,
q2
V2 = 4πε r
o 2
÷PõÍ[PÒ CønUP¨£mkÒÍuõÀ, AÁØÔß ªßÚÊzu[PÒ \©©õS®.
⎡∵ q1 = 4π r12σ1 ⎤
q1 q2 ⎢ ⎥
= ⎢©ØÖ® ⎥
4πεo r1 4πεo r2 ⎢ ⎥
2
⎢⎣q 2 = 4π r2 σ 2 ⎥⎦
σ1r1 = σ2r2
33
www.tntextbooks.in
AuõÁx σ r Gß£x J¸ ©õÔ¼ BS®.

A
Ca\©ß£õmi¼¸¢x, Bµ® SøÓÁuõÀ, + + + + +
+ + ++
ªßÞmh Ahºzv AvP©õS® Gß£x + +
öuÎÁõQÓx. ++C
+ +
+ + + + + +
£h® 1.31&À Põmh¨£mkÒÍ ÁiÁ®
öPõsh Phzv°À ªßÞmh¨ £µÁÀ ^µõP £h® 1.31 Tº•øÚa
CÀø». ÁøÍÄ AvP•ÒÍ, AuõÁx Bµ® ö\¯À£õk
SøÓÁõP EÒÍ Tº•øÚPÎÀ, ªßÞmh[PÒ
ö£¸© AÍÂÀ ö\Ô¢v¸US®. £µ¨¤ß «x
Tº•øÚPøÍU öPõsh, ªßÞmh® ö£ØÓ, Phzv JßÖ, uß
ªßÞmh[PøÍ öÁS ÂøµÁõP CÇ¢x ÂkQßÓÚ GÚa ÷\õuøÚ ‰»®
PshÔ¯¨£mkÒÍx.
CuØSU Põµn®, Tº•øÚP÷Íõk öuõhº¦øh¯ PõØÖ ‰»UTÖPÒ
A¯Û¯õUP¨£kQßÓÚ. ÷|ºªßÞmh A¯ÛPÒ Tº•øÚ¯õÀ
Âµmh¨£kQßÓÚ. Gvº ªßÞmh A¯ÛPÒ Tº•øÚ¯õÀ PÁµ¨£kQßÓÚ.
CuÚõÀ Tº•øÚPÎß ªßÞmh® SøÓUP¨£kQÓx. CÆÁõÖ, ªßÞmh®
ö£ØÓ Phzv°ß Tº•øÚPÎ¼¸¢x ªßÞmh® P]QßÓ {PÌÄ
Tº•øÚPÎß ö\¯À£õk AÀ»x JÎÁmh ªßÛÓUP®
GßÓøÇUP¨£kQÓx. C¢uz uzxÁ® ªßÞmhzøua ÷\P›US® {ø»ªß
G¢vµ[PÎ¾®, ©ØÖ® ªßÚÀ PhzvPÎ¾® £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
1.6 ªßÚÀ Phzv (Lightning Conductor)

ªP E¯µ©õÚ Pmih[PøÍ ªßÚ¼¼¸¢x £õxPõUP EuÄ® Kº GÎ¯
\õuÚ® ªßÚÀ Phzv BS® CuøÚ ÁÇUPzvÀ Ciuõ[Q GßÖ TÖÁx®
Esk. Cx Pmihzvß ÁÈ÷¯ uøµUSa ö\À¾® J¸ }sh, uizu uõªµz
usiøÚU öPõskÒÍx. usiß RÌ •øÚ¯õÚx, uøµ°ß AvP BÇzvÀ
¦øuUP¨£mkÒÍ uõªµz umkhß CønUP¨£mkÒÍx. Auß
÷©À•øÚ°À GsoUøPªUP Tº•øÚPÒ Eøh¯ uõªµ F]PÒ
CønUP¨£mk, Pmihzvß E¯µ©õÚ £Sv°À øÁUP¨£mkÒÍx.
GvºªßÞmh® ö£ØÓ ÷©P® Pmihzvß ÷©À ö\À¾®÷£õx,
Phzv°ß Tº •øÚPÎÀ ÷|º ªßÞmh® ysh¨£kQÓx. ÷|ºªßÞmh®
ö£ØÖÒÍ Tº•øÚPÒ A¸QÀ EÒÍ PõØÖ ‰»UTÖPøÍ A¯Û¯õUP®
ö\´QßÓÚ. Cx ÷©PzvÀ EÒÍ Gvº ªßÞmhzvß J¸ £Svø¯ \©ß
ö\´x, ÷©Pzvß ªßÚÊzuzøuU SøÓUQÓx. Phzv¯õÀ PÁµ¨£mh Gvº
ªßÞmh[PÒ uøµø¯ ÷|õUQ¨ £¯oUQßÓÚ. Cuß ‰»® Pmih®
ªßÚ¼ß uõUSu¼À Ç¢x £õxPõUP¨£kQÓx.
34
www.tntextbooks.in
Áõß&i&Qµõ¨ C¯ØÔ
1929À µõ£ºm J Áõß&i&Qµõ¨ Gß£Áº {ø» ªßÛ¯À G¢vµ® JßøÓ
ÁiÁø©zuõº. Cuß ‰»® 107 V AÍÂ»õÚ AvP {ø»ªßÛ¯À
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk EØ£zv ö\´¯¨£kQÓx.
Cuß ö\¯À£õk, + + + +
+
{ø»ªßyshÀ ©ØÖ®
+
A
+
Tº•øÚa ö\¯À£õmkz
+ + + +
+ + + +
uzxÁ[PÎß Ai¨£
E B
øh°À Aø©QÓx.
J¸ EÒÏhØÓ
+
E÷»õPU ÷PõÍ® A
£h® 1.32&À Põmh¨
£møh
Belt
£mkÒÍx ÷£õÀ
ªßPõ¨¦¨ ö£ØÓ ysPÒ
«x ö£õ¸zu¨£mkÒÍx.
÷PõÍzvß ø©¯zvÀ B
GßÓ P¨¤²®, ªßPõ¨¦z
yoß Ai¨£SvUS
A¸QÀ C GßÓ P¨¤²® + D
ö£õ¸zu¨£mkÒÍÚ. C ªßPõ¨¦z
Insulating
£mkz xo°»õÚ £møh - Pillar
ys
JßÖ P¨¤PÒ ÁÈ÷¯
ö\ÀQÓx. P¨¤ C
ªß÷©õmhõº JßÔß
‰»® öuõhº¢x £h® 1.32 Áõß&i&Qµõ¨ ªßÛ¯ØÔ
C¯UP¨£kQÓx. P¨¤PÐUS A¸÷P HµõÍ©õÚ Tº•øÚPÒ öPõsh D
©ØÖ® E GßÓ Ç ^¨¦ ÁiÁU PhzvPÒ ö£õ¸zu¨£mkÒÍÚ. ^¨¦ D°ß
÷|ºªßÚÊzu® 104 V GßÓÍÂÀ ÇUS©õÖ ªßvÓß ÁÇ[Q ö\´QÓx.
^¨¦ E&BÚx EÒÏhØÓ E÷»õPU ÷PõÍzvß Em¦Ó® CønUP¨£mkÒÍx.
^¨¦ DUS A¸QÀ EÒÍ E¯º ªß¦»zvÚõÀ, Tº•øÚa ö\¯À£õmiß
Põµn©õP PõØÖ A¯Û¯õUP¨£kQÓx. PõØÔÀ EÒÍ GvºA¯ÛPÒ
Tº•øÚPÒ ÷|õUQ |PºQßÓÚ. ÷|ºA¯ÛPÒ £møhø¯ ÷|õUQ
Âµmh¨£kQßÓÚ. C¢u ÷|º A¯ÛPÒ £møhø¯ JmiU öPõÒÁuõÀ ÷©À
÷|õUQa ö\ßÖ ^¨¦ E&ø¯ ö|¸[SQÓx.
35
www.tntextbooks.in
{ø»ªßyshÀ uzxÁzvß ÂøÍÁõP ^¨¦ E GvºªßÞmh®

ö£ÖQÓx. ÷PõÍ® ÷|ºªßÞmhzøu¨ ö£ÖQÓx. C®ªßÞmh[PÒ
÷PõÍ¨£µ¨¤À £µÄQßÓÚ. ^¨¦ E&À EÒÍ AvP AÍÄ ªß¦»® PõØøÓ
A¯Û¯õUSQÓx. GÚ÷Á, Gvº ªßÞmh[PÒ £møhø¯ ÷|õUQ
Âµmh¨£kQßÓÚ. CuÚõÀ £møhø¯ Aøh²® •ß£õP, AvÀ EÒÍ ÷|º
ªßÞmh[PÒ \©ßö\´¯¨£mk ÂkQßÓÚ. GÚ÷Á £møh RÈÓ[S®÷£õx
ªßÞmh©ØÓ {ø»ø¯ AøhQÓx.
CÆÁõÖ G¢vµ® öuõhºa]¯õP, ÷|ºªßÞmhzøu ÷PõÍzvØS
©õØÖQÓx. Cuß ÂøÍÁõP ÷PõÍzvß ªßÚÊzu® J¸ ö£¸© GÀø»
©v¨ø£ AøhQßÓ Áøµ, AvP›zxU öPõs÷h ÇUS®. ÷©ØöPõsk
÷PõÍzvÀ ªßÞmh[PÒ HØP¨£h •i¯õu {ø»ø¯ Gmi¯Ähß, PõØÔß
A¯Û¯õUPzvß Põµn©õP ªßÞmh[PÒ P]¯z öuõh[SQßÓÚ.
E¯º AÊzuzvÀ PõØÖ {µ¨£¨£mh GLSU P»zvÚõÀ ÷PõÍzøu
‰kÁvß ‰»®, ÷PõÍzvß ªßÞmhU P]øÁU SøÓUP»õ®.
C®ªßÛ¯ØÔ ‰»® ö£Ó¨£k® E¯º ªßÚÊzu® AqUP¸¨
¤ÍøÁ°À £¯ß£k® ÷|º A¯ÛPøÍ (¦÷µõmhõß, i³mµõß) •kUSÂUP¨
£¯ß£kzu¨£kQÓx.
36
www.tntextbooks.in
wºUP¨£mh PnUSPÒ
1.1 J÷µ ©õv›¯õÚ ‰ßÖ ]Ô¯ £¢xPÒ •øÓ÷¯ –3 × 10−12C,
8 × 10−12C ©ØÖ® 4 × 10−12C ªßÞmh[PøÍU öPõskÒÍÚ.
AÁØøÓ JßøÓö¯õßÖ öuõk® {ø»US öPõsk Á¢x ¤ß ¤›zx
øÁUP¨£kQßÓÚ. (i) JÆöÁõ¸ £¢v¾® ªßÞmh®, (ii) öuõku¾US¨
¤ß JÆöÁõ¸ £¢v¾® EÒÍ AvP¨£i¯õÚ AÀ»x £ØÓõUSøÓ¯õÚ
G»UmµõßPÎß GsoUøP BQ¯ÁØøÓU PnUQkP.
uPÁÀ : q1 = −3 × 10−12C, q2 = 8 × 10−12 C, q3 = 4 × 10−12 C
wºÄ : (i) JÆöÁõ¸ £¢v¾® ªßÞmh®
q1 + q 2 + q 3 ⎛ −3 + 8 + 4 ⎞ −12
q= =⎜ ⎟ × 10
3 ⎝ 3 ⎠
= 3 × 10−12 C
(ii) ªßÞmh® ÷|ºªßÞmh® BøP¯õÀ, JÆöÁõ¸ £¢vß «x®
G»UmµõßPÒ GsoUøP°À SøÓÄ HØ£k®.
q 3 × 10−12
n= = = 1.875 × 107
e 1.6 × 10 −19
∴ G»UmµõßPÒ GsoUøP = 1.875 × 107.
1.2 ªß Põ¨¤h¨£mh, JÆöÁõßÖ® 6.5 × 10−7C ªßÞmh® ö£ØÓ Ç
÷PõÍ[PÒ 0.5 m öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ.
AøÁPÐUQøh÷¯¯õÚ {ø» ªßÛ¯À Âø\ø¯U PnUQk. ÷©¾®
(i) ªßÞmh[PÒ Ç©h[PõUP¨£mk, öuõø»Ä £õv¯õPU SøÓUP¨
£k® ÷£õx® (ii) ªßÞmh[PÒ ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÚ }›ÝÒ
øÁUP¨£k® ÷£õx® (εr = 80) Âø\ø¯U PnUQkP.
uPÁÀ : q1 = q2 = 6.5 × 10−7C, r = 0.5 m
1 q1q 2
wºÄ : F = 4πε
o r2
9 × 10 9 × (6.5 × 10 −7 )2
=
(0.5)2
= 1.52 × 10−2 N.
(i) ªßÞmh® Ç ©h[PõP AvP›UP¨£mk, öuõø»Ä £õv¯õP
SøÓUP¨£mhõÀ,
37
www.tntextbooks.in
1 2q1 2q 2
F1 =
4πε o
( r 2)
2
F &ø¯¨ ÷£õÀ 16 ©h[S

= 16 × 1.52 × 10−2
F1 = 0.24 N
(ii) εr = 80 & Eøh¯ }›À øÁUP¨£k® ÷£õx,
F 1.52 × 10 −2
F2 = ε =
r 80
F2 = 1.9 × 10−4 N
1.3 2 ×10−8 C ©v¨¦øh¯ Ç ]Ô¯ ÷ÁÔÚ ªßÞmh[PÒ, A ©ØÖ® B
GßÓ ¦ÒÎPÎÀ 6 cm CøhöÁÎ°À øÁUP¨£mkÒÍÚ. AB&ø¯ Ç
\©U TÔk® ö\[SzxU ÷PõmiÀ 4 cm öuõø»ÂÀ EÒÍ P GßÓ
¦ÒÎ°À øÁUP¨£mkÒÍ, 1 × 10−8 C ªßÞmhzvß «uõÚ Âø\ø¯U
PnUQk.
uPÁÀ : q1 = +2 ×10−8 C, q2 = −2 × 10−8 C
P–°À q3 = 1 ×10−8 C
XP = 4 cm or 0.04 m, AB = 6 cm or 0.06 m
wºÄ :
F
P R
q3= +1 x 10-8C
F
5cm 5cm
4cm
q1= +2 x 10 C -8 -8
q2= -2 x 10 C
A X B
3cm 3cm
∆ APX, &À Ç¢x, AP = 42 + 32 = 5 cm or 5 ×10−2 m.

A°À EÒÍ ªßÞmh®, P&°À EÒÍ ªßÞmhzøu F GßÓ Âø\¯õÀ
(AP ÁÈ÷¯) ÂµmkQÓx.
38
www.tntextbooks.in
1 q1q 3 9 × 109 × 2 × 10 −8 × 1 × 10 −8
F = 4πε =
o r2 (5 × 10 −2 )2
= 7.2 × 10−4 N (PB ÁÈ÷¯)

B°À EÒÍ ªßÞmh® P°À EÒÍ ªßÞmhzøu, A÷u F GßÓ
Âø\¯õÀ PB ÁÈ÷¯ PÁºQÓx. HöÚÛÀ BP = AP = 5 cm. R
©v¨¦UPõn, Âø\ø¯ Ç TÖPÍõP¨ ¤›UP ÷Ásk®.
R = F cos θ + F cos θ = 2F cos θ
3 ⎡ BX 3 ⎤
= 2 × 7.2 × 10−4 ×
5 ⎢⎣∵ cos θ = PB = 5 ⎥⎦
∴R = 8.64 × 10−4 N
1.4 øíiµáß AqÂÀ r öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍ J¸
¦÷µõmhõÝUS®, G»UmµõÝUS® Cøh÷¯¯õÚ {ø» ªßÛ¯À ©ØÖ®
Dº¨¤¯À Âø\PÎß Gs ©v¨¦PøÍ J¨¤kP.
uPÁÀ : me = 9.11 × 10−31 kg ; mP = 1.67 × 10−27 kg;
G = 6.67 × 10−11 N m2 kg−2; e = 1.6 × 10−19 C)
wºÄ :
G»UmµõÝUS®, ¦÷µõmhõÝUS® Cøh÷¯¯õÚ Dº¨¤¯À Âø\
me m p
Fg = G .
r2
øíiµáß AqÂÀ G»UmµõÝUS®, ¦÷µõmhõÝUS® Cøh°»õÚ
\µõ\› öuõø»Ä r GßP.
Ç ªßÞmh[PÐUQøh÷¯¯õÚ {ø»ªßÛ¯À Âø\
1 q 1q 2
Fe = 4πε r2
o
Fe 1 q1q 2 1 e2
∴ = =
Fg 4πε o Gme m P 4πε o Gme m P
9 × 109 × (1.6 × 10−19 )

2
=
6.67 × 10−11 × 9.11 × 10−31 × 1.67 × 10−27
Fe
Fg = 2.27 × 1039
Cv¼¸¢x, {ø» ªßÛ¯À Âø\ Dº¨¤¯À Âø\ø¯¨ ÷£õßÖ
2.27 × 1039 ©h[S Á¾ÁõP EÒÍx GÚ AÔ¯»õ®.
39
www.tntextbooks.in
1.5 +9e ©ØÖ® +1e GßÓ Ç ¦ÒÎ +9e r

q +e
ªßÞmh[PÒ JßÔ¼¸¢x + +
©ØöÓõßÖ 16 cm öuõø»ÂÀ x (r-x)
øÁUP¨£mkÒÍÚ. C¢u Ç
ªßÞmh[PÐUQøh°À, ‰ßÓõÁx ªßÞmh® qø¯, G¨¦ÒÎ°À
øÁzuõÀ Cx öuõhº¢x \©{ø»°À ÇUS®?
uPÁÀ : r = 16 cm AÀ»x 0.16 m; q1 = 9e ©ØÖ® q2 = e
wºÄ : ‰ßÓõÁx ªßÞmh® q BÚx 9e&¼¸¢x x öuõø»Â¾®,
+ e&¼¸¢x (r – x) öuõø»Â¾® øÁUP¨£mkÒÍuõPU P¸x÷Áõ®.
1 q 1q 2 1 9e × q 1 q e
F = 4πε r 2 = 4πε =
o o x 2
4πεo (r − x )2
x2 x
∴ =9 ; = 3
(r − x )2 r −x
AÀ»x x = 3r – 3x
∴ 4x = 3r = 3 × 16 = 48 cm
48
∴ x= =12 cm
4
AÀ»x 0.12 m
‰ßÓõÁx ªßÞmh® +9e¼¸¢x 0.12« öuõø»ÂÀ øÁUP¨£mkÒÍx.
1.6 4 × 10−7 C ©ØÖ® –8 ×10−7 C BQ¯ Ç ªßÞmh[PÒ £UP AÍÄ
20 cm öPõsh ABP GßÓ \©£UP •U÷Põnzvß A ©ØÖ® B
‰ø»PÎÀ øÁUP¨£mkÒÍÚ. P GßÓ ¦ÒÎ°À Põn¨£k® öuõS£¯ß
ªß¦»a ö\ÔøÁU PnUQkP.
uPÁÀ :q1 = 4 × 10−7 C; q2 = −8 ×10−7 C; r = 20 cm = 0.2 m
wºÄ :
E1
P
E
E2
-7 C
10 60º
x -8 x 10-7C
+4 A X B
20cm
40
www.tntextbooks.in
AP ÁÈ÷¯¯õÚ ªß¦»® E1
1 q1 9 × 109 × 4 × 10 −7
E1 = = = 9 × 104 N C−1
4πε o r2 (0.2)2
PB ÁÈ÷¯ ªß¦»® E2
1 q2 9 × 10 9 × 8 × 10 −7
E2 = = = 18 × 104 N C-1
4πε o r 2
0.04
∴ E= E12 + E22 + 2E1E2 cos120o
= 9 × 10 2 + 1 + 2 × 2 × 1 − 12
4 2 2
( )
= 9 3 × 104 = 15.6 × 104 N C −1
1.7 (i) 4 × 10−7C ªßÞmhzvÀ Ç¢x 0.09 « öuõø»ÂÀ EÒÍ J¸

¦ÒÎ°À ªßÚÊzuzøu²®, (ii) 2 × 10−9 C ªßÞmhzøu •iÂ»õz
öuõø»Â¼¸¢x, A¨¦ÒÎUS öPõsk Áµ ö\´¯ ÷Ási¯
÷Áø»ø¯²® PnUQkP.
uPÁÀ : q1 = 4 × 10−7C, q2 = 2 × 10−9 C, r = 0.09 m
wºÄ : (i) q1 GßÓ ªßÞmhzuõÀ J¸ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®
1 q1
V = 4πε r
o
9 × 109 × 4 × 10−7
= = 4 × 104 V
0.09
(i) q2
GßÓ ªßÞmhzøu •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x
A¨¦ÒÎUS öPõsk Áµ ö\´¯ ÷Ási¯ ÷Áø»
W = q2 V = 2 × 10−9 × 4 × 104
W = 8 × 10−5 J
1.8 HCl Áõ², 2.5 × 104 N C−1 AÍÄÒÍ ªß¦»zvÀ øÁUP¨£kQÓx.

JÆöÁõ¸ HCl ‰»UTÔß ªß Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß
3.4 × 10−30 C m GÛÀ J¸ ‰»UTÔß «x ö\¯À£k® ö£¸© v¸¨¦
Âø\ø¯U PnUQkP.
uPÁÀ : E = 2.5 × 104 N C−1,
p = 3.4 × 10−30 C m.
41
www.tntextbooks.in
wºÄ : ‰»UTÔß «x ö\¯À£k® v¸¨¦ Âø\

τ = pE sin θ (ö£¸©z v¸¨¦ Âø\US, θ = 90o)
= 3.4 × 10−30 × 2.5 × 104
= 8.5 × 10−26 N m.
∴ ‰»UTÔß «uõÚ ö£¸©z v¸¨¦ Âø\ = 8.5 × 10−26 N m.
1.9 £hzvÀ Põmi²ÒÍÁõÖ \xµzvß •øÚPÎÀ øÁUP¨£mkÒÍ ¦ÒÎ

ªßÞmh[PÍõÀ, ø©¯zvÀ EÒÍ ¦ÒÎ°À E¸ÁõS®
ªßÚÊzuzøuU PnUQkP.
q1 d q2
uPÁÀ : q1 = + 12 n C; +12nc -24nc
q2 = −24 n C; q3 = +31n C; P
q4 = +17 n C; d = 1.3 m d d
r
wºÄ : +31nc +17nc
q3 d=1.3m q4
P GßÓ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®,
1 ⎡ q1 q 2 q 3 q 4 ⎤
V = 4πε ⎢ + + +
o ⎣r r r r ⎥⎦
d 1.3
öuõø»Ä r = = = 0.919 m
2 2
ö©õzu ªßÞmh® = q1 + q2 + q3 + q4
= (12 – 24 + 31 + 17) × 10−9
q = 36 × 10−9 C
9 × 109 × 36 × 10−9
∴ V =
0.919
V = 352.6 V
1.10 20 cm £UP AÍÄÒÍ ABC GßÓ \©£UP •U÷Põnzvß Ea]PÎÀ

– 2 × 10−9C, +3 × 10−9C, –4 × 10−9C BQ¯ ‰ßÖ ªß÷Úõmh[PÒ
øÁUP¨£mkÒÍÚ GÛÀ, ªßÞmh[PÒ A, B ©ØÖ® C •øÓ÷¯
42
www.tntextbooks.in
•U÷Põnzvß £UP[PÎß A
-9
-2 x 10 C
ø©¯¨¦ÒÎPÍõÚ A1, B1 ©ØÖ®
C1&US |Pºzu ö\´¯¨£k®
÷Áø»ø¯U PnUQkP. /
A C
/
uPÁÀ : q1 = −2 × 10−9C;
q2 = +3 × 10−9C;
C
-9
10
-9
-4 x 10 C
x
q3 = − 4 × 10−9C; C
+3
B /
B
AB = BC = CA = 20cm = 0.20 m
wºÄ : ªßÞmh Aø©¨¤ß ªßÚÊzu BØÓÀ
1 ⎡ q1q 2 q 2q 3 q 3 q1 ⎤
U = 4πε ⎢ + +
o ⎣ r r r ⎥⎦
ªßÞmh[PÒ A, B ©ØÖ® C &UPøÍ •øÓ÷¯ A1, B1 ©ØÖ®

C1US Ch¨ö£¯ºa] ö\´¯ ö\´¯¨£k® ÷Áø»,
W = Uf – Ui
Ui ©ØÖ® Uf Gß£Ú Aø©¨¤ß, öuõhUP ©ØÓ® CÖv
ªßÚÊzu BØÓÀ,
9 × 109
Ui = [−6 × 10−18 – 12 × 10−18 + 8 × 10−18]
0.20
= − 4.5 × 10−7 J
9 × 109
Uf = [−6 × 10−18 – 12 × 10−18 + 8 × 10−18]
0.10
= −9 × 10−7J
∴ ö\´¯¨£k® ÷Áø» = −9 × 10−7 – (−4.5 × 10−7)
W = − 4.5 × 10–7J
1.11 •iÂ»õ Á›ªßÞmh®, 2 cm öuõø»ÂÀ 9 × 104 N C−1 ªß¦»zøu

E¸ÁõUSQÓx GÛÀ ªßÞmh }Ò Ahºzvø¯U PnUQkP.
uPÁÀ : E = 9 × 104 N C−1, r = 2 cm = 2 × 10–2 m
λ
wºÄ : E = 2πε r
o
λ = E × 2πεor
43
www.tntextbooks.in
1 ⎛ 1 ⎞
λ = 9 × 104 × −2 ⎜∵ 2πε o = 9 ⎟
9 × 2 ×10 ⎝ 18 × 10 ⎠
18 × 10
λ = 10−7 C m−1
1.12 J¸ ¦ÒÎ ªßÞmh®, AuøÚ ø©¯©õPU öPõsk Aø©²® 10 cm
Bµ•ÒÍ, J¸ ÷PõÍ ÁiÁ Põìê¯ß £µ¨¦ ÁÈ÷¯ ö\À¾©õÖ
–6 × 103 Nm2 C−1 AÍÄÒÍ ªß ¦» £õ¯zøu E¸ÁõUSQÓx, GÛÀ
(i) Põìê¯ß £µ¨¤ß Bµ® Ç©h[PõUP¨£k®÷£õx £µ¨¤ß ÁÈ÷¯

ö\À¾® ªß¦»¨ £õ¯zvß AÍøÁU PnUQkP.
(ii) ªßÞmhzvß ©v¨¦ GßÚ?
uPÁÀ : φ = −6 × 103 N m2 C−1; r = 10 cm = 10 × 10−2 m
wºÄ : (i) Põìê¯ß £µ¨¤ß Bµ® Ç ©h[PõUP¨£k®ö£õÊx, ¦v¯
£µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªß¦»¨ £õ¯® ©õÓõx. HöÚÛÀ, ªß¦»¨
£õ¯® £µ¨¤ÝÒ EÒÍ ö©õzu ªßÞmhzøua \õº¢x Aø©²÷© uÂµ
Bµzøua \õº¢x Aø©¯õx.
∴ φ = −6 × 103 N m2 C−1
q
(ii) ∴ φ = ε or q = −(8.85 × 10−12 × 6 × 103)
o
q = − 5.31 × 10−8 C
1.13 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß, uPkPÎß £µ¨¦ 200 cm2. AÆÂ¸

umkPÐ® 1 mm CøhöÁÎ°À ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ GÛÀ
(i) ªß÷uUQUS 1nC ªßÞmh® AÎUP¨£k® ÷£õx, uPkPÐUS
Cøh÷¯¯õÚ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, (ii) A÷u ªßÞmhzvØS (1n C)
Cøhzöuõø»Ä 2 mmUS AvP›UP¨£mhõÀ ¦v¯ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk
(iii) uPkPÐUQøh÷¯ ªß¦»® BQ¯ÁØøÓU PnUQkP.
uPÁÀ : d = 1 mm = 1 × 10−3m; A = 200 cm2 or 200 × 10−4 m2 ;
q = 1 nC = 1 × 10−9 C ;
wºÄ : ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß

εo A 8.85 × 10 −12 × 200 × 10 −4
C = =
d 1 × 10 −3
C = 0.177 × 10−9 F = 0.177 nF
44
www.tntextbooks.in
(i) uPkPÐUQøh÷¯ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk

q 1 × 10 −9
V= = = 5.65 V
C 0.177 × 10 −9
(ii)
uPkPÐUQøh÷¯¯õÚ öuõø»Ä 1 mm-¼¸¢x 2mm&US
AvP›US® ÷£õx ªß÷uUS vÓß Ç ©h[PõPU SøÓ²®. ªßÚÊzu
÷ÁÖ£õk Ç ©h[S AvP›US®.
∴ ¦v¯ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk = 5.65 × 2 = 11.3 V
(iii) ªß¦»®
σ q 1 × 10 −9
E = ε = A .ε = 8.85 × 10 −12 × 200 × 10 −4
o o
= 5650 N C−1
1.14 PõØÖ {µ¨£¨£mh, J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSvÓß

8 pF. umkPÐUQøh÷¯ EÒÍ öuõø»Ä £õv¯õP SøÓUP¨£mk, Auß
CøhöÁÎ ªßPõ¨¦¨ ©õÔ¼ 6 öPõsh ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ
{µ¨£¨£k® ö£õÊx ªß÷uUSzvÓß GÆÁÍÄ?
uPÁÀ : Co = 8 pF , εr = 6, ªßPõ¨¦ EÒÍ ÷£õx öuõø»Ä
d BÚx d/2 BP ©õÖ®.
Aεo
wºÄ : Co = = 8pF
d
öuõø»Ä £õv¯õP SøÓUP¨£mk, ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ CøhöÁÎ
{µ¨£¨£k® ÷£õx, ¦v¯ ªß÷uUSvÓß,
ε r Aε o 2ε r A ε o
C = =
d /2 d
= 2εr Co
C = 2 × 6 × 8 = 96 pF
1.15 £hzvÀ Põmi²ÒÍ Cøn¨ C1

10 F
¤ß öuõS ªß÷uUSz vÓøÚU
C3
PnUQk.
4 F
uPÁÀ : C1 = 10µF ; C2
C2 = 5µF ; 5 F
C3 = 4µF
45
www.tntextbooks.in
wºÄ : (i) C1 ©ØÖ® C2 öuõh›øn¨¤À CønU P¨£mkÒÍÚ.

öuõh› øn¨¤À CønUP¨£mkÒÍ ªß÷uUQ Tmhø©¨¤ß
öuõS£¯ß ªß÷uUS vÓß
1 1 1
= +
CS C1 C 2
1 1
= +
10 5
10 × 5 10
∴ CS = = µF
10 + 5 3
(ii) CS BÚx C3&²hß £UP Cøn¨¤À CønUP¨£mkÒÍx. £UP
Cøn¨¤À, ªß÷uUQPÎß öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓß
Cp = Cs + C3
⎛ 10 ⎞ 22
= ⎜ + 4⎟ = µF
⎝ 3 ⎠ 3
Cp = 7.33 µF
1.16 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß uPmiß £µ¨¦ 90 cm2. AÆÂ¸
umkPÐ® 2.5 mm CøhöÁÎ°À ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ.
ªß÷uUQ¯õÚx 400 V ‰»zxhß CønUP¨£mk ªß÷ÚØÓ®
ö\´¯¨£kQÓx GÛÀ, AvÀ ÷uUQ øÁUP¨£mkÒÍ {ø» ªßÛ¯À
BØÓÀ GÆÁÍÄ?
uPÁÀ : A = 90 cm2 = 90 × 10–4 m2; d = 2.5 mm = 2.5 × 10–3 m;
V = 400 V
wºÄ : Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß
εo A 8.85 × 10 −12 × 90 × 10 −4
C= =
d 2.5 × 10 −3
= 3.186 × 10−11 F
1
ªß÷uUQ°ß BØÓÀ = C V2
2
1
= × 3.186 × 10−11 × (400)2
2
BØÓÀ = 2.55 × 10-6 J
46
www.tntextbooks.in
uß ©v¨¥k
(C¢u uß ©v¨¥mk £Sv°À, öPõkUP¨£mkÒÍ ÂÚõUPÐ® PnUSPÐ®
©õv›P÷Í. CÁØøÓ¨÷£õßÖ, £õh¨ £Sv°ß G¢u J¸ ÂÚõøÁ²® AÀ»x
PnUQøÚ²® ÁiÁø©UP»õ®. ©õnÁ, ©õnÂ¯º uß ©v¨¥mk¨ £Sv°¼¸¢x
©mk©À»õ©À, £õh¨ ö£õ¸Î¼¸¢x® ÁiÁø©UP¨£hU Ti¯ ÂÚõUPÐUS®
PnUSPÐUS® Âøh¯ÎUP B¯zu® ö\´x öPõÒÍ ÷Ásk®)
1.1 J¸ Psnõiz usk, £mkz xo²hß ÷uÚP¨£k® ÷£õx

+8 × 10−12 C ªßÞmhzøu HØQÓx. Ax HØÖUöPõsh AÀ»x CÇ¢u
G»UmµõßPÎß GsoUøP
(a) 5 × 10−7 (HØÓx) (b) 5 × 107 (CÇ¢ux)
(c) 2 × 10−8 (CÇ¢ux) (d) –8 × 10−12 (CÇ¢ux)
1.2 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÒ, εr = 6 öPõsh FhPzvÀ, d öuõø»ÂÀ

¤›zx øÁUP¨£kÁuõÀ E¸ÁõS® {ø» ªßÛ¯À Âø\ 0.3 N.
öÁØÔhzvÀ, A÷u öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mhõÀ,
A®ªßÞmh[PÐUQøh÷¯¯õÚ Âø\
(a) 20 N (b) 0.5 N
(c) 1.8 N (d) 2 N
1.3 J¸ ¦ÒÎ ªßÞmhzv¼¸¢x 2 m öuõø»ÂÀ ªß¦»a ö\ÔÄ

400 V m−1
Gzöuõø»ÂÀ Auß ªß¦»a ö\ÔÄ 100 V m−1 BP
Aø©²®?
(a) 50 cm (b) 4 cm
(c) 4 m (d) 1.5 m
1.4 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÒ +4q ©ØÖ® +q, 30 cm öuõø»ÂÀ ¤›zx

øÁUP¨£mkÒÍÚ. A®ªßÞmh[PøÍ CønUS® ÷Põmiß «x
G¨¦ÒÎ°À ªß¦»® _È¯õS®?
(a) ªßÞmh® +q&¼¸¢x 15 cm
(b) ªßÞmh® +q&¼¸¢x 7.5 cm
(c) ªßÞmh® +4q&¼¸¢x 20 cm
(d) ªßÞmh® +q&¼¸¢x 5 cm
47
www.tntextbooks.in
1.5 ^µõÚ ªß¦»zvÀ, ¦»zvØS Cøn¯õP, Auß Aa_ Aø©²©õÖ J¸

ªß Ç•øÚ øÁUP¨£mhõÀ, Ax EnºÁx
(a) ö©õzu Âø\ø¯ ©mk®
(b) v¸¨¦ Âø\ø¯ ©mk®
(c) ö©õzu Âø\ ©ØÖ® v¸¨¦ Âø\ Cµsøh²®
(d) ö©õzu Âø\²® AÀ», v¸¨¦ Âø\²® AÀ»
1.6 ªß Ç•øÚ°ß ø©¯zv¼¸¢x x öuõø»ÂÀ Aø©²® ¦ÒÎ°À
ªßÚÊzu®, GuØS ÷|ºzuPÂÀ Aø©QÓx?
1 1
(a) (b)
x2 x3
1 1
(c) (d)
x4 x 3/2
1.7 ‘a’ £UP® öPõsh \xµzvß |õßS ‰ø»PÒ A, B, C ©ØÖ® D–UPÎÀ
•øÓ÷¯ ªßÞmh[PÒ +q, +q, −q ©ØÖ® –q øÁUP¨£mkÒÍÚ.
\xµzvß ø©¯® O &ÂÀ ªßÚÊzu©õÚx,
1 q 1 2q
(a) 4πε a (b) 4πε a
o o
1 4q
(c) 4πε a (d) _È
o
1.8 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎß ªßÚÊzu BØÓÀ (U) ...... BS®.

q1q 2 q 1q 2
(a) 4πε r 2 (b) 4πε r
o o
(c) pE cos θ (d) pE sin θ

1.9 \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¤À EÒÍ Ç ¦ÒÎPÐUS Cøh÷¯ 500 µC
ªßÞmhzøu |Pºzu ö\´¯¨£k® ÷Áø»
(a) _È (b) Áµ®¦ÒÍ ÷|ºUSÔ ©v¨¦
(c) Áµ®¦ÒÍ GvºUSÔ ©v¨¦ (d) •iÂ¼
1.10. RÌUPsh AÍÄPÐÒ Gx ì÷P»õº AÍÁõS®?
(a) Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß (b) ªß¦» Âø\
(c) ªß¦»® (d) ªßÚÊzu®
48
www.tntextbooks.in
1.11 ÂkvÓÛß A»S

(a) C2 N−1 m−2 (b) N m2 C−2
(c) H m−1 (d) N C−2 m−2
1.12 1 T¾® ªßÞmhzv¼¸¢x E¸ÁõS® Âø\U÷PõkPÎß GsoUøP
(a) 1.129 × 1011 (b) 1.6 × 10−19
(c) 6.25 × 1018 (d) 8.85 × 1012
1.13 ªßÞmh Ahºzv σ öPõsh, Ç Gvöµvº ªßÞmh® ö£ØÓ E÷»õPz
uPkPÐUS öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎ°À ªß¦»®
+σ −σ
(a) (b)
2ε o 2ε o
σ
(c) (d) _È¯õS®.
εo
1.14 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUS vÓÚõÚx, umkPÐUQøh÷¯
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸øÍU öPõsk {µ¨¦ÁuõÀ, 5 µF¼¸¢x 60 µFUS
AvP›UQÓx. ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Îß ªßPõ¨¦ ©õÔ¼
(a) 65 (b) 55
(c) 12 (d) 10
1.15 ªßÞmh® ö£ØÖÒÍ EÒÏhØÓ E÷»õP¨ £¢x JßÖ, _È ªß¦»zøu
G¨¦ÒÎPÎÀ ÷uõØÖÂUQÓx?
(a) ÷PõÍzvØS öÁÎ÷¯ (b) Auß £µ¨¤ß ÷©À
(c) ÷PõÍzvß Em¦Ó® (d) Ç ©h[S öuõø»ÄUS A¨£õÀ
1.16 {ø» ªßÛ¯¼À T¾® Âvø¯U TÖ, Auß öÁUhº ÁiÁzøuU
SÔ¨¤k.
1.17 ÂkvÓß ©ØÖ® J¨¦ø© ÂkvÓß GßÓõÀ GßÚ? AøÁ GÆÁõÖ
öuõhº¦£kzu¨£mkÒÍÚ.
1.18 ÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzuÁzøu ÂÍUS.
1.19 J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»® Áøµ¯Ö. Auß A»øPU TÔ, J¸ ¦ÒÎ
ªßÞmhzuõÀ HØ£k® ªß¦»zvØPõÚ ÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.20 ªßÂø\U ÷PõkPÎß £s¦PøÍU TÖP.
1.21 ªß Ç•øÚ GßÓõÀ GßÚ? ªß Ç•øÚ°ß v¸¨¦z vÓøÚ
Áøµ¯Ö.
49
www.tntextbooks.in
1.22 ^µõÚ ªß¦»zvÀ øÁUP¨£mkÒÍ ªß Ç•øÚ°ß «x ö\¯À£k®

v¸¨¦ Âø\UPõÚ ÷PõøÁ°øÚ¨ ö£ÖP.
1.23 J¸ ^µõÚ ©ØÖ® ^µØÓ ªß¦»zvÀ J¸ ªß Ç•øÚ øÁUP¨£k®
ö£õÊx {PÌÁx GßÚ?
1.24 ªß Ç•øÚ¯õÀ Aa_U ÷PõmiÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À, |kÁøµU
÷PõmiÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»a ö\ÔÂØPõÚ ÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.25 J¸ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu® Áøµ¯Ö. Cx J¸ ì÷P»õº AÍÁõ AÀ»x
öÁUhº AÍÁõ? J¸ ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ HØ£k® ªßÚÊzuzvØPõÚ
÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.26 ªßÚÊzu® ©ØÖ® ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk CÁØøÓ ÷ÁÖ£kzxP.
1.27 \© ªßÚÊzu £µ¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
1.28 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎß Aø©¨¤ß ªßÚÊzu BØÓÀ GßÓõÀ
GßÚ? AuØPõÚ ÷PõøÁ°øÚ¨ ö£ÖP.
1.29 ªß Ç•øÚ¯õÀ HØ£k® ªß AÊzuzvØPõÚ ÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.30 ªß ¦»¨ £õ¯zøu Áøµ¯Ö. Auß A»øPz u¸P.
1.31 Põì Âvø¯U TÖ. Cøu¨ £¯ß£kzv, (i) ^µõÚ ªßÞmh Ahºzv
öPõsh •iÂ»õ, }sh, ÷|µõÚ Phzv (ii) q ªßÞmh® Eøh¯
•iÂ»õ \©uÍ uPk, BQ¯ÁØøÓ¨ ö£õ¸zu ªß¦»[PøÍU PnUQkP.
1.32 ªß÷uUQ GßÓõÀ GßÚ? Auß ªß÷uUSzvÓøÚ Áøµ¯Ö.
1.33 ªß÷uUQ°ß uzxÁzøu ÂÁ›. J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß
ªß÷uUSz vÓÝUPõÚ ÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.34 ªßPõ¨¦ GßÓõÀ GßÚ? J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß
umkPÐUQøh÷¯ ªßPõ¨¦¨ £õÍzøu øÁ¨£uõÀ HØ£k® ÂøÍøÁ
ÂÁ›.
1.35 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ J¸ ªßP»zxhß CønUP¨£mkÒÍx.
uPkPÐUS Cøh÷¯ EÒÍ öuõø»ÄUSa \©©õÚ ui©ß öPõsh
ªßPõ¨¦¨ £õÍ®, uPkPÐUQøh÷¯ ¦Szu¨£k®÷£õx
(i) ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß, (ii) uPkPÐUQøh÷¯¯õÚ ªß¦»®
(iii) uPkPÐUQøh÷¯¯õÚ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, CÁØÔÀ GßÚ
ÂøÍÄ HØ£kQÓx?
1.36 ªß÷uUQPÒ öuõh›øn¨¤¾®, £UP Cøn¨¤¾© CønUP¨£k®
÷£õx ÂøÍ²® öuõS£¯ß ªß÷uUSz vÓßPøÍU PõsP.
50
www.tntextbooks.in
q2
1.37 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°À, ÷\ªzx øÁUP¨£k® BØÓÀ GÚ
2C
{ÖÄP.
1.38 ªßPõ¨¤ß ªß•øÚ¯õUPÀ GßÓõÀ GßÚ?
1.39 Áõß&i&Qµõ¨ ªßÛ¯ØÔ°ß uzxÁ®, Aø©¨¦ ©ØÖ® ö\¯À£k®
Âuzøu ÂÁ›.
1.40 Ci, ªßÚ¼ß ÷£õx J¸ ©µzvÚi°À {Ø£øu Âh J¸ Põ›ß (car)
EÒ÷Í Ç¨£x £õxPõ¨£õÚx. Hß?
PnUSPÒ
1.41 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎß TkuÀ 6 µ C. öÁØÔhzvÀ 40 cm
CøhöÁÎ°À AøÁ øÁUP¨£k® ÷£õx 0.9 N Âø\²hß JßøÓ
JßÖ PÁºQÓx GÛÀ, A®ªßÞmh[PøÍU PnUQkP.
1.42 J¸ ]Ô¯ ªßÞmh® ö£ØÓ ÷PõÍ[PÒ JßøÓö¯õßÖ 2 × 10−3 N
Âø\²hß ÂµmkQßÓÚ. J¸ ÷PõÍzvß «uõÚ ªßÞmh® ©ØÓøu¨
÷£õÀ Ç ©h[S BS®. ªßÞmh[PÎÀ JßÔøÚ ©ØöÓõßÔ¼¸¢x
10 cm öuõø»ÄUS öÁÎ÷¯ |PºzvÚõÀ Âø\¯õÚx 5 × 10−4 N
BS®. A®ªßÞmh[PøÍ²®, AÁØÔØQøh÷¯¯õÚ Auß Bµ®£z
öuõø»ÂøÚ²® PnUQkP.
1.43 J¸ \xµzvß |õßS ‰ø»PÎÀ +q, +2q, +q ©ØÖ® –q BQ¯
ªßÞmh[PÒ øÁUP¨£mkÒÍÚ. q = 5/3 × 10−9C GÛÀ, 10 cm
£UP® öPõsh Aa\xµzvß ‰ø» Âmh[PÒ öÁmiU öPõÒÐ®
¦ÒÎ°À ªß¦»zøuU PnUQkP.
1.44 10 × 10−9 C ©ØÖ® 20 × 10−9 C GßÓ Ç ªßÞmh[PÒ, 0.3 m
öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ. CÆÂ¸ ªßÞmh[PÎß Cøhz
öuõø»Âß ø©¯¨ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu® ©ØÖ® ªß¦»a ö\ÔøÁU
PõsP.
1.45 5 mm öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mh, 2 × 10−10 C ©ØÖ®
–2 × 10 − 10 ªßÞmh[PÒ öPõsh ªß Ç•øÚ¯õÚx 10 V m−1
^µõÚ ªß¦»zvÀ 60o ÷PõnzvÀ øÁUP¨£mkÒÍx. (i) JÆöÁõ¸
ªßÞmhzvß «x® ö\¯À£k® Âø\°ß Gs ©v¨¦ ©ØÖ® vø\
(ii) ¦»zuõÀ ö\¯À£kzu¨£k® v¸¨¦ Âø\ BQ¯ÁØøÓU PõsP.
51
www.tntextbooks.in
1.46 J¸ ªß Ç•øÚ°ß ªßÞmh[PÒ 2 × 10−6 C ©ØÖ®−2 × 10−6

C Cµsk®, 1 cm öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ. ªß Ç
•øÚ¯õÀ (i) Aa_U÷PõmiÀ, Auß ø©¯zv¼¸¢x 1 m öuõø»ÂÀ
EÒÍ ¦ÒÎ (ii) |kÁøµU ÷PõmiÀ, ø©¯zv¼¸¢x 1 m öuõø»ÂÀ
EÒÍ ¦ÒÎ BQ¯ÁØÔÀ HØ£k® ªß¦»zøuU PnUQkP.
1.47 +q ©ØÖ® –3q GßÓ Ç ªßÞmh[PÒ 1 m öuõø»ÂÀ ¤›zx
øÁUP¨£mkÒÍÚ. Auß Aa_U÷PõmiÀ, ªßÞmh[PÐUS Cøh°À
G¨¦ÒÎ°À ªßÚÊzu® _È¯õS®?
1.48 60 cm £UP[PÒ öPõsh J¸ \©£UP •U÷Põnzvß Ea]PÎÀ +1µ C,
+3µ C ©ØÖ® –5µ C ªßÞmh[PÒ øÁUP¨£mkÒÍÚ.
C®ªßÞmh[PÎß Aø©¨¤ß ªßÚÊzu BØÓø»U PnUQkP.
1.49 10 cm Cøhz öuõø»ÂÀ 12 µC ©ØÖ® 8 µC GßÓ Ç ÷|º
ªßÞmh[PÒ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ. Cøhzöuõø»Ä 6 cm BP
ÇUS©õÖ, AÁØøÓ 4 cm öuõø»Ä ö|¸UQU öPõsk Áµ ö\´¯
÷Ási¯ ÷Áø»ø¯U PnUQkP.
1.50 J¸ EÒÏhØÓ, 10 cm £UP® öPõsh PÚ \xµzvß ø©¯zvÀ 8.85 µC
ªßÞmh® øÁUP¨£mkÒÍx. Auß JÆöÁõ¸ £UPzvß ÁÈ¯õPÄ®
ö\À¾® ªß¦»¨ £õ¯zøuU PõsP.
1.51 0.12 m Bµ® öPõsh, ÷PõÍ ÁiÁ Phzv°ß £µ¨¦ •ÊÁx®
1.6 × 10–7 C ªßÞmh® ^µõP¨ £µÂ²ÒÍx. (i) ÷PõÍzvß EÒ÷Í
(ii) ÷PõÍzvß «x (iii) ÷PõÍzvß ø©¯zv¼¸¢x 0.18 m öuõø»ÂÀ
EÒÍ ¦ÒÎ°À ªß¦»® GßÚÁõS®?
1.52 JÆöÁõßÖ® 4 × 10−2 sq m £µ¨¦ öPõsh J¸ Cønzumk
ªß÷uUQ°ß umkPÐUQøh÷¯ 10−3 m ui©ß öPõsh ªßPõ¨¦¨
ö£õ¸Ò ¦Szu¨£kQÓx. ªßPõ¨¦¨ö£õ¸Îß J¨¦ø© ÂkvÓß 7
GÛÀ, ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓøÚU PnUQkP.
1.53 Ç ªß÷uUQPÒ, öuõh›øn¨¤¾® £UP Cøn¨¤¾®
CønUP¨£kQßÓÚ. C¢u Ç Cøn¨¦PÎ¾® QøhUP¨ö£Ö®
öuõS£¯ß ªß÷uUSz vÓßPÒ •øÓ÷¯ 6 µF ©ØÖ® 25µF GÛÀ,
A®ªß÷uUQPÎß ªß÷uUSzvÓßPøÍU PnUQkP.
1.54 ªß÷uUSzvÓß 0.5 µF ©ØÖ® 0.75 µF öPõsh Ç ªß÷uUQPÒ £UP
Cøn¨¤À CønUP¨£mkÒÍ J¸ Aø©¨¦hß 110 V ªßP»®
CønUP¨£mkÒÍx. ªß‰»zvß ªßÞmh® ©ØÖ® JÆöÁõ¸
ªß÷uUQ°¾® EÒÍ ªßÞmh® PõsP.
52
www.tntextbooks.in
30 F
C1
1.55 ‰ßÖ ªß÷uUQPÒ £UP Cøn¨¤À CønUP¨£mk
100 V ªßP»zxhß CønUP¨£mkÒÍøu £h® C2
20 F
PõmkQÓx. ªß÷uUQ°ß öuõS¨¤À ÷\ªzx

øÁUP¨£mkÒÍ ö©õzu BØÓÀ GßÚ? 10 F
C3
1.56 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ¯õÚx, SÔ¨¤mh

ªßÚÊzuzvÀ øÁUP¨£kQÓx. uPkPÐUQøh÷¯ 100V
3 mm ui©ß öPõsh J¸ £õÍ® ¦Szu¨£kQÓx.
uPkPÐUS Cøh÷¯ EÒÍ ªßÚÊzuzøu ©õÓõ©À øÁUP, uPkPÎß
Cøhzöuõø»Ä 2.4 mm. AvP©õUP¨£kQÓx. £õÍzvß ªßPõ¨¦
©õÔ¼ø¯U PnUQkP.
1.57 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß uPkPÐUQøh÷¯ EÒÍ CøhöÁÎ°ß
|õßQÀ ‰ßÖ £Sv, ªßPõ¨¦ ©õÔ¼ 3 Eøh¯ ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ
{µ¨£¨£kQÓx. ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÎÀ ÷\ªzx øÁUP¨£mkÒÍ
BØÓ¼ß \uÃu® GßÚ?
2 F
C2
C1
1.58 £hzvÀ Põmh¨£mkÒÍ ªß A
D B
÷uUQPÎß ªßÞmhzøuU PõsP.
2 F
÷©¾® AøÁPÎß Cøh÷¯ EÒÍ C3
1 F
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmøhU PõsP.
120V
1.59 JÆöÁõßÖ® 9 pF ªß÷uUSzvÓß öPõsh ‰ßÖ ªß÷uUQPÒ öuõh›
øn¨¤À CønUP¨£mkÒÍÚ. öuõS¨¤ß ö©õzu ªß÷uUSzvÓß
¯õx? öuõS¨£õÚx 120 V ‰»zxhß CønUP¨£k®÷£õx, JÆöÁõ¸
ªß÷uUQ°ß Cøh÷¯²® EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk ¯õx?
53
www.tntextbooks.in
ÂøhPÒ
1.1 (b) 1.2 (c) 1.3 (c) 1.4 (c) 1.5 (d)
1.6 (a) 1.7 (d) 1.8 (b) 1.9 (a) 1.10 (d)
1.11 (a) 1.12 (a) 1.13 (d) 1.14 (c) 1.15 (c)
1.35 (i) AvP›US® (ii) ©õÓõv¸US® (iii) ©õÓõv¸US®

1.41 q1 = 8 × 10−6C , q2 = –2 × 10−6 C
1.42 q1 = 33.33 × 10−9C, q2 = 66.66 ×10−9C, x = 0.1 m
1.43 0.9 × 104Vm–1
1.44 V = 1800 V, E = 4000 Vm−1
1.45 2 × 10−9N, ¦»zvß vø\°À, τ = 0.866 × 10−11 Nm
1.46 360 N/C, 180 N C–1
1.47 +q --Â¼¸¢x 0.25 m öuõø»ÂÀ
1.48 –0.255 J
1.49 5.70 J
1.50 1.67 × 105 N m2 C−1
1.51 _È, 105 N C–1, 4.44 × 104 N C−1
1.52 2.478 × 10−9F
1.53 C1 = 15 µF, C2 = 10µF
1.54 q = 137.5 µC, q1 = 55 µC, q2 = 82.5 µC
1.55 0.3 J
1.56 εr = 5
1.57 50%
1.58 q1 = 144 × 10−6C, q2 = 96 × 10−6C, q3 = 48 × 10−6C
V1 = 72 V, V2 = 48 V
1.59 3 pF, JÆöÁõßÖ® 40 V
54
www.tntextbooks.in
1. {ø» ªßÛ¯À
{ø»¯õÚ ªßÞmh[PÒ AÀ»x K´Ä {ø» ªßÞmh[PøÍ¨ £ØÔ

ÂÍUS® C¯Ø¤¯¼ß J¸ £Sv {ø» ªßÛ¯À GÚ¨£k®. C¨£õh¨ £Sv°À
{ø»¯õÚ ªßÞmh[PÎß Ai¨£øh {PÌÄPøÍ AÔ¢x öPõÒ÷Áõ®.
Dº¨¦¨ ¦»zvÀ EÒÍ {øÓPøÍ¨ ÷£õßÓ÷u ªß¦»zvÀ EÒÍ
ªßÞmh[PÐ® BS®. ªßÞmh[PÒ u[PÐUQøh÷¯ ö\¯À£k®
Âø\PøÍ¨ ö£ØÔ¸¨£uõÀ, AøÁ {ø» BØÓø»¨ ö£ØÖÒÍÚ. CUP¸zxPÒ
ªß÷ÚõmhÂ¯¼ß £» ¤›ÄPÎ¾®, Aq £ØÔ¯ öPõÒøP°¾® ö£›x®
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
1.1 {ø» ªßÛ¯À & Eµõ´Ä ªßÛ¯À
Q.¤. 600&À uõ»ì GßÓ Q÷µUP AÔbº B®£º (Amber) GßÓ ö£õ¸Îß
]Ö xsiøÚU P®£Î°À ÷uÚP, Ax PõQu® ÷£õßÓ ÷»\õÚ¨ ö£õ¸ÒPøÍ
PÁ¸® £s¤øÚ ö£ÖQÓx GßÖ PshÔ¢uõº. 17&B® ¡ØÓõsiÀ ÂÀ¼¯®
QÀ ö£ºm Gß£Áº, Psnõi, G÷£õøÚm ÷£õßÓøÁ uS¢u ö£õ¸ÒP÷Íõk
÷uÚP¨£k®÷£õx C÷u £sø£ öÁÎ¨£kzxQßÓÚ GßÖ Psk¤izuõº.
CÆÁõÖ ÷uÚP¨£k®÷£õx, ªßÞmh[PøÍ¨ ö£Ö® ö£õ¸ÒPøÍ
"ªßÚõUPÀ Aøh¢uøÁ (electrified)AÀ»x ªßÞmh® ö£ØÓøÁ' GÚ»õ®.
CÆÁõºzøuPÒ B®£º GßÖ ö£õ¸Ò£k® G»Umµõß (electron) GßÓ Q÷µUP
Áõºzøu°¼¸¢x ö£Ó¨£mhøÁ¯õS®. Eµõ´ÂÚõÀ E¸ÁõS® ªß÷Úõmh®,
Eµõ´Ä ªß÷Úõmh® GÚ AøÇUP¨£k®. J¸ ö£õ¸ÎÀ EÒÍ ªßÞmh[PÒ
|PµÂÀø» GÛÀ, AÆÄµõ´Ä ªß÷Úõmhzøu {ø» ªß÷Úõmh® GßÖ®
AøÇUP»õ®.
1.1.1 ªßÞmh[PÎß Ç ÁøPPÒ
(i) J¸ Psnõiz usøh, £mkz xo²hß ÷uÚP, Psnõiz usk
÷|º ªßÞmhzøu¨ ö£ÖQÓx. £mkzxo A÷u AÍÄ Gvº ªßÞmhzøu¨
ö£ÖQÓx.
(ii) G÷£õøÚm usk JßøÓ P®£Î¯õÀ ÷uÚP, G÷£õøÚm Gvº
ªßÞmh©øhQÓx. P®£Î¯õÚx A÷u AÍÄ ÷|º ªßÞmhzøu¨ ö£ÖQÓx.
ªßÞmh[PÒ, Aö©›UP AÔÂ¯À AÔbº ö£g\ªß ¤µõ[PÎß Gß£ÁµõÀ,
÷|º ©ØÖ® Gvº ªßÞmh[PÒ GÚ ÇÁøP¯õP¨ ¤›UP¨£mkÒÍÚ.
BP÷Á ÷u´¨£vÚõÀ, ªßÞmh©øh²® usk JßÔÀ, ªß÷Úõmh®
E¸ÁõUP¨£kÁvÀø». BÚõÀ ö£õ¸ÎÝÒ ªßÞmh[PÒ ©õØÔ¯ø©UP¨
£kQßÓÚ AÀ»x ªßÞmh[PÒ £Qº¢uÎUP¨£kQßÓÚ.
1
www.tntextbooks.in
1.1.2 K›Ú ªßÞmh[PÒ JßøÓö¯õßÖ Âµmk®. ÷ÁÔÚ

ªßÞmh[PÒ JßøÓö¯õßÖ PÁ¸® & ÷\õuøÚ°¯À \›£õº¨¦
£mk CøÇ¯õÀ öuõ[PÂh¨£mkÒÍ ªßÞmh¨£mh Psnõiz usk
JßÖ QøhzuÍzvÀ Aø»ÄÖQÓx. uØ÷£õx Auß •øÚUP¸QÀ ©ØöÓõ¸
ªßÞmh® ö£ØÓ Psnõiz usk öPõsk Áµ¨£mhõÀ, Ç •øÚPÐ®
JßøÓö¯õßÖ ÂµmkÁøuU Põn»õ® (£h® 1.1). Ç¢u ÷£õv¾®
ªßÞmh¨£mh G÷£õøÚm ushõÚx, öuõ[PÂh¨£mh Psnõiz usiß
•øÚUP¸QÀ öPõsk Áµ¨£mhõÀ, Ç uskPÐ® JßøÓö¯õßÖ
PÁºQßÓÚ (£h® 1.2). Ca÷\õuøÚ ‰»® K›Ú ªßÞmh[PÒ JßøÓö¯õßÖ
Âµmk®, ÷ÁÔÚ ªßÞmh[PÒ JßøÓö¯õßÖ PÁ¸® GÚ öu›¯ Á¸QÓx.
£mk £mk
Psnõi
F
+++ Psnõi
++++ ++++
+++
+
+++ F F
+
++ ------
Psnõi F
G÷£õøÚm
£h® 1.1 K›Ú ªßÞmh® ö£ØÓ £h® 1.2 ÷ÁÔÚ ªßÞmh®

Ç ªßÞmh uskPÒ ö£ØÓ Ç ªßÞmh uskPÒ
ªßÞmh® ö£ØÓ ö£õ¸ÒPÐUQøh÷¯ ÷uõßÖ® PÁ¸® ©ØÖ®

Âµmk® £s¦PÒ, {ø» ªßÛ¯À •øÓ°À Ásn® öuÎzuÀ, xPÒ §a_,
¦øPU TskPÎÀ £ÓUS® \õ®£ø» ÷\P›zuÀ, ø© öuÎ¨¦ £v¨¦ G¢vµ®
(Ink-Jet-Printer) ©ØÖ® Aa_ £Pº¨¦ |PÀ G¢vµ® (Xerox) ÷£õßÓ £À÷ÁÖ
£¯ß£õkPøÍU öPõskÒÍÚ.
1.1.3 PhzvPÒ ©ØÖ® Põ¨£õßPÒ
{ø» ªß£s¦PÎß Ai¨£øh°À ö£õ¸ÒPøÍ, ªß PhzvPÒ ©ØÖ®
ªß Phzuõ¨ ö£õ¸ÒPÒ (ªßPõ¨¦ ö£õ¸ÒPÒ) GÚ ÇÁøP¯õP¨ ¤›UP»õ®.
ªßÞmhzøu uß ÁÈ÷¯ ö\À» AÝ©vUS® ö£õ¸ÒPÒ ªß PhzvPÒ
GÚ¨£k®. GkzxUPõmkPÒ E÷»õP[PÒ, ©Ûu EhÀ, ¦Â ÷£õßÓøÁ.
ªßÞmh[PøÍ uß ÁÈ÷¯ ö\À» AÝ©vUPõu ö£õ¸ÒPÒ ªßPhzuõ¨
ö£õ¸ÒPÒ (Põ¨£õßPÒ) GÚ¨£k®. GkzxUPõmkPÒ Psnõi, ø©UPõ,
G÷£õøÚm, ¤ÍõìiU ÷£õßÓøÁ.
2
www.tntextbooks.in
1.1.4 ªßÞmh[PÎß Ai¨£øh¨ £s¦PÒ

(i) ªßÞmh[PÎß SÁõsh©õUPÀ
J¸ ªßÞmhzvß e Ai¨£øh A»S Gß£x, J¸ G»Umµõß uõ[Qa
ö\À¾® ªßÞmhzvß AÍÁõS®. Cuß A»S Coulomb BS®. e-ß Gs
©v¨¦ 1.6 × 10−19 C.
C¯ØøP°À G¢u J¸ Aø©¨¤ß ªßÞmh•®, J¸ ªßÞmhzvß
]Ö© ©v¨¤ß •Ê Gs ©h[SPÍõP÷Á G¨÷£õx® Aø©QÓx.
ªßÞmhzvß AÍÄ, e-ß •Ê Gs ©h[S öPõsh £» uÛzu ©v¨¦PÎÀ
H÷uÝ® JßøÓ ©mk® ö£ÖQÓx. GÚ÷Á ªßÞmh® q = ne. CvÀ n&Gß£x
J¸ •Ê Gs BS®.
(ii) ªßÞmh[PÎß AÈÂßø©
ªßÞmh[PøÍ BUP÷Áõ AÈUP÷Áõ •i¯õx. ªßÞmh AÈÂßø©
Âv°ß£i, uÛzu Aø©¨¦ JßÔß ö©õzu ªßÞmh® G¨÷£õx®
©õÔ¼¯õS®. BÚõÀ, Aø©¨¤ß ö©õzu ªßÞmh® G¨÷£õx® ©õÓõu
ÁøP°À, Aø©¨¤ß J¸ £Sv°¼¸¢x ©ØÓ £SvUS ªßÞmh[PÒ
©õØÓ¨£kQßÓÚ. GkzxUPõmhõP, ²÷µÛ¯® (92U238) BÀ£õ xPøÍ (2He4
AqUP¸) öÁÎ°mk ÷uõ›¯©õP (90Th234) ©õÖQÓx.
238 −−−−→ + 2He4234
92U 90Th
]øuÄUS •ß ö©õzu ªßÞmh® = + 92e, ]øuÄUS¨ ¤ß ö©õzu
ªßÞmh® = 90e + 2e. GÚ÷Á ö©õzu ªßÞmh® ©õÓõ©À EÒÍx. AuõÁx,
©õÔ¼¯õP Aø©QÓx.
(iii) ªßÞmh[PÎß TmhÀ £s¦
J¸ Aø©¨¤ß ö©õzu ªßÞmh©õÚx, Aø©¨¤À EÒÍ AøÚzx
ªßÞmh[PÎß SÔ°¯À Tmkz öuõøPUSa \©®. GkzxUPõmhõP, +2q, -5q
ªßÞmh[PÒ öPõsh Ç ö£õ¸ÒPÒ ÷\ºzx øÁUP¨£k®÷£õx, Aø©¨¤ß
ö©õzu ªßÞmh® -3q BS®.
1.1.5 T¾® Âv
1785&À T¾® Gß£ÁµõÀ, Ç ªßÞmh® ö£ØÓ
ö£õ¸ÒPÐUQøh÷¯¯õÚ Âø\¯õÚx PshÔ¯¨£mhx.
T¾® Âv°ß£i, Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÐUS Cøh÷¯¯õÚ PÁºa]
Âø\ AÀ»x Âµmk Âø\¯õÚx, ªßÞmh[PÎß ö£¸USz öuõøUS
÷|ºzuPÂ¾®, AÁØÔØS Cøh÷¯ EÒÍ öuõø»Âß Ç©iUS Gvºz
uPÂ¾® Aø©²®. ªßÞmh[PøÍ CønUS® ÷Põmiß ÁÈ÷¯ Âø\°ß
vø\ Aø©²®.
PõØÖ AÀ»x öÁØÔhzvÀ, r öuõø»ÂÀ Aø©¢u Ç ªßÞmh[PÒ
q1 ©ØÖ® q2 GßP (£h® 1.3a).
3
www.tntextbooks.in
T¾® Âv¨£i, q1 q2
F F
q1q 2 q1q 2 r
F α (AÀ»x) F = k
r2 r2 £h® 1.3a T¾® Âø\PÒ
CvÀ k Gß£x ÂQu ©õÔ¼ BS®.
1
PõØÖ AÀ»x öÁØÔhzvÀ, k = 4πε , CvÀ εo Gß£x öÁØÔhzvß
o
ÂkvÓß BS®. εo&ß ©v¨¦ 8.854 × 10−12 C2 N−1 m−2 BS®.
1 q1q 2
F = 4πε …(1)
o r2
1
©ØÖ® 4πε = 9 × 109 N m2 C−2
o
÷©ØPõs \©ß£õmiÀ, q1 = q2 = 1C ©ØÖ® r = 1m GÛÀ
1×1
F = (9 × 109) = 9 × 109 N
12
PõØÔ÷»õ AÀ»x öÁØÔhzv÷»õ, J¸ «mhº CøhöÁÎ°À,

øÁUP¨£mkÒÍ, Jzu ªßÞmh[PÐUQøh÷¯¯õÚ Âµmk Âø\ 9 × 109 N
GÛÀ A®ªßÞmh ©v¨¦ J¸ T¾® GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
ε ÂkvÓß öPõsh FhPzvÀ ªßÞmh[PÒ øÁUP¨£k©õ°ß, Ç
ªßÞmh[PÐUQøh÷¯¯õÚ Âø\°ß AÍÄ
1 q1q2
Fm = …(2)
4πε r 2
\©ß£õk (1)I (2)BÀ ÁSUP
F ε
= = εr
Fm εο
ε
uPÄ ε = εr Gß£x FhPzvß J¨¦ø© ÂkvÓß AÀ»x ªßPõ¨¦
ο
©õÔ¼ GßÓøÇUP¨£k®. PõØÖ AÀ»x öÁØÔhzvØS εr&ß ©v¨¦ 1 BS®.
∴ ε = ε oε r
F
Fm = ε Gß£uõÀ, Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÐUQøh÷¯²ÒÍ Âø\,
r
ªßÞmh[PÒ Aø©¯¨ö£ØÖÒÍ FhPzvß C¯Àø£¨ ö£õ¸zuø©QÓx.
4
www.tntextbooks.in
T¾® Âv & öÁUhº ÁiÁ®

→
F 21 Gß£x ªßÞmh® q1&BÀ, q2 «x ÷uõØÖÂUP¨£k® Âø\
GÛÀ (£h® 1.3b),
→ qq
F 21 = k 1 2 ^
r 12
2
r12
CvÀ ^ r 12 Gß£x q1&¼¸¢x q2&UPõÚ A»S öÁUhº BS®.
→
F 12 Gß£x ªßÞmh® q2&BÀ q1 «x ÷uõØÖÂUP¨£k® Âø\ GÛÀ,
q1q 2
→
F 12 = k 2
^
r 21 q1 q2
r21 r^ 12
+ +
CvÀ ^r 21 Gß£x q2&¼¸¢x q1-UPõÚ F12 r F21
A»S öÁUhº BS®.
q1 q2
+ r^ 12
( ^
r 21 ©ØÖ® ^
r 12 Cµsk® J÷µ
F12 F21
©v¨¤øÚ Eøh¯uõPÄ®, Gvöµvºz
r
vø\°¾® Aø©QßÓÚ.)
q1q 2 £h® 1.3b öÁUhº
→
∴ F 12 = k r 2 (– ^
r 12) ÁiÁzvÀ T¾® Âv
12
→ 1 2 qq
AÀ»x F 12 = − k r 2 ^
r 12
12
→ →
AÀ»x F 12 = – F 21
GÚ÷Á, ªßÞmh[PÎÀ JßÖ ©ØöÓõßÔß «x ö\¾zx® Âø\
AÍÂÀ \©©õPÄ®, Gvºz vø\°¾® Aø©QÓx.
1.1.6 ÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzxÁ®
÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzxÁzvß ‰»® q1 GßÓ ªßÞmh® q2, q3 ……. qn
GßÓ ªßÞmh[PÎÚõÀ En¸® ªß Âø\ø¯U PnUQh»õ®.
J¸ ªßÞmhzvß «uõÚ ö©õzu Âø\ Gß£x ©ØÓ ªßÞmh[PÒ
A®ªßÞmhzvß «x ÷uõØÖÂUS® Âø\PÎß öÁUhº Tku»õS®.
q2&ÂÚõÀ q1 «uõÚ Âø\
→ 1 q1q 2
F 12 = 4πε ^
r 21
2
ο r21
5
www.tntextbooks.in
C÷u ÷£õÀ, q3 °ÚõÀ q1 «uõÚ Âø\
→ 1 q1q3
F 13 = 4πε 2
^
r 31
ο r31
AøÚzx ªßÞmh[PÎÚõÀ q1 «x E¸ÁõS® ö©õzu Âø\ F1.

→ → → → →
F 1 = F 12 + F 13 + F 14 ......... + F 1n
→ 1 ⎡q q
1 2 1 3 qq 1 n qq ⎤
GÚ÷Á, F 1 = 4πε ⎢ r 2 rˆ21 + r 2 rˆ31 + ....... r 2 rˆn1 ⎥
ο ⎣ 21 31 n1 ⎦
1.2 ªß¦»®
J¸ ªßÞmhzvß ªß¦»® Gß£x, A®ªßÞmhzøua _ØÔ²ÒÍ
öÁÎ°À, J¸ ÷\õuøÚ ªßÞmhzuõÀ Enµ¨£k® Âø\¯õS®. J¸
ªßÞmhzvØS A¸QÀ ©ØöÓõ¸ ªßÞmhzøuU öPõsk Á¢uõö»õÈ¯
ªßÞmhzøua _ØÔ²ÒÍ ªß¦»zøuU PshÔ¯ •i¯õx.
ªß¦»zvØSU Põµn©õÚ ªßÞmh® q&US A¸QÀ, ÷\õuøÚ
ªßÞmh® qo øÁUP¨£k©õÚõÀ Auß «x {ø» ªßÛ¯À Âø\ F
ö\¯À£kQÓx.
ªß¦»a ö\ÔÄ (E)
J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»®, ªß¦»a ö\ÔÂß ‰»® AÍÂh¨£kQÓx.
ªß¦»zvÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À øÁUP¨£mkÒÍ Kµ»S ÷|º ªßÞmh®
En¸® Âø\, A¨¦ÒÎ°À ªß¦»a ö\ÔÄ GßÓøÇUP¨£kQÓx. Cx J¸
F
öÁUhº AÍÁõS®. E = . ªß¦»a ö\ÔÂß A»S N C−1.
qo
ªß¦»a ö\ÔøÁ, ªß¦» Á¼ø© AÀ»x ªß¦»® GßÖ®
SÔ¨¤h»õ®. GÚ÷Á, ªß¦»® ªßÞmhzvß «x ÷uõØÖÂUS® Âø\,
F = qoE BS®.
1.2.1 ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ ÂøÍ²® ªß¦»®
PõØÔÀ O GßÓ ¦ÒÎ°À øÁUP¨£mkÒÍ q GßÓ ªßÞmhzøuU
P¸x÷Áõ® (£h® 1.4). ªßÞmh® q Â¼¸¢x r öuõø»ÂÀ, ¦ÒÎ P°À,
÷\õuøÚ ªßÞmh® qo øÁUP¨£mkÒÍx. T¾® Âv°ß£i, q&ÂÚõÀ qo
«uõÚ Âø\,
1 q qo
F = 4πε 2
o r
6
www.tntextbooks.in
¦ÒÎ P°À ªß¦»©õÚx, +q +q0

Áøµ¯øÓ°ß£i, Kµ»S ÷\õuøÚ E
O r P
ªßÞmhzvß «uõÚ Âø\¯õS®.
F 1 q £h® 1.4 ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ
E = q = 4πε 2 ÂøÍ²® ªß¦»®
o o r
E&ß vø\, O, P ¦ÒÎPøÍ CønUS® ÷Põmiß ÁÈ÷¯, ÷|º

ªßÞmh©õP Ç¢uõÀ öÁÎ÷|õUQ²®, Gvº ªßÞmh©õP Ç¢uõÀ EÒ
÷|õUQ²® Aø©²®.
→ 1 q ^ ^
E = r Gß£x ªß¦»zvß öÁUhº SÔ±hõS®. CvÀ r
4πεo r 2
Gß£x q-¼¸¢x öÁÎ÷|õUQ Aø©²® A»S öÁUhº BS®.
1.2.2 £À÷ÁÖ ªßÞmh[PøÍ¨ ö£ØÓ öuõS¨¤ÚõÀ ÂøÍ²®
ªß¦»®
£» {ø»¯õÚ ªßÞmh[PÎÚõÀ, J¸ ¦ÒÎ°À E¸ÁõS® öuõS£¯ß
ªß¦»® (ö\ÔÄ) uÛzuÛ ªßÞmhzvÚõÀ A¢u ¦ÒÎ°À ÂøÍ²®
ªß¦»[PÎß öÁUhº Tku¾USa \©®.
→ → → → →
E = E 1 + E 2 + E 3 ...... E n
1 ⎡ q1 q2 q3 ⎤
= ⎢ r 2 r1 + r 2 r2 + r 2 r3 + .........⎥
4πε o ⎣1 2 3 ⎦
1.2.3 ªß Âø\U ÷PõkPÒ
ªß ©ØÖ® Põ¢u¨ ¦»[PøÍU PØ£øÚ ö\´x öPõÒÁuØPõP ø©U÷PÀ
£õµ÷h Gß£ÁµõÀ ¦»U÷PõkPÒ GßÓ P¸zx AÔ•P¨£kzu¨£mhx.
ªß¦»zvÀ Kµ»S ÷|ºªßÞmh® JßÖ, |Pµ •¯Ø]US® ÷|µõÚ
AÀ»x ÁøÍÁõÚ PØ£øÚ¨ £õøu ªßÂø\U÷Põk GÚ¨£k®.
]» ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎÚõÀ HØ£k® ªß¦»[PÒ £h® 1.5&À
Põmh¨£mkÒÍÚ.
ªßÂø\U÷PõkPÎß £s¦PÒ
(i) ªßÂø\U÷Põk ÷|º ªßÞmhzvÀ öuõh[Q Gvº ªßÞmhzvÀ
•iÁøhQÓx.
(ii) ªß Âø\U÷PõkPÒ J¸÷£õx® JßøÓö¯õßÖ öÁmia ö\À»õx.
7
www.tntextbooks.in
+q +q -q +q +q
(a) (b) (c)

uÛzu ªßÞmh® ÷ÁÔÚ ªßÞmh[PÒ K›Ú ªßÞmh[PÒ
£h® 1.5 ªß Âø\U÷PõkPÒ
(iii) J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»zvß vø\ (E), A¨¦ÒÎ°À EÒÍ ªß
Âø\U÷PõmkUS Áøµ¯¨£k® öuõk÷PõmiÚõÀ SÔUP¨£k®.
(iv) ªßÂø\U÷PõkPÐUS ÷|ºUSzuõÚ vø\°À, Kµ»S \©uÍ¨
£µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® Âø\U÷PõkPÎß GsoUøP ªß¦»a ö\ÔÄ E&US
÷|ºzuPÂÀ ÇUS®. AuõÁx E&ß ©v¨¦ AvP©õÚ Ch[PÎÀ ÷PõkPÒ
ö|¸UP©õPÄ®, E&ß ©v¨¦ SøÓÁõÚ Ch[PÎÀ ÷PõkPÒ CøhöÁÎ
Âmk® ÇUS®.
1
(v) JÆöÁõ¸ Kµ»S ÷|ºªßÞmh•®, εo AÍÄÒÍ ªßÂø\U
÷PõkPøÍ öÁØÔhzvÀ E¸ÁõUS®. GÚ÷Á öÁØÔhzvÀ J¸ ¦ÒÎ

ªßÞmh® q&Â¼¸¢x E¸ÁõS® ªßÂø\U ÷PõkPÎß GsoUøP
q
N = ε .
o
1.2.4 ªß Ç•øÚ ©ØÖ® Ç•øÚz v¸¨¦zvÓß

Ç \©©õÚ, GvöµvµõÚ, ªPa ]Ô¯ CøhöÁÎ°À ¤›UP¨£mkÒÍ
ªßÞmh[PÒ J¸ ªß Ç•øÚ¯õS®. }º, A®÷©õÛ¯õ,
Põº£ß&øh&BUø\k ©ØÖ® S÷Íõ÷µõ£õº® ‰»UTÖPÒ {ø»¯õÚ ªß
Ç •øÚPÐUS ]» GkzxUPõmkPÍõS®. C®‰»UTÖPÎÀ
÷|ºªßÞmhzvß ø©¯•®, Gvº ªßÞmhzvß ø©¯•® JßÓõP¨
ö£õ¸¢v¯ø©¯õ©À, ]Ôx CøhöÁÎ°À ¤›UP¨£mkÒÍÚ.
+q ©ØÖ® -q GßÓ Ç ¦ÒÎ
ªßÞmh[PÒ 2d öuõø»ÂÀ p
øÁUP¨£mkÒÍÚ (£h® 1.6). ªß
-q +q
Ç •øÚ°ß v¸¨¦zvÓÛß 2d
Gs©v¨£õÚx H÷uÝ® J¸
£h® 1.6 ªß Ç•øÚ
8
www.tntextbooks.in
ªßÞmhzvß Gs©v¨¤øÚ ªßÞmh[PÐUQøh÷¯²ÒÍ öuõø»ÂÚõÀ

ö£¸UPU Qøh¨£uõS®.
∴ ªß Ç•øÚ°ß v¸¨¦z vÓß P = 2qd. Cx J¸ öÁUhº
AÍÁõS®. Cuß vø\ -q¼¸¢x +q ÷|õUQ Aø©²®. Cuß A»S C m BS®.
1.2.5 ªß Ç•øÚ°ß Aa_U÷PõmiÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À
ªß¦»®
AB Gß£x, -q ©ØÖ® +q GßÓ Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÒ 2d GßÓ ]Ö
öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍ J¸ ªß Ç•øÚ BS® (£h® 1.7).
Ç•øÚ°ß ø©¯® OÂ¼¸¢x, Aa_U÷PõmiÀ, r öuõø»ÂÀ Aø©¢xÒÍ
¦ÒÎ P BS®.
A O B E2 P E1
-q +q x axis
2d
r
£h® 1.7 Aa_U÷PõmiÀ EÒÍ ¦ÒÎ°À ªß¦»®
B&°À EÒÍ +q ªßÞmhzvÚõÀ ¦ÒÎ P&°À ªß¦»®
1 q
E1 = 4πε 2 (BP ÁÈ÷¯)
o (r − d )
A&°À EÒÍ -qÂÚõÀ ¦ÒÎ P&°À ªß¦»®
1 q
E2 = 4πε 2 (PA ÁÈ÷¯)
o (r + d )
E1 ©ØÖ® E2 Gvöµvºz vø\°À ö\¯À£kQßÓÚ.

GÚ÷Á, öuõS£¯ß ªß¦»zvß AÍÁõÚx (E) ö£¸© Gs©v¨¦
öPõsh öÁUh›ß vø\°À ö\¯À£kQÓx. ¦ÒÎ P°À öuõS£¯ß ªß¦»®
E = E1 + (−E2)
⎡ 1 q 1 q ⎤
E = ⎢ 4πε −
2 4πε 2 ⎥ BP ÁÈ÷¯
⎣ o (r − d ) o (r + d ) ⎦
q ⎡ 1 1 ⎤
E = 4πε ⎢ − ⎥ BP ÁÈ÷¯
2
o ⎣ (r − d ) (r + d )2 ⎦
q ⎡ 4rd ⎤
E = 4πε ⎢ 2 2 2 ⎥ BP ÁÈ÷¯
o ⎣(r − d ) ⎦
9
www.tntextbooks.in
Ç •øÚ°¼¸¢x ¦ÒÎ P°ß öuõø»Ä ªP AvP® GÛÀ d <<r

q 4rd q 4d
∴ E = 4πε =
o r
4 4πε o r
3
1 2p
E = 4πε 3 (BP ÁÈ÷¯)
o r
(∵ ªß Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß p = q x 2d)

E&¯õÚx ªß Ç•øÚ°ß v¸¨¦zvÓß vø\°À ö\¯À£kQÓx.
1.2.6 ªß Ç•øÚ°ß |kÁøµU ÷PõmiÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À
ªß¦»®
AB GßÓ ªß Ç•øÚ JßøÓU P¸x÷Áõ®. 2d Gß£x Ç•øÚ°ß
Cøhzöuõø»Ä GÚÄ®, p Gß£x Ç•øÚ°ß v¸¨¦z vÓß GÚÄ®
öPõÒ÷Áõ®. Ç•øÚ°ß ø©¯® O&Â¼¸¢x r öuõø»ÂÀ |kÁøµU
÷PõmiÀ Aø©¢xÒÍ ¦ÒÎ P GßP (£h® 1.8a).
M
E1 E1
E1sin
E P
R
E2 E1cos
N R P
r E2cos
A B
-q +q E2 E2sin
O
d d
(a) |kÁøµU ÷PõmiÀ EÒÍ (b) ªß¦»zvß TÖPÒ
¦ÒÎ°À ªß¦»®
£h® 1.8
ªß Ç•øÚ°ß +q ªßÞmhzvÀ ¦ÒÎ P&°À ªß¦»®,
1 q
E1 = 4πε 2 (BP ÁÈ÷¯)
o BP
1 q
= 4πε 2 2 (BP ÁÈ÷¯) (∵ BP2 = OP2 + OB2)
o (r + d )
ªß Ç•øÚ°ß -q ªßÞmhzuõÀ ¦ÒÎ P°À ªß¦»®,
10
www.tntextbooks.in
1 q
E2 = 4πε 2 (PA ÁÈ÷¯)
o AP
1 q
E2 = 4πε 2 2 (PA ÁÈ÷¯)
o (r + d )
E1 ©ØÖ® E2 &ß Gs ©v¨¦PÒ \©®. E1 ©ØÖ® E2&øÁ ö\[Szx

©ØÖ® QøhzuÍU TÖPÍõP¨ ¤›US®÷£õx (£h® 1.8b).
ö\[SzxU TÖPÒ E1 sin θ ©ØÖ® E2 sin θ AÍÂÀ \©©õPÄ®
Gvöµvºz vø\°¾® Aø©ÁuõÀ JßøÓö¯õßÖ \©ß ö\´QßÓÚ.
QøhzuÍ TÖPÒ E1 cos θ ©ØÖ® E2 cos θ Cµsk® PR&vø\°À
Tmh¨£kQßÓÚ.
ªß Ç•øÚ¯õÀ ¦ÒÎ P°À öuõS£¯ß ªß¦»®
E = E1 cos θ + E2 cos θ (PR vø\°À)
E = 2 E1cos θ (∵ E1 = E2)
1 q
∴ E = 4πε 2 2 × 2 cos θ
o (r + d )
d
BÚõÀ cos θ =
r + d2
2
1 q 2d 1 q 2d
E = 4πε ×
2 2 2 2 1/2 = 4πε 2 2 3/2
o (r + d ) (r + d ) o (r + d )
1 p
= 4πε 2 2 3/2 (∵ p = q2d)
o (r + d )
r-Ehß J¨¤h d öuõø»Ä ªPa ]Ô¯uõS®.

1 p
∴ E = 4πε 3
o r
E&ß vø\ ªß Ç•øÚ°ß Aa_US Cøn¯õP PR & ÁÈ¯õPÄ®,

Ç •øÚ°ß v¸¨¦z vÓÛß vø\US Gvºz vø\°¾® Aø©QÓx.
1.2.7 ^µõÚ ªß¦»zvÀ ªß Ç•øÚ

^µõÚ ªß¦»zvÀ (E), AB GßÓ ªß Ç•øÚ, ÷Põn® θ \õ´ÁõP
Ç¨£uõPU öPõÒ÷Áõ®. Auß Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß p GßP
11
www.tntextbooks.in
(£h® 1.9). ªßÞmh® +q

B +q F=qE
ªß¦»zvß vø\°À qE GßÓ
Âø\ø¯ EnºQÓx. -q A÷u AÍÄ
Âø\ø¯ Gvºz vø\°À EnºQÓx. 2d θ E
GÚ÷Á Ç•øÚ «uõÚ öuõS£¯ß
Âø\ _È¯õS®. Ç \©©õÚ, p
Gvöµvºz vø\°À Cøn¯õPa
A
ö\¯À£k® Âø\PÒ J÷µ ¦ÒÎ°ß F=-qE -q C
ÁÈ÷¯ ö\À»õx. GÚ÷Á, Ç•øÚ
£h® 1.9 ^µõÚ ªß¦»zvÀ
«x v¸¨¦ Âø\ JßÖ E¸ÁõQÓx.
ªß Ç•øÚ
Cx ªß Ç•øÚø¯ ªß¦»zvß
vø\°À \©{ø»US öPõsk Áµ •¯¾®.
v¸¨¦ Âø\°ß Gs ©v¨¦,
τ = Âø\PÎÀ JßÖ × Âø\PÐUS Cøh÷¯¯õÚ ö\[Szxz öuõø»Ä
= F × 2d sin θ
= qE × 2d sin θ = pE sin θ (∵ q × 2d = p)
→ → →
öÁUhº SÔ±miÀ τ = p × E
SÔ¨¦ : ^µØÓ ªß¦»zvÀ, ªß Ç•øÚ θ ÷Põn \õ´ÂÀ
Aø©²©õÚõÀ, v¸¨¦ Âø\²hß, Tku»õP ÷©¾® J¸ Âø\ø¯¨
ö£ÖQÓx.
1.2.8 ªß¦»zvÀ EÒÍ ªß Ç•øÚ°ß ªßÚÊzu BØÓÀ
ªß¦»zvÀ EÒÍ ªß Ç•øÚ°ß ªßÚÊzu BØÓÀ Gß£x
ªß¦»zvÀ ªß Ç•øÚø¯ ÷uøÁ¯õÚ {ø»US _ÇØÖÁuØS›¯ ÷Áø»
BS®.
p ªß Ç•øÚ v¸¨¦z E
vÓß öPõsh J¸ ªß Ç•øÚ, B F=qE
E ªß¦»zvÀ, θ ÷PõnzvÀ EÒÍ 2d +q
÷£õx, Auß «uõÚ v¸¨¦ Âø\,
τ = pE sin θ A p
-q
Ç•øÚø¯, dθ ÷Põn® F=-qE
_ÇØÓ, ö\´¯¨£k® ÷Áø» £h® 1.10 ªß Ç•øÚ°ß
dw = τ.dθ ªßÚÊzu BØÓÀ
= pE sinθ.dθ
GÚ÷Á, Ç•øÚ θ ÷PõnzvÀ _ÇØÓ ö\´¯¨£k® ÷Áø»,
12
www.tntextbooks.in
W = ∫dw
W = pE ∫sinθ.dθ = –pE cos θ
CÆ÷Áø»¯õÚx, ªß Ç•øÚ°ß {ø» BØÓ»õS® (U).
∴ U = – pE cos θ
ªß Ç•øÚø¯ ¦»zvß vø\°À J¸[Pø©zuõÀ, θ = 0o
∴ U = –pE
→ → →
ªß¦»zvÀ EÒÍ Ç•øÚ En¸® v¸¨¦ Âø\¯õÚx ( τ = p × E)
Ç •øÚø¯ ¦»zvß vø\°÷»÷¯ J¸[Pø©¯a ö\´¯ •¯¾®. Cuß
Põµn©õP, ªß{ø»¯õØÓÀ öÁ¨£ BØÓ»õP `Ç¾US öÁÎ¨£kQÓx.
ø©U÷µõ Aø» \ø©¯ÀP»ß (Microwave oven)
Cx, ªPU SÖQ¯ Põ»zvÀ EnÄ \ø©UP¨ £¯ß£kQÓx. P»ß
ö\¯À£k®÷£õx, ø©U÷µõ Aø»PÒ ÷uõØÖÂUP¨£kQßÓÚ. CøÁ ^µØÓ
Aø»ÄÖ® ªß¦»zøu E¸ÁõUSQßÓÚ. EnÂ¾ÒÍ }º© ‰»UTÖPÒ, ªß
Ç•øÚPÍõP Aø©ÁuõÀ, Aø»ÄÖ® v¸¨¦ Âø\US EÒÍõUP¨£mk
J¸ ]» }º© ‰»UTÖPÎß ¤øn¨¦PÒ •ÔUP¨£kQßÓÚ. CuÚõÀ öÁ¨£
BØÓÀ E¸ÁõQ, EnÄ \ø©UP¨£kQÓx.
1.3 ªßÚÊzu®
O GßÓ ¦ÒÎ°À +q GßÓ +q
ªßÞmh® EÒÍuõPU P¸x÷Áõ® O E
B A
(£h® 1.11). A, B Gß£Ú ªß¦»zvÀ EÒÍ x dx
Ç ¦ÒÎPÒ GßP. Kµ»S £h® 1.11 ªßÚÊzu®
÷|ºªßÞmh©õÚx A °¼¸¢x BUS
|Pºzu¨£k©õ°ß ÷Áø» ö\´¯¨ £kQÓx. C¢u ÷Áø»÷¯ AÆÂ¸
¦ÒÎPÐUQøh÷¯ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk BS®. AuõÁx, dV = WA → B.
ªß¦»zvÀ Ç ¦ÒÎPÐUQøh÷¯ EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk Gß£x
J¸ ¦ÒÎ°¼¸¢x ©ØöÓõ¸ ¦ÒÎUS ªß Âµmk Âø\US GvµõP Kµ»S ÷|º
ªßÞmhzøu |Pºzua ö\´¯¨£k® ÷Áø» GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiß A»S ÷ÁõÀm BS®. J¸ ¦ÒÎ°¼¸¢x
©ØöÓõ¸ ¦ÒÎUS J¸ T¾® ÷|º ªßÞmhzøu ªß Âø\UöPvµõP Gkzxa
ö\À»a ö\´¯¨£k® ÷Áø» J¸ áúÀ GÛÀ A¨¦ÒÎPÐUQøh÷¯ EÒÍ
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk J¸ ÷ÁõÀm BS®.
ªß¦»zvÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu® Gß£x Kµ»S ÷|º
ªßÞmhzøu •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x ªßÂø\US GvµõP, A¨¦ÒÎUS
öPõsk Áµa ö\´¯¨£k® ÷Áø» GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
13
www.tntextbooks.in
ªß¦»a ö\ÔÂØS® ªßÚÊzuzvØS® EÒÍ öuõhº¦

A ©ØÖ® B ¦ÒÎPÐUQøh÷¯ EÒÍ ]Ö öuõø»Ä dx GßP. Kµ»S ÷|º
ªßÞmhzøu A °¼¸¢x B&US |Pºzua ö\´¯¨£k® ÷Áø» dV = E.dx.
ªßÂµmk Âø\US GvµõP, +q ªßÞmhzøu ÷|õUQ Kµ»S
ªßÞmhzøu |Pºzu ÷Áø» ö\´¯¨£kQÓx. GÚ÷Á,
dV = −E.dx
−dV
E=
dx
öuõø»øÁ¨ ö£õÖzu ªßÚÊzu ©õØÓ® ªßÚÊzua \›ÁõS®.
GÚ÷Á ªß¦»a ö\ÔÁõÚx GvºU SÔ°h¨£mh ªßÚÊzua \›ÄUS
\©©õS®.
GvºUSÔ¯õÚx ªß¦»zvß vø\°À ªßÚÊzu® SøÓÁøuU
SÔUQÓx. ªß¦»a ö\ÔÂØS V m−1 GßÓ A»S® £¯ß£kzu¨£h»õ®.
1.3.1 J¸ ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ J¸ ¦ÒÎ°À HØ£k® ªßÚÊzu®

PõØÔÀ ¦ÒÎ O°À øÁUP¨£mkÒÍ uÛzu ¦ÒÎ ªßÞmh® +q GßP.
+q&¼¸¢x r öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎ P GßP. ¦ÒÎ O-°¼¸¢x x ©ØÖ® x + dx
öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎPÒ A ©ØÖ® Bø¯U P¸x÷Áõ® (£h® 1.12).
A ©ØÖ® B +q dx
p E
¦ÒÎPÐUQøh÷¯ EÒÍ O
r A B
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk,
dV = −E.dx £h® 1.12 ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ
ªß¦»®
A°À øÁUP¨£mkÒÍ
Kµ»S ÷|º ªßÞmhzuõÀ Enµ¨£k® Âø\,
1 q
E = .
4πεo x2
1 q
∴ dV = − 4 πε 2 . dx
o x
ö\´¯¨£k® ÷Áø», ªß Âø\US GvµõÚx Gß£øu GvºUSÔ
SÔUQÓx.
+q ªßÞmhzvÚõÀ P&À ªßÚÊzu® Gß£x, Kµ»S ÷|º
ªßÞmhzøu •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x, A¨¦ÒÎUSU öPõsk Áµa
ö\´¯¨£k® ö©õzu ÷Áø»¯õS®.
r
q q
V= −
∫ 4πε x
∞ o
2
. dx = 4 π ε r
o
14
www.tntextbooks.in
1.3.2 ªß Ç•øÚ¯õÀ J¸ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®

2d GßÓ ]Ö öuõø»ÂÀ ¤›UP¨£mh, A, B ¦ÒÎPÎÀ EÒÍ -q ©ØÖ®
+q GßÓ Ç ªßÞmh[PÒ ªß Ç•øÚø¯ E¸ÁõUSQßÓÚ. Cuß Ç
•øÚ v¸¨¦zvÓß p BS®. (£h® 1.13)
P Gß£x Ç•øÚ°ß O GßÓ ø©¯¨ ¦ÒÎ°¼¸¢x r öuõø»ÂÀ
EÒÍ ¦ÒÎ. ÷©¾® C¨¦ÒÎø¯²®, ø©¯zøu²® CønUS® ÷PõhõÚx
(PO) Ç •øÚ°ß Aa_hß (OB) HØ£kzx® ÷Põn® θ GßP. r1 ©ØÖ® r2
Gß£Ú •øÓ÷¯ +q ©ØÖ® -
q¼¸¢x ¦ÒÎ P°ß öuõø»ÄPÒ P
GßP.
+q ªßÞmhzvÚõÀ P°À r2
1 q r r1
ªßÚÊzu® = 4πε r
o 1
-q ªßÞmhzuõÀ P °À A 180- p B
1 ⎛ q ⎞ -q O +q
ªßÚÊzu® = ⎜− ⎟ d d
4πε o ⎝ r2 ⎠
£h® 1.13 ªß Ç•øÚ¯õÀ J¸
ªß Ç•øÚ¯õÀ P °À
¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®
1 q 1 q
ªßÚÊzu®, V = 4πε r − 4πε r
o 1 o 2
q⎛1 1⎞
V = ⎜ − ⎟ ...(1)
4πεo ⎝ r1 r2 ⎠
öPõø\ß Âvø¯¨ £¯ß£kzu

r12 = r2 + d2 – 2rd cos θ
⎛ cos θ d 2 ⎞
r12 = r2 ⎜1 − 2d + ⎟
⎝ r r2 ⎠
d2
d BÚx r&I Âh ªPa ]Ô¯uõÚõÀ, &I¨ ¦ÓUPoUP»õ®.
r2
1
2d
∴ r1 = r ⎛⎜1 − ⎞2
cos θ ⎟
⎝ r ⎠
15
www.tntextbooks.in
− 1/ 2
1 1⎛ 2d ⎞
AÀ»x, = ⎜1 − cos θ ⎟
r1 r ⎝ r ⎠
D¸Ö¨¦z (Binomial) ÷uØÓzøu¨ £¯ß£kzv, Â›Ä£kzv, E¯º

AkUSPøÍ ¦ÓUPoUP,
1 1⎛ d
∴ = ⎜1 + cos θ ⎞⎟ …(2)
r1 r ⎝ r ⎠
C÷u÷£õÀ,
r22 = r2 + d2 – 2rd cos (180 – θ)
AÀ»x r22 = r2 + d2 + 2rd cos θ.
1/2
⎛ 2d ⎞ d2
∴ r2 = r ⎜1 + cos θ ⎟ ( ∵ ¦ÓUPoUPzuUPx)
⎝ r ⎠ r2
−1/2
1 1⎛ 2d ⎞
AÀ»x = ⎜1 + cos θ ⎟
r2 r ⎝ r ⎠
ø£Úõª¯À ÷uØÓzøu¨ £¯ß£kzv, E¯º AkUSPøÍ¨ ¦ÓUPoUP

1 1⎛ d ⎞
= ⎜1 − cos θ ⎟ ...(3)
r2 r ⎝ r ⎠
\©ß£õk (2) ©ØÖ® (3) I \©ß£õk (1)À ¤µv°h
q 1⎛ d d ⎞
V = 4πε r ⎜1 + r cos θ − 1 + r cos θ ⎟
o ⎝ ⎠
q 2d cosθ 1 p . cosθ
∴ V = = …(4)
4πεo . r 2 4πεo r2
]Ó¨¦ ÷|ºÄPÒ :
1. ¦ÒÎ P ¯õÚx Ç•øÚ°ß Aa_U÷PõmiÀ +qUS A¸QÀ
Aø©¢uõÀ, θ = 0
p
∴ V =
4πεo r 2
2. ¦ÒÎ P¯õÚx Ç•øÚ°ß Aa_U÷PõmiÀ –qUS A¸QÀ

Aø©¢uõÀ θ = 180o,
16
www.tntextbooks.in
p
∴ V = −
4πεo r 2
3. ¦ÒÎ P¯õÚx Ç•øÚ°ß |kÁøµU ÷PõmiÀ Aø©¢uõÀ, θ = 90o,

∴ V = 0
q1 q2
1.3.3 ªßÚÊzu BØÓÀ
A B
Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎß r
ªßÚÊzu BØÓÀ Gß£x AÆÂ¸ £h® 1.14a ªßÚÊzu
ªßÞmh[PøÍ J¸[Pø©¯a BØÓÀ
ö\´¯¨£mh ÷Áø» AÀ»x JÆöÁõ¸
ªßÞmhzøu²® A¨¦ÒÎUS öPõskÁµ ö\´¯¨£mh ÷Áø» AÀ»x J¸
ªßÞmhzøu •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x A¨¦ÒÎUS öPõsk Áµ
ö\´¯¨£mh ÷Áø» GÚ¨£k®.
¦ÒÎ A&°À øÁUP¨£mkÒÍ ¦ÒÎ ªßÞmh® q1 GßP (£h® 1.14a)
q1
q1-¼¸¢x r öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎ B°À ªßÚÊzu®, V = 4πε r
o
•iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x ©ØöÓõ¸ ¦ÒÎ ªßÞmh® q2&BÚx
¦ÒÎ BUS öPõsk Áµ¨£kQÓx. C[S ªßÞmh® q2&ß «x ö\´¯¨£mh
÷Áø»¯õÚx, q1 ©ØÖ® q2 ªßÞmh[PÒ öPõsh Aø©¨¤ß {ø»
ªßÚÊzu BØÓ»õP (U) ÷\ªUP¨£kQÓx.
∴ ö\´¯¨£mh ÷Áø», w = Vq2 r23
q3 q2
q1q 2
ªßÚÊzu BØÓÀ (U) = 4 π ε r
o
ªßÞmh® q2 BÚx B&°À øÁUP¨£mk, r13 r12
q1&ø¯ •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x ¦ÒÎ AUS
öPõsk Á¸ÁuõP PØ£øÚ ö\úõ¾® C÷u AÍÄ
q1
÷Áø» ö\´¯¨£kQÓx.
£h® 1.14b £À ªß
÷©¾®, q1 ©ØÖ® q2 GßÓ ªßÞmh[PÒ Þmh Aø©¨¤ß
•øÓ÷¯ r CøhöÁÎ°À EÒÍ A ©ØÖ® B ªßÚÊzu BØÓÀ
¦ÒÎPÐUS, •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x öPõsk
Áµ¨£kQßÓÚ. GÛÀ, Aø©¨¤À ªßÚÊzu BØÓÀ, •¢øu¯ ÁøP°À
ö£Ó¨£mh BØÓ¾USa \©©õP÷Á ÇUS®.
CµskUS® ÷©Ø£mh ªßÞmh[PøÍU öPõsh Aø©¨¤ØS (£h®
1.14b), ªßÚÊzu BØÓÀ (U) BÚx,
1 ⎡ q1q 2 q1q 3 q 2q 3 ⎤
⎢ + +
U =
4πεo ⎣ r12 r13 r23 ⎥⎦
17
www.tntextbooks.in
1.3.4 \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦

J¸ £µ¨¤Ýøh¯ AøÚzx¨ ¦ÒÎPÐ®, \© ªßÚÊzuzvÀ EÒÍÚ
GÛÀ, A¨£µ¨¦ \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦ GÚ¨£k®.
(i) uÛzu ¦ÒÎ ªßÞmhzøu¨ ö£õ¸zu Áøµ°À, Av¼¸¢x \©
B E
A
+q E
(a) \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦ (b) ^µõÚ ªß¦»zxUS (uÍ®)

(÷PõÍ ÁiÁ®)
£h® 1.15
öuõø»ÂÀ EÒÍ AøÚzx¨ ¦ÒÎPÐ® \© ªßÚÊzuzvÀ ÇUS®.

BP÷Á, \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦PÒ Gß£øÁ ¦ÒÎ ªßÞmhzøu ø©¯©õPU
öPõsh öuõhºa]¯õÚ £À÷ÁÖ ÷PõÍ[PÍõS® (£h® 1.15a). Ç¢u÷£õv¾®
ªßÚÊzu©õÚx öÁÆ÷ÁÖ ÷PõÍ[PÐUS öÁÆ÷ÁÓõP ÇUS®.
\© ªßÚÊzu¨ £µ¨¤ß «x G¢u Ç ¦ÒÎPÐUQøh÷¯²®, J¸
ªßÞmhzøu GÆÁÈ¯õP |PºzvÚõ¾® ö\´¯¨£mh ÷Áø» _È¯õS®.
HöÚÛÀ, A ©ØÖ® B ¦ÒÎPÐUS Cøh¨£mh ªßÚÊzu©õÚx
W AB
VB – VA = q GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. VA = VB GÛÀ, WAB = 0. GÚ÷Á
ªß¦»U ÷PõkPÒ \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦USa ö\[SzuõP ÇUS®.
(ii) ^µõÚ ªß¦»zøu¨ ö£õ¸zuÁøµ°À, \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦PÒ
Cøn uÍ[PÍõPÄ®, AÁØÔß £µ¨¦PÒ ªßÂø\U ÷PõkPÐUSa
ö\[SzuõPÄ® EÒÍÚ Gß£øu £h® 1.15b PõmkQÓx.
18
www.tntextbooks.in
1.4 Põì Âv²® Auß £¯ß£õkPÐ®

ªß¦»¨ £õ¯®
^µØÓ ªß¦»zvÀ EÒÍ S GßÓ ‰i¯ E
£µ¨ø£U P¸x÷Áõ® (£h® 1.16). C¢u £µ¨¤ß S
«x ds GßÓ ªPa ]Ô¯ £µ¨ø£U P¸x÷Áõ®.
ds
ds&ß vø\¯õÚx, £µ¨¦US SzuõP ds
öÁÎ÷|õUQ EÒÍx. ds&«uõÚ ªß¦»® ö\[Szx
→ →
E ø¯ ©õÔ¼¯õPU öPõÒ÷Áõ®. E ©ØÖ® ds
JßÖUöPõßÖ θ ÷Põnzøu HØ£kzxQßÓÚ.
ªß¦»¨ £õ¯® Gß£x öPõkUP¨£mh £h® 1.16 ªß¦»¨ £õ¯®
£µ¨¦ ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªßÂø\U ÷PõkPÎß
ö©õzu GsoUøP BS® GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
£µ¨¦ ds ÁÈ÷¯ ö\¯À£k® ªß¦»¨ £õ¯®,
dφ = E . ds = E ds cos θ
÷©ØPõs \©ß£õmøh, £µ¨ø£¨ ö£õÖzx öuõøP¨£kzu, ‰i¯ £µ¨¦

S ÁÈ÷¯ ö\¯À£k®, ö©õzu ªß¦»¨ £õ¯® ö£Ó¨£kQÓx.
→
∫
φ = dφ = ∫
E . ds
öuõøPUöPÊ SÔ±miß ÷©À SÔUP¨£mkÒÍ ]ÖÁmh® ‰i¯

£µ¨ø£, öuõøP¨£kzxÁøuU SÔUS®. ªß¦»¨£õ¯® J¸ ì÷P»õº
AÍÁõS®. Cuß A»S N m2 C−1
1.4.1 Põì Âv
CÆÂv, G¢uöÁõ¸ ‰i¯ £µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªß¦»¨
£õ¯zøu²®, A¨£µ¨¤ÝÒ EÒÍ ö©õzu ªßÞmhzøu²® öuõhº¦
£kzxQÓx. CÆÂv°ß£i, G¢uöÁõ¸ ‰i¯ £µ¨¤À ö\¯À£k®
ªß¦»zvß ö©õzu £õ¯ ©v¨¦, A¨£µ¨¤À EÒÍ ö©õzu ªßÞmhzvß
1/εo ©h[SUSa \©®.
q
φ= ε
o
C¢u ‰h¨£mh PØ£øÚ¨ £µ¨¦ Põìê¯ß £µ¨¦ (Gaussian Surface)
GßÓøÇUP¨£kQÓx. S GßÓ ‰i¯ £µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªß¦»¨ £õ¯®
(E) £µ¨¤ÝÒ EÒÍ ö©õzu ªßÞmhzvß ©v¨ø£ ©mk÷© \õº¢ux,
BÚõÀ, A®ªßÞmh[PÒ Aø©¢xÒÍ Chzøua \õº¢uuÀ» GÚ Põì
Âv°¼¸¢x AÔQ÷Óõ®. £µ¨¦US öÁÎ÷¯ EÒÍ ªßÞmh[PÒ ªß¦»¨
£õ¯zvØS Põµn©õÁvÀø».
19
www.tntextbooks.in
1.4.2 Põì Âv°ß £¯ß£õkPÒ

(i) ÷|µõÚ •iÂ»õ }Í® öPõsh ªßÞmh® ö£ØÓ P®¤°ÚõÀ
HØ£k® ªß¦»®
^µõP ªßÞmh¨£mh, •iÂ»õ
2 r ds
}Í® öPõsh, P®¤ JßÖ ©õÓõ ªßÞmh
}Ò Ahºzvø¯ (λ) (Kµ»S }ÍzvØPõÚ +
ªßÞmh®) ö£ØÖÒÍuõPU P¸x÷Áõ®. +
+
P®¤°¼¸¢x r öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎ P +
°À ªß¦»® E GßP (£h® 1.17). Ç +
•øÚPÎ¾® Aa_USa ö\[SzuõÚ E + r ds E
•øÚ¨£µ¨¦ öPõsh, l }Í•®, r Bµ•® + P
l +
Eøh¯ J¸ E¸øÍø¯ Põìê¯ß +
£µ¨£õPU P¸x÷Áõ®. Põìê¯ß £µ¨¤ß +
«x ds GßÓ ªPa]Ô¯ £µ¨ø£U +
P¸x÷Áõ®. J¨¦ø© £s¤ß Põµn©õP +
E¸øÍ°ß ÁøÍ£µ¨¤À EÒÍ AøÚzx¨ £h® 1.17 •iÂ»õ }Í®
¦ÒÎPÎ¾® ªß¦»zvß Gs©v¨¦ öPõsh ÷|µõÚ
\©©õPÄ®, BµU÷Põmiß ÁÈ÷¯ ªßÞmh¨£mh P®¤
öÁÎ÷|õUQ²® Aø©QÓx. E ©ØÖ® ds
J÷µ vø\°¾ÒÍÚ.
ÁøÍ£µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ªß¦»¨£õ¯® (φ) = ∫ E ds cos θ
φ= ∫ E ds [∵θ = 0; cosθ = 1]
φ = E (2πrl)
(∵ ÁøÍ£µ¨¤ß ¦Ó¨£µ¨¦ 2πrl)
E ©ØÖ® ds JßÖUöPõßÖ ö\[SzuõP Aø©ÁuõÀ, •øÚ¨£µ¨¤ß
ÁÈ÷¯ ªß¦»¨ £õ¯® = 0
∴ Põìê¯ß £µ¨¦ ÁÈ÷¯¯õÚ ö©õzu ªß¦»¨ £õ¯®, φ = E. (2πrl)
Põìê¯ß £µ¨¤ÝÒ EÒÍ ö©õzu ªßÞmh® q = λl
∴ Põì Âv°ß£i,
λl λ
E (2πrl) = ε AÀ»x E = 2πε r
o o
20
www.tntextbooks.in
ªß¦»® E&ß vø\¯õÚx, Aa]ß ÁÈ÷¯¯õÚ ªßÞmh®,

÷|ºªßÞmh® GÛÀ, Bµzvß ÁÈ÷¯ öÁÎ÷|õUQ²®, Gvº ªßÞmh®
GÛÀ Bµzvß ÁÈ÷¯ EÒ÷|õUQ²® Aø©QÓx.
1.4.3 ªßÞmh® ö£ØÓ •iÂ»õ, \©uÍ¨ £µ¨¤ÚõÀ HØ£k®

ªß¦»®
ªßÞmh¨ £µ¨¦
Ahºzv σ öPõsh +
+
•iÂ»õ \©uÍ¨ £µ¨¦ + + +
+ +
JßøÓU P¸x÷Áõ® +
+ +
(£h® 1.18). £µ¨¤¼¸¢x +
ds + ds
r öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎ E + A
E
→ P
P°À ªß¦»® E GßP. +
P′ + +
ªßÞmh® ö£ØÓ + r
+ +
£µ¨¦US SzuõP, 2r +
+ +
+
}Í•®, A SÖUS öÁmk¨ + +
+
£µ¨¦ öPõsh E¸øÍ +
ÁiÁ Põìê¯ß
£µ¨ø£U P¸x÷Áõ®. £h® 1.18 •iÂ»õ \©uÍ £µ¨¦
E¸øÍ°ß Ç •øÚ¨£SvPÎ¾®, £µ¨¤ØSU SzuõP, \©a^µõÚ
ªß¦»[PÒ ö\¯À£kQßÓÚ. AøÁ uÍzøu Âmk Â»Q ÇUS®. ©ØÖ® P,
P′ GßÓ •øÚ¨£SvPÎÀ ªß¦»[PÎß Gs©v¨¦ \©©õP ÇUS®.
GÚ÷Á ‰h¨£mh £µ¨¦ ÁÈ÷¯¯õÚ ö©õzuªß¦»¨ £õ¯®
φ= ∫
⎣⎢ ⎦⎥P ⎢⎣∫
⎡ E.ds ⎤ + ⎡ E.ds ⎤
⎦⎥P 1
(∵ θ = 0, cos θ = 1)
= EA + EA = 2EA
\©uÍ¨ £µ¨¤ß Kµ»S £µ¨¤À EÒÍ ªßÞmh® σ GÛÀ, Põìê¯ß
£µ¨¤À EÒÍ ö©õzu ÷|ºªßÞmh®, q = σA
Põì Âvø¯¨ £¯ß£kzu,
σA
2EA = ε
o
σ
∴ E = 2ε
o
21
www.tntextbooks.in
1.4.4 Ç Cøn¯õÚ ªßÞmh¨£mh uPkPÍõÀ HØ£k® ªß¦»®

Ç Cøn¯õÚ, \©uÍ ÁiÁ,
+
•iÂ»õ¨ £µ¨¦ öPõsh, ªßÞmh® -
+
ö£ØÓ uPkPÒ, £h® 1.19&À + -
Põmh¨£mkÒÍx ÷£õÀ, \©©õÚ BÚõÀ + -
- E1(+)
÷ÁÔÚ ªßÞmh AhºzvPÒ σ ©ØÖ® + E1(+)
+ -
−σ øÁ ö£ØÖÒÍuõPU P¸x÷Áõ®. P1 - P2
+
ªßÞmh® ö£ØÓ J¸ uPkUS Ç¦Ó•® + -
ªß¦»zvß AÍÄ E = σ/2εo. + E2(-) - E2(-)
+ -
C®ªß¦»® uPmiØS SzuõPÄ®,
+ -
÷|ºUSÔ ªßÞmh©õÚõÀ öÁÎ÷|õUQ-
²®, GvºUSÔ ªßÞmh©õÚõÀ EÒ÷|õUQ £h® 1.19 Ç
²® ö\¯À£k®. CønzuPkPÍõÀ ÂøÍ²®
(i) P GßÓ ¦ÒÎ Ç uPmiØS® ªß¦»®
1
|k÷Á Aø©¢uõÀ, Ç uPkPÍõÀ
ÂøÍ²® ªß¦»[PÐ® \©©õPÄ®, J÷µ vø\°¾® Aø©²®. P1&ß
öuõS£¯ß ªß¦»®,
σ σ σ
E = E1 + E2 = 2ε + 2ε = ε (Á»¨¦Ó® ÷|õUQ)
o o o
(ii) öÁÎ¨¦Óz÷u²ÒÍ P2 GßÓ ¦ÒÎ°À, ªß¦»[PÒ AÍÂÀ
\©©õPÄ®, vø\°À GvöµvµõPÄ® ÇUS®. P2&ß öuõS£¯ß ªß¦»®
σ σ
E = E1 – E2 = 2ε – 2ε = 0.
o o
1.4.5 ^µõÚ ªßÞmh® ö£ØÓ ÷PõÍ ÁiÁU TmiÚõÀ HØ£k®
ªß¦»®
ÁøP (i) ÷PõÍ ÁiÁU TmiØS öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎ°À
Bµ® R Eøh¯, ªßÞmh® ö£ØÓ ÷PõÍ ÁiÁU Tk (shell) JßøÓU
P¸x÷Áõ® (£h® 1.20a). Auß ø©¯® O&Â¼¸¢x r öuõø»ÂÀ ÷PõÍ ÁiÁU
TmiØS öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎ P GßP. r Bµ® öPõsh ÷PõÍ ÁiÁ Põìê¯ß
£µ¨ø£ Áøµ÷Áõ®. £µ¨¦US, ªß¦»® E&¯õÚx SzuõPa ö\¯À£kQÓx.
Põìê¯ß ÷PõÍzvß ÁÈ÷¯, £µ¨¦USU SzuõP öÁÎ÷|õUQ
ö\¯À£k® ªß¦»¨ £õ¯®
φ =
∫s E . ds = ∫s E ds = E (4π r 2 )
(HöÚÛÀ E ©ØÖ® ds&US Cøh÷¯¯õÚ ÷Põn® θ = 0)
22
www.tntextbooks.in
E
Põì Âv°ß £i,
q
E . (4πr2) = ε
o
1 q P
AÀ»x E = 4πε 2 R
o r E r E
O
Ca\©ß£õmi¼¸¢x,
Põ]¯ß
÷PõÍ ÁiÁU TmiØS £µ¨¦
öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎ°À
ªß¦»©õÚx, ÷PõÍ ÁiÁU
Tmiß ö©õzu ªßÞmh•® E
ø © ¯ ¨ ¦ Ò Î ° À £h® 1.20 a ÷PõÍUTmiß öÁÎ÷¯
Aø©¢v¸¢uõÀ HØ£kzx® EÒÍ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®
ªß¦»zvØSa \©©õS® GßÖ öu›QÓx.
ÁøP (ii) £µ¨¤ß «x EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À
ªßÞmh® ö£ØÓ ÷PõÍÁiÁU Tmiß £µ¨¤ß ÷©À EÒÍ ¦ÒÎPÎÀ
ªß¦»® E,
1 q
E = 4πε 2 (∵ r = R)
o R
ÁøP (iii) ÷PõÍ ÁiÁU Tmiß
Em¦ÓzvÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À
÷PõÍ ÁiÁU Tmiß R P/
1
r
ø©¯zv¼¸¢x r′ öuõø»ÂÀ, O
÷PõÍzvÝÒ Aø©¢xÒÍ ¦ÒÎ P′ Põ]¯ß
GßP. r′ Bµ® öPõsh ÷PõÍ ÁiÁ £µ¨¦
Põìê¯ß £µ¨ø£U P¸x÷Áõ®.
£h® 1.20b ÷PõÍU Tmiß
Põìê¯ß £µ¨¦ ÁÈ÷¯,
Em¦ÓzvÀ EÒÍ ¦ÒÎ°À
£µ¨¦US SzuõP, öÁÎ÷|õUQ¯
ªß¦»®
vø\°À ö\¯À£k® ö©õzu ªß¦»¨
£õ¯®
φ =
∫s E . ds =
∫s Eds = E × (4π r ′2 )
Põìê¯ß £µ¨¤ÝÒ GÆÂu ªßÞmh•® CÀø»¯õu»õÀ, Põì

Âv¨£i,
q
E × 4πr′ 2 = ε = 0 ∴E=0
o
23
www.tntextbooks.in
AuõÁx ^µõÚ ªßÞmh® öPõsh ö©À¼¯ ÷PõÍU TmiÚõÀ ÷PõÍU

TmiÝÒ EÒÍ AøÚzx¨ ¦ÒÎPÎ¾® ªß¦»zvß ©v¨¦ _È BS®.
1.4.6 {ø» ªßÛ¯À uk¨¦øÓ (Electrostatic shielding)
Cx ¦Ó ªß¦»zv¼¸¢x, öÁÎ°ß J¸ SÔ¨¤mh £Svø¯
uÛø©¨£kzx® {PÌÄ BS®. C¢{PÌÄ, Phzv°ß Em£Sv°À ªß¦»®
_È¯õS® Gß£uß Ai¨£øh°À Aø©QÓx.
Ci²hß Ti¯ ªßÚ¼ß ÷£õx, vÓ¢u öÁÎ°÷»õ AÀ»x
©µzvÚi°÷»õ A©ºÁøuU Põmi¾®, ÷£¸¢vÝÒ Ç¨£x ªPÄ®
£õxPõ¨£õÚuõS®. ÷£¸¢vß E÷»õP¨ ¦Ó¨£µ¨¤ÝÒ, ªß¦» ©v¨¦
_È¯õÁuõÀ ÷£¸¢x, {ø» ªßÛ¯À uk¨¦øÓ¯õPa ö\¯À£kQÓx.
ªßÚ¼ß ÷£õx ÷£¸¢vß ¦Ó¨£µ¨¦ ÁÈ÷¯ ªßÛÓUP® |øhö£ÖQÓx.
1.5 {ø» ªßyshÀ
J¸ ªßÞmhzvß öuõkuÀ (a)
CßÔ÷¯ ÷ÁöÓõ¸ ªßÞmhzøu
ö£Ó •i²®. CÆÁøP ªßÞmh[PÒ
+ -
ysh¨£mh ªßÞmh[PÍõS®. -
--
+ -
+ -
CÆÁõÖ ysh¨£mh ªßÞmh[ - - - (b)
-
- -
PøÍz ÷uõØÖÂUS® {PÌÄ
{ø»ªßyshÀ GßÓøÇUP¨£k +
- +
QÓx. Cx Áõß i Qµõ¨ ÷£õßÓ -- +
- -- (c)
{ø»ªß G¢vµ[PÎ¾®, ªß÷uUQ - -
PÎ¾® £¯ß£kQÓx.
+
{ø» ªßyshÀ •øÓ°À, -- +
- - + (d)
- --
E÷»õPU ÷PõÍ® JßÖ £i¨£i¯õP -
ªß÷ÚØÓ¨£kuø» £h® 1.21
++
PõmkQÓx. + +
+++ (e)
(a) ªßÞmh©ØÓ E÷»õPU
÷PõÍ©õÚx ªßPhzuõ¨ ö£õ¸Íõ
»õÚ uõ[Q «x øÁUP¨£mk EÒÍx. £h® 1.21 {ø»ªß yshÀ
(b) Gvº ªßÞmh® ö£ØÓ ¤ÍõìiU usk JßÔøÚ ÷PõÍzvß A¸QÀ
öPõsk Á¸® ÷£õx, Âµmk Âø\ Põµn©õP, PmkÓõ G»UmµõßPÒ Â»Qa
ö\ßÖ Gvº•øÚ°À ÷u[Pz xÁ[SQßÓÚ. GÚ÷Á, A¸÷P EÒÍ •øÚ°À
G»Umµõß SøÓÄ HØ£mk, ÷|ºªßÞmh©øhQßÓx. E÷»õPzvÝÒ EÒÍ
PmkÓõ G»Umµõß «uõÚ ö©õzu Âø\ _È¯õS® ÷£õx C®ªßÞmh¨ £QºÄ
{PÌa] {Özu¨£kQÓx. (C¢{PÌÄ ªP ÂøµÁõP |øhö£Ö®).
24
www.tntextbooks.in
(c) E÷»õPU ÷PõÍ® uøµ°øn¨¦ ö£ØÓÄhß, Gvº ªßÞmh®

uøµø¯ AøhQÓx. A¸÷P EÒÍ •øÚ°À EÒÍ ÷|ºªßÞmh®, Dº¨¦
Âø\PÎß Põµn©õP A[÷P÷¯ {ßÖ ÂkQÓx.
(d) E÷»õPU ÷PõÍ©õÚx uøµ°¼¸¢x APØÓ¨£mh ¤ÓS® A¸÷P
EÒÍ •øÚ°À ÷|ºªßÞmh® öuõhº¢x {ø»zv¸UQÓx.
(e) ¤ÍõìiU usk }UP¨£mhÄhß, AøÚzx ÷|º ªßÞmh[PÐ®
÷PõÍzvß «x J÷µ ^µõP¨ £µÄQßÓÚ.
1.5.1 Phzv°ß ªß÷uUS vÓß

uÛzu Phzv JßÔØS q GßÓ ªßÞmh® AÎUP¨£k®÷£õx, Auß
ªßÚÊzu® ©õØÓ©øhQÓx. A®ªßÚÊzu ©õØÓ® Phzv°ß
£›©õnzøu²®, ÁiÁzøu²® ö£õ¸zuø©QÓx. PhzvUS AÎUP¨£mh
ªßÞmhzuõÀ, Phzv°ß ªßÚÊzu® V AÍÄUS ©õØÓ©øhQÓx GÛÀ,
q α V AÀ»x q = CV
AuõÁx C = q/V
C[S C&¯õÚx Phzv°ß ªß÷uUSvÓß GßÓøÇUP¨£kQÓx.
J¸ Phzv°ß ªß÷uUSvÓß Gß£x, AUPhzvUS AÎUP¨£k®
ªßÞmhzvØS®, Phzv°À E¸ÁõS® ªßÚÊzuzvØS® Cøh÷¯ EÒÍ
uPÄ GßÖ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
ªß÷uUSz vÓÛß A»S £õµm (farad) BS®. Phzv JßÔØS 1 T¾®
ªßÞmh® AÎUP¨£k®÷£õx, Auß ªßÚÊzu E¯ºÄ 1 ÷ÁõÀm GÛÀ,
Phzv°ß ªß÷uUSz vÓß 1 £õµm BS®.
ªß÷uUSz vÓÛß ö\¯À•øÓ A»SPÒ µF ©ØÖ® pF BS®.
ªß÷uUQ°ß uzxÁ®
ªßPõ¨¥k ö£ØÓ Phzv (E÷»õPz umk A) JßÖ q AÍÄ ÷|º
ªßÞmhzøu²®, V ªßÚÊzuzøu²® ö£ØÖÒÍuõPU P¸x÷Áõ®
(£h® 1.22a). A °ß ªß÷uUS vÓß, C = q/V. ªßPõ¨¦ ö£ØÓ B GßÓ
©ØöÓõ¸ E÷»õPz umk A°ß A¸÷P öPõsk Áµ¨£k®÷£õx, A US A¸÷P
EÒÍ B&°ß £UPzvÀ Gvº ªßÞmh® ysh¨£kQÓx. AuØS \© AÍÄ ÷|º
ªßÞmh® B&ß ©Ö£UPzvÀ ysh¨£kQÓx (£h® 1.22b). B°ß Gvº
ªßÞhh® A °ß ªßÚÊzuzøuU SøÓUS®. B°ß ÷|º ªßÞmh®, A°ß
ªßÚÊzuzøu AvP›US®. B°ß ÷|º ªßÞmhzøu Âh Gvº ªßÞmh®
AUS A¸QÀ Ç¨£uõÀ AÀ ªßÚÊzu® SøÓ¢x ÂkQÓx. CuÚõÀ Aß
ªß÷uUS vÓß AvP›UQÓx.
umk Bø¯¨ ¦Â²hß CønUS®÷£õx, Av¾ÒÍ ÷|ºªßÞmh® |k
25
www.tntextbooks.in
{ø»¯õUP¨£kQÓx (£h® 1.22c). CuÚõÀ A°ß ªßÚÊzu® ÷©¾®

SøÓQÓx. A°ß ªß÷uUS vÓß SÔ¨¤k® AÍÄUS AvP›UQÓx.
A A B A B
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
+ + - + + -
(a) (b) (c)
£h® 1.22 ªß÷uUQ°ß uzxÁ®

ªß÷uUSz vÓß PhzvPÎß ÁiÁzøu²®, FhPzvß C¯Àø£²®,
ö£õÖzux. ªß÷uUQ Gß£x ªßÞmh[PøÍ ÷\ªUS® \õuÚ©õS®.
1.5.2 Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSz vÓß
Cønzumk ªß÷uUQ°À JÆöÁõßÖ® A £µ¨¦ Eøh¯ X, Y GßÓ
Ç E÷»õPz umkPÒ, d GßÓ CøhöÁÎ°À JßÖUöPõßÖ Cøn¯õP
øÁUP¨£mkÒÍÚ (£h® 1.23). Auß ªßÞmh £µ¨£hºzv σ GßP.
umkPÐUQøh÷¯¯õÚ FhP® PõØÖ BS®. umk X&US +q AÍÄ
÷|ºªßÞmh® uµ¨£kQÓx. CuÚõÀ -q AÍÄ Gvº ªßÞmh®
¦Â°øn¨¦¨ ö£ØÓ umk YUS
+q
X ÷©Ø¦ÓzvÀ ysh¨£kQÓx. umkPÒ
+ + + + + +
ªP ö|¸UP©õP Aø©²®÷£õx
d umkPÐUS Cøh÷¯¯õÚ £SvUSÒ
ªß¦»® Pmk¨£kzu¨£kQÓx. umk
-q - - - - - - X&¼¸¢x ¦Ó¨£mk Y-À •iÁøh²®
Y
Âø\U ÷PõkPÒ, umkPÐUSU
£h® 1.23 Cønzumk SzuõPÄ® JßÖU öPõßÖ Cøn¯õPÄ®
ªß÷uUQ Aø©QßÓÚ.
Põì Âv°ß £¯ß£õmiß£i, Ç umkPÐUQøh÷¯²ÒÍ ¦ÒÎ°À
ªß¦»®,
σ
E= ε
o
26
www.tntextbooks.in
X ©ØÖ® Y umkPÐUS Cøh÷¯¯õÚ, ªßÚÊzu ©õÖ£õk

0 0
σ σd
V = ∫ −E dr = ∫ − ε
d d
o
dr =
εo
Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSz vÓß,

q σA εo A q
C = = σd/ε = [ HöÚÛÀ σ = ]
V o d A
εo A
∴ C =
d
ªß÷uUSz vÓÚõÚx umkPÎß £µ¨¦US (A) ÷|ºzuPÂ¾®,
Cøhzöuõø»ÂØS (d) GvºzuPÂ¾® Aø©QÓx.
1.5.3 ªßPõ¨¦PÒ ©ØÖ® •øÚÁõUPÀ (Dielectrics and
polarisation)
ªßPõ¨¦PÒ (Dielectrics)
AøÚzx G»UmµõßPÐ® AqUP¸Ähß CÖP ¤ønUP¨£mkÒÍ
AqUPøÍ¨ ö£ØÖÒÍ ªßPhzuõ¨ ö£õ¸ÒPÒ ªßPõ¨¦PÒ
GßÓøÇUP¨£kQßÓÚ. CÁØÔÀ ªß÷Úõmhzøu Gkzxa ö\À» GÆÂu
G»UmµõßPÐ® CÀø». G÷£õøÚm, ø©UPõ, Gsön´ ÷£õßÓøÁ
ªßPõ¨¦PÐUS GkzxUPõmkPÍõS®. CÁØÔß G»UmµõßPÒ,
¦Óªß¦»zvß ÂøÍÁõP C¯À£õÚ C¯UP® ö£Ó •iÁvÀø».
•øÚÁõUPÀ (Polarisation)
÷|º ªßÞmh[PÎß (¦÷µõmhõßPÒ) Dº¨¦ ø©¯•® (centre of
gravity), Gvº ªßÞmh[PÎß (G»UmµõßPÒ) Dº¨¦ ø©¯•® JßÓõP
ö£õ¸¢v Aø©QßÓ ‰»UTÖ •øÚÁØÓ ‰»UTÖ GÚ¨£k®.
GkzxUPõmkPÒ : O2, N2, H2. •øÚÁØÓ ‰»UTÖPÒ {ø»¯õÚ Ç•øÚ
v¸¨¦zvÓøÚ¨ ö£ØÔ¸¨£vÀø».
•øÚÁØÓ ‰»UTÖPøÍ¨ ö£ØÖÒÍ, ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸øÍ ªß¦»zvÀ
øÁzuõÀ, AÁØÔß ªßÞmh[PÎß ø©¯® ©õØÔ¯ø©UP¨£kQßÓÚ.
uØ÷£õx A®‰»UTÖPÒ G»Umµõß
•øÚÁõUPÀ Aøh¢xÒ ÍÚ Tmh®
GÚÄ®, AøÁ ys h¨£mh +q -q +q -q
Ç•øÚPÒ GßÖ® G»Umµõß
AøÇUP¨£kQß ÓÚ. AøÁ Tmh® E
ªß¦»z vß vø\°÷»÷¯
£h® 1.24 ysh¨£mh Ç•øÚ
(£h® 1.24) ysh¨£mh
27
www.tntextbooks.in
Ç•øÚ v¸¨¦z vÓøÚ (p) ö£ÖQßÓÚ.

÷|º ªßÞm h[PÎß Dº¨¦ ø©¯®, Gvº ªßÞmh[PÎß Dº¨¦
ø©¯zv¼¸¢x ¤›UP¨£mkÒÍ ‰»UTÖ •øÚÄÒÍ ‰»UTÖ GÚ¨£k®.
GkzxUPõmkPÒ : N2O, H2O, HCl, NH3. C®‰»UTÖPÒ {ø»¯õÚ
Ç•øÚ v¸¨¦z vÓøÚ ö£ØÖÒÍÚ.
¦Ó ªß¦»® CÀ»õu {ø»°À, •øÚÄÒÍ ‰»UTÖPÎß Ç•øÚ
v¸¨¦zvÓßPÒ öÁÆ÷ÁÓõÚ vø\PÎÀ Aø©¢xÒÍÚ. GÚ÷Á,
ªßPõ¨¦PÎÀ öuõS£¯ß Ç•øÚ v¸¨¦zvÓß Põn¨£kvÀø».
¦Óªß¦»® ö\¾zu¨£mhÄhß, ¦»zvß vø\°À Ç•øÚ v¸¨¦z
vÓßPÒ u[PøÍ Á›ø\¨£kzvU öPõÒQßÓÚ. CuÚõÀ öuõS£¯ß
Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß E¸ÁõUP¨£kQÓx (£h® 1.25).
- + + + - + -
+ - -
+ -
+ -
+
-
+ -
+ -
-
+ -
+
+ - + -
E
(a) ªß¦»® AØÓ {ø»°À (b) ªß¦»zvÀ
£h® 1.25 •øÚÄÒÍ ‰»U TÖPÒ
¦Óªß¦»® ö\¯À£kzu¨£k® ÷£õx, {ø»¯õÚ AÀ»x ysh¨£mh

Ç•øÚPÎß Ç•øÚ v¸¨¦z vÓßPÒ, ¦»zvß vø\°÷»÷¯
J¸[Pø©UP¨£kQßÓ {PÌÄ •øÚÁõUPÀ AÀ»x ªß•øÚÁõUPÀ
GßÓøÇUP¨£kQÓx.
ysh¨£mh Ç•øÚ v¸¨¦zvÓß p&°ß ©v¨£õÚx ¦Ó
ªß¦»zvØS ÷|ºz uPÂÀ Aø©QÓx.
∴ p ∝ E AÀ»x p = α E CvÀ α Gß£x ÂQu ©õÔ¼ BS®. Cx
‰»UTÖPÎß •øÚÁõUS® vÓß (molecular polarisability)
GßÓøÇUP¨£k®.
1.5.4 ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Îß •øÚÁõUPÀ
+q ©ØÖ® –q ªßÞmh[PøÍ¨ ö£ØÖÒÍ Cønzumk ªß÷uUQ
JßøÓU P¸x÷Áõ®. PõØÔÀ, Ç umkPÐUQøh÷¯¯õÚ ªß¦»® E0 GßP.
umkPÐUQøh°À, ªßPõ¨¦¨ £õÍ® JßøÓ¨ ¦SzvÚõÀ, ªßPõ¨¦¨ £õÍ®
•øÚÁõUPÀ ö£ÖQÓx. ªß÷uUQ°ß umkPÐUS Gvº¨¦ÓzvÀ EÒÍ
28
www.tntextbooks.in
ªßPõ¨¤ß £µ¨¦PÎÀ EÒÍ

E0
ysh¨£mh £µ¨¦ ªßÞmh[PÒ +qi
©ØÖ® –qi GÛÀ, Czysh¨£mh + - + - + -
ªßÞmh[PÒ u[PÐUQøh÷¯ _¯ -qi +qi
+ - + - + -
ªß¦»® Ei&ø¯, Eo&US GvµõP
Ei
E¸ÁõUSQßÓÚ (£h® 1.26). GÚ÷Á + - + - + -
öuõS£¯ß ªß¦»® E < Eo. BÚõÀ + - + - + -
E BÚx Eo&ß vø\°÷»÷¯ Aø©²®.
E
∴ E = Eo + (–Ei)
+ - + - + -
(∵ Ei BÚx, Eo&ß vø\US

+ - + - + -
Gvºz vø\°À Aø©QÓx) P

1.5.5 Cønzumk ªß÷uUQ°À, £h® 1.26 ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Îß
umkPÐUQøh÷¯ ªßPõ¨¦ EÒÍ •øÚÁõUPÀ
÷£õx ªß÷uUSzvÓß
d öuõø»ÂÀ ¤›UP¨£mh JÆöÁõßÖ® A £µ¨¦ öPõsh, X, Y GßÓ
+
X
PõØÖ
d ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Ò t
PõØÖ
Y
t<d
£h® 1.27 ªß÷uUQ°ÝÒ ªßPõ¨¦
Ç ªßPhzx® uPkPÒ öPõsh, J¸ Cønzumk ªß÷uUQø¯U
P¸x÷Áõ®. X&US ÷|º ªßÞmh® AÎUP¨£kÁuõÀ, Auß ªßÞmh¨
£µ¨£hºzv σ BS®, Y&BÚx ¦Â°øn¨¦ ö£ØÖÒÍx.
umkPÐUQøh°À, t ui©Ý®, εr J¨¦ø© ÂkvÓÝ® öPõsh ªß
Põ¨¦¨ £õÍ® JßÖ, ¦Szu¨£mkÒÍx GßP (£h® 1.27).
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Îß ui©ß = t.
29
www.tntextbooks.in
PõØÖ CøhöÁÎ°ß ui©ß (d−t).

umkPÐUS Cøh¨£mh PõØÔÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»®,
σ
E= ε .
o
σ
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÎÝÒ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»® E′ = ε ε .
r o
umkPÐUQøh÷¯¯õÚ ö©õzu ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õhõÚx, J¸

umi¼¸¢x ©ØöÓõ¸ umiØS Kµ»S ÷|ºªßÞmhzøu, E GßÓ ªß¦»zvÀ
(d-t) }ÍzvØS®, E′ GßÓ ªß¦»zvÀ t }ÍzvØS®, öPõsk ö\ÀÁuØS
ö\´¯¨£k® ÷Áø»°ß AÍÄUSa \©®. BP÷Á
V = E (d−t) + E′ t
σ σt
V = (d − t ) +
εo εo εr
σ ⎡ t ⎤
V =
εo ⎢(d − t ) + ε ⎥
⎣ r ⎦
umk X&«uõÚ ªßÞmh®, q = σA

GÚ÷Á, ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSz vÓß
q σA εo A
C = = =
V σ ⎡ t ⎤ t
⎢(d − t ) + ⎥ (d − t ) +
εo ⎣ εr ⎦ εr
ªßPõ¨¤ß ÂøÍÄ
ªß÷uUQPÎÀ, Ç umkPÐUS Cøh¨£mh £Sv¯õÚx, ø©UPõ
AÀ»x Gsön´ ÷£õßÓ ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ {µ¨£¨£k®. PõØÖ
{µ¨£¨£mkÒÍ ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß,
εo A
C =
d
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ {µ¨£¨£mkÒÍ ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß
εr ε o A
C′ =
d
C′
∴ = εr AÀ»x C′ = εrC
C
PõØøÓzuÂµ, ©ØÓ G¢u J¸ ªßPõ¨¦ FhPzvØS®, εr > 1 Gß£uõÀ,
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Ò øÁUP¨£k®÷£õx, ªß÷uUSzvÓß AvP›US®.
30
www.tntextbooks.in
1.5.6 ªß÷uUQ°ß £¯ß£õkPÒ

(i) uõÛ°¯[Q G¢vµ[PÎß, G›ö£õ¸Ò G›³mk® Aø©¨¦PÎÀ,
w¨ö£õÔ HØ£kÁøuz uÂºUP¨ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
(ii)ªßvÓß ÁÇ[QPÎÀ (Power supplies) ªßÚÊzu HØÓ
CÓUPzøuU SøÓ¨£uØS®, ªßvÓß AÝ¨¥miÀ Auß £¯ÝÖ vÓøÚ
AvP›UPa ö\´¯Ä® ªß÷uUQPÒ £¯ß£kQßÓÚ.
(iii) ªß÷uUQPÒ, ªßPõ¢u Aø»ÄPøÍz ÷uõØÖÂUPÄ®, ÷µi÷¯õ
_ØÖPøÍ Jzvø\Ä ö\´¯Ä® £¯ß£kQßÓÚ.
1.5.7 ªß÷uUQPÒ öuõhº Cøn¨¤À ©ØÖ® £UP Cøn¨¤À

(i) öuõh›øn¨¤À ªß÷uUQPÒ
C1, C2, C3 GßÓ ªß÷uUSzvÓßPÒ öPõsh ‰ßÖ ªß÷uUQPÒ
(£h® 1.28) öuõh›øn¨¤À CønUP¨£mkÒÍuõPU P¸x÷Áõ®.
öuõh›øn¨¤ß öuõS¨¦ •Êø©US® ö\¯À£kzu¨£k® ªßÚÊzu
÷ÁÖ£õk V GßP. JÆöÁõ¸ ªß÷uUQ²® \© ªßÞmh AÍÄ q
öPõskÒÍx. C1, C2, C3 &UQøh÷¯ EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õkPÒ
•øÓ÷¯ V1, V2, V3 GßP. BP÷Á, V = V1 + V2 + V3
JÆöÁõ¸ ªß÷uUQ°ß Cøh÷¯
EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk c1 c2 c3
+ - + - + -
q q q + - + - + -
V1 = ;V2 = ;V3 = + - + - + -
C1 C2 C3 + - + - + -
q q q ⎡1 1 1 ⎤ v1 v2 v3
V = C + C + C = q ⎢C + C + C ⎥
1 2 3 ⎣ 1 2 3⎦ V
öuõh›øn¨¦z öuõS¨¤ß, + -
öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓß CS GÛÀ, £h® 1.28 öuõh›øn¨¤À
AuØS V ªßÚÊzu® AÎUP¨£k®÷£õx, q ªß÷uUQPÒ
ªßÞmhzøu¨ ö£ÖQÓx.
q
AuõÁx, V = C
S
q q q q
= + +
Cs C1 C2 C3
1 1 1 1
∴ C =C +C +C
s 1 2 3
31
www.tntextbooks.in
GÚ÷Á, £» ªß÷uUQPÒ öuõh›øn¨¤À CønUP¨£k®÷£õx

öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓÛß uø»RÌ ©v¨¦, uÛzuÛ ªß÷uUQPÎß
ªß÷uUSz vÓßPÎß uø»RÌ ©v¨¦PÎß Tmkz öuõøPUSa \©®.
(ii) £UP Cøn¨¤À ªß÷uUQPÒ
C1, C2, C3 GßÓ ªß÷uUSz vÓßPÒ öPõsh ‰ßÖ ªß÷uUQPÒ
(£h® 1.29) £UP Cøn¨¤À CønUP¨£mkÒÍuõPU P¸x÷Áõ®.
CÆÂøn¨¤À, ö\¯À£kzu¨£k® ªßÚÊzu c 1
÷ÁÖ£õk V GßP. JÆöÁõ¸ ªß÷uUQ°ß

ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk® \©©õP ÇUS®. ‰ßÖ
ªß÷uUQPÎ¾® EÒÍ ªßÞmh[PÒ c 2
q1 = C1V, q2 = C2 V, q3 = C3V.
ªß ÷uUQPÎß öuõS¨¤ß ö©õzu
ªßÞmh® c3
q = q1 + q2 + q3
q = C1V + C2V + C3V
V
BÚõÀ q = CpV. CvÀ Cp&¯õÚx +
-
öuõS¨¤ß öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓß BS®. £h® 1.29 £UP
∴ CpV = V (C1 + C2 + C3) Cøn¨¤À
ªß÷uUQPÒ
∴ CP = C 1 + C 2 + C3
GÚ÷Á, £UP Cøn¨¤À CønUP¨£mkÒÍ ªß÷uUSPÎß
öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓß, uÛzuÛ ªß÷uUQPÎß ªß÷uUSz vÓßPÎß
Tmkz öuõøPUSa \©®.
1.5.8 ªß÷uUQ°ÝÒ ÷uUQ øÁUP¨£mkÒÍ BØÓÀ

ªß÷uUQ Gß£x, ªßÞmhzøu ÷uUQ øÁUS® \õuÚ® BS®.
ªß÷uUQ°ÝÒ, ªßÞmhzøuz ÷uUQ øÁUP, ÷Áø» ö\´¯¨£h
÷Ási²ÒÍx. C¢u ÷Áø»¯õÚx, ªß÷uUQ°ÝÒ {ø» ªßÚÊzu
BØÓ»õP ÷\ªUP¨£kQÓx.
ªß÷uUQ°ß umkPÐUS Cøh¨£mh ªßÚÊzu® V ©ØÖ® Auß
ªßÞmh® q GßP. umiØSU Tku»õP uµ¨£mh ªßÞmh® dq GÛÀ,
ö\´¯¨£mh ÷Áø», dw = Vdq
q ⎛ q⎞
dw = dq ⎜∵V = ⎟
C ⎝ C⎠
32
www.tntextbooks.in
ªß÷uUQø¯ ªß÷ÚØÓ® ö\´ÁuØS ö\´¯¨£mh ö©õzu ÷Áø»

q
q 1 q2
∫
w = dw =
∫0 C
dq =
2 C
C¢u ÷Áø»¯õÚx, ªß÷uUQ°ÝÒ {ø»ªßÚÊzu {ø» BØÓ»õP

(U) ÷\ªUP¨£kQÓx.
1 q2 1
U= = CV 2 (∵ q = CV)
2 C 2
ªß÷uUQ¯õÚx, ªßÛÓUP® ö\´¯¨£k®÷£õx, C¢u BØÓÀ
v¸®£¨ ö£Ó¨£kQÓx.
1.5.9 ªßPhzv «uõÚ ªßÞmh[PÎß £µÁÀ ©ØÖ®

Tº•øÚPÎß ö\¯À£õk
A
J¸ ªßPhzx®
P®¤°ÚõÀ, Jß÷ÓõöhõßÖ B
CønUP¨£mkÒÍ, A, B GßÓ r1 r2
Ç ªßPhzx® ÷PõÍ[PøÍU
P¸x÷Áõ®. AÁØÔß Bµ[PÒ r1
q2
©ØÖ® r2 GßP (£h® 1.30). Bµ®
r1&BÚx r2&I Âh AvP® GßP. q1
C¢u Aø©¨¤ØS AÎUP¨£mh £h® 1.30 ªßÞh® £µÄuÀ
ªßÞmh® A ©ØÖ® B «x q1
©ØÖ® q2 BP £µÄQÓx. ÷PõÍ[PÒ A ©ØÖ® B «uõÚ ªßÞmh AhºzvPÒ
σ1©ØÖ® σ2 GßP.
A °À ªßÚÊzu®,
q1
V1 = 4πε r
o1
B°À ªßÚÊzu®,
q2
V2 = 4πε r
o 2
÷PõÍ[PÒ CønUP¨£mkÒÍuõÀ, AÁØÔß ªßÚÊzu[PÒ \©©õS®.
⎡∵ q1 = 4π r12σ1 ⎤
q1 q2 ⎢ ⎥
= ⎢©ØÖ® ⎥
4πεo r1 4πεo r2 ⎢ ⎥
2
⎢⎣q 2 = 4π r2 σ 2 ⎥⎦
σ1r1 = σ2r2
33
www.tntextbooks.in
AuõÁx σ r Gß£x J¸ ©õÔ¼ BS®.

A
Ca\©ß£õmi¼¸¢x, Bµ® SøÓÁuõÀ, + + + + +
+ + ++
ªßÞmh Ahºzv AvP©õS® Gß£x + +
öuÎÁõQÓx. ++C
+ +
+ + + + + +
£h® 1.31&À Põmh¨£mkÒÍ ÁiÁ®
öPõsh Phzv°À ªßÞmh¨ £µÁÀ ^µõP £h® 1.31 Tº•øÚa
CÀø». ÁøÍÄ AvP•ÒÍ, AuõÁx Bµ® ö\¯À£õk
SøÓÁõP EÒÍ Tº•øÚPÎÀ, ªßÞmh[PÒ
ö£¸© AÍÂÀ ö\Ô¢v¸US®. £µ¨¤ß «x
Tº•øÚPøÍU öPõsh, ªßÞmh® ö£ØÓ, Phzv JßÖ, uß
ªßÞmh[PøÍ öÁS ÂøµÁõP CÇ¢x ÂkQßÓÚ GÚa ÷\õuøÚ ‰»®
PshÔ¯¨£mkÒÍx.
CuØSU Põµn®, Tº•øÚP÷Íõk öuõhº¦øh¯ PõØÖ ‰»UTÖPÒ
A¯Û¯õUP¨£kQßÓÚ. ÷|ºªßÞmh A¯ÛPÒ Tº•øÚ¯õÀ
Âµmh¨£kQßÓÚ. Gvº ªßÞmh A¯ÛPÒ Tº•øÚ¯õÀ PÁµ¨£kQßÓÚ.
CuÚõÀ Tº•øÚPÎß ªßÞmh® SøÓUP¨£kQÓx. CÆÁõÖ, ªßÞmh®
ö£ØÓ Phzv°ß Tº•øÚPÎ¼¸¢x ªßÞmh® P]QßÓ {PÌÄ
Tº•øÚPÎß ö\¯À£õk AÀ»x JÎÁmh ªßÛÓUP®
GßÓøÇUP¨£kQÓx. C¢uz uzxÁ® ªßÞmhzøua ÷\P›US® {ø»ªß
G¢vµ[PÎ¾®, ©ØÖ® ªßÚÀ PhzvPÎ¾® £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
1.6 ªßÚÀ Phzv (Lightning Conductor)

ªP E¯µ©õÚ Pmih[PøÍ ªßÚ¼¼¸¢x £õxPõUP EuÄ® Kº GÎ¯
\õuÚ® ªßÚÀ Phzv BS® CuøÚ ÁÇUPzvÀ Ciuõ[Q GßÖ TÖÁx®
Esk. Cx Pmihzvß ÁÈ÷¯ uøµUSa ö\À¾® J¸ }sh, uizu uõªµz
usiøÚU öPõskÒÍx. usiß RÌ •øÚ¯õÚx, uøµ°ß AvP BÇzvÀ
¦øuUP¨£mkÒÍ uõªµz umkhß CønUP¨£mkÒÍx. Auß
÷©À•øÚ°À GsoUøPªUP Tº•øÚPÒ Eøh¯ uõªµ F]PÒ
CønUP¨£mk, Pmihzvß E¯µ©õÚ £Sv°À øÁUP¨£mkÒÍx.
GvºªßÞmh® ö£ØÓ ÷©P® Pmihzvß ÷©À ö\À¾®÷£õx,
Phzv°ß Tº •øÚPÎÀ ÷|º ªßÞmh® ysh¨£kQÓx. ÷|ºªßÞmh®
ö£ØÖÒÍ Tº•øÚPÒ A¸QÀ EÒÍ PõØÖ ‰»UTÖPøÍ A¯Û¯õUP®
ö\´QßÓÚ. Cx ÷©PzvÀ EÒÍ Gvº ªßÞmhzvß J¸ £Svø¯ \©ß
ö\´x, ÷©Pzvß ªßÚÊzuzøuU SøÓUQÓx. Phzv¯õÀ PÁµ¨£mh Gvº
ªßÞmh[PÒ uøµø¯ ÷|õUQ¨ £¯oUQßÓÚ. Cuß ‰»® Pmih®
ªßÚ¼ß uõUSu¼À Ç¢x £õxPõUP¨£kQÓx.
34
www.tntextbooks.in
Áõß&i&Qµõ¨ C¯ØÔ
1929À µõ£ºm J Áõß&i&Qµõ¨ Gß£Áº {ø» ªßÛ¯À G¢vµ® JßøÓ
ÁiÁø©zuõº. Cuß ‰»® 107 V AÍÂ»õÚ AvP {ø»ªßÛ¯À
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk EØ£zv ö\´¯¨£kQÓx.
Cuß ö\¯À£õk, + + + +
+
{ø»ªßyshÀ ©ØÖ®
+
A
+
Tº•øÚa ö\¯À£õmkz
+ + + +
+ + + +
uzxÁ[PÎß Ai¨£
E B
øh°À Aø©QÓx.
J¸ EÒÏhØÓ
+
E÷»õPU ÷PõÍ® A
£h® 1.32&À Põmh¨
£møh
Belt
£mkÒÍx ÷£õÀ
ªßPõ¨¦¨ ö£ØÓ ysPÒ
«x ö£õ¸zu¨£mkÒÍx.
÷PõÍzvß ø©¯zvÀ B
GßÓ P¨¤²®, ªßPõ¨¦z
yoß Ai¨£SvUS
A¸QÀ C GßÓ P¨¤²® + D
ö£õ¸zu¨£mkÒÍÚ. C ªßPõ¨¦z
Insulating
£mkz xo°»õÚ £møh - Pillar
ys
JßÖ P¨¤PÒ ÁÈ÷¯
ö\ÀQÓx. P¨¤ C
ªß÷©õmhõº JßÔß
‰»® öuõhº¢x £h® 1.32 Áõß&i&Qµõ¨ ªßÛ¯ØÔ
C¯UP¨£kQÓx. P¨¤PÐUS A¸÷P HµõÍ©õÚ Tº•øÚPÒ öPõsh D
©ØÖ® E GßÓ Ç ^¨¦ ÁiÁU PhzvPÒ ö£õ¸zu¨£mkÒÍÚ. ^¨¦ D°ß
÷|ºªßÚÊzu® 104 V GßÓÍÂÀ ÇUS©õÖ ªßvÓß ÁÇ[Q ö\´QÓx.
^¨¦ E&BÚx EÒÏhØÓ E÷»õPU ÷PõÍzvß Em¦Ó® CønUP¨£mkÒÍx.
^¨¦ DUS A¸QÀ EÒÍ E¯º ªß¦»zvÚõÀ, Tº•øÚa ö\¯À£õmiß
Põµn©õP PõØÖ A¯Û¯õUP¨£kQÓx. PõØÔÀ EÒÍ GvºA¯ÛPÒ
Tº•øÚPÒ ÷|õUQ |PºQßÓÚ. ÷|ºA¯ÛPÒ £møhø¯ ÷|õUQ
Âµmh¨£kQßÓÚ. C¢u ÷|º A¯ÛPÒ £møhø¯ JmiU öPõÒÁuõÀ ÷©À
÷|õUQa ö\ßÖ ^¨¦ E&ø¯ ö|¸[SQÓx.
35
www.tntextbooks.in
{ø»ªßyshÀ uzxÁzvß ÂøÍÁõP ^¨¦ E GvºªßÞmh®

ö£ÖQÓx. ÷PõÍ® ÷|ºªßÞmhzøu¨ ö£ÖQÓx. C®ªßÞmh[PÒ
÷PõÍ¨£µ¨¤À £µÄQßÓÚ. ^¨¦ E&À EÒÍ AvP AÍÄ ªß¦»® PõØøÓ
A¯Û¯õUSQÓx. GÚ÷Á, Gvº ªßÞmh[PÒ £møhø¯ ÷|õUQ
Âµmh¨£kQßÓÚ. CuÚõÀ £møhø¯ Aøh²® •ß£õP, AvÀ EÒÍ ÷|º
ªßÞmh[PÒ \©ßö\´¯¨£mk ÂkQßÓÚ. GÚ÷Á £møh RÈÓ[S®÷£õx
ªßÞmh©ØÓ {ø»ø¯ AøhQÓx.
CÆÁõÖ G¢vµ® öuõhºa]¯õP, ÷|ºªßÞmhzøu ÷PõÍzvØS
©õØÖQÓx. Cuß ÂøÍÁõP ÷PõÍzvß ªßÚÊzu® J¸ ö£¸© GÀø»
©v¨ø£ AøhQßÓ Áøµ, AvP›zxU öPõs÷h ÇUS®. ÷©ØöPõsk
÷PõÍzvÀ ªßÞmh[PÒ HØP¨£h •i¯õu {ø»ø¯ Gmi¯Ähß, PõØÔß
A¯Û¯õUPzvß Põµn©õP ªßÞmh[PÒ P]¯z öuõh[SQßÓÚ.
E¯º AÊzuzvÀ PõØÖ {µ¨£¨£mh GLSU P»zvÚõÀ ÷PõÍzøu
‰kÁvß ‰»®, ÷PõÍzvß ªßÞmhU P]øÁU SøÓUP»õ®.
C®ªßÛ¯ØÔ ‰»® ö£Ó¨£k® E¯º ªßÚÊzu® AqUP¸¨
¤ÍøÁ°À £¯ß£k® ÷|º A¯ÛPøÍ (¦÷µõmhõß, i³mµõß) •kUSÂUP¨
36
www.tntextbooks.in
wºUP¨£mh PnUSPÒ
1.1 J÷µ ©õv›¯õÚ ‰ßÖ ]Ô¯ £¢xPÒ •øÓ÷¯ –3 × 10−12C,
8 × 10−12C ©ØÖ® 4 × 10−12C ªßÞmh[PøÍU öPõskÒÍÚ.
AÁØøÓ JßøÓö¯õßÖ öuõk® {ø»US öPõsk Á¢x ¤ß ¤›zx
øÁUP¨£kQßÓÚ. (i) JÆöÁõ¸ £¢v¾® ªßÞmh®, (ii) öuõku¾US¨
¤ß JÆöÁõ¸ £¢v¾® EÒÍ AvP¨£i¯õÚ AÀ»x £ØÓõUSøÓ¯õÚ
G»UmµõßPÎß GsoUøP BQ¯ÁØøÓU PnUQkP.
uPÁÀ : q1 = −3 × 10−12C, q2 = 8 × 10−12 C, q3 = 4 × 10−12 C
wºÄ : (i) JÆöÁõ¸ £¢v¾® ªßÞmh®
q1 + q 2 + q 3 ⎛ −3 + 8 + 4 ⎞ −12
q= =⎜ ⎟ × 10
3 ⎝ 3 ⎠
= 3 × 10−12 C
(ii) ªßÞmh® ÷|ºªßÞmh® BøP¯õÀ, JÆöÁõ¸ £¢vß «x®
G»UmµõßPÒ GsoUøP°À SøÓÄ HØ£k®.
q 3 × 10−12
n= = = 1.875 × 107
e 1.6 × 10 −19
∴ G»UmµõßPÒ GsoUøP = 1.875 × 107.
1.2 ªß Põ¨¤h¨£mh, JÆöÁõßÖ® 6.5 × 10−7C ªßÞmh® ö£ØÓ Ç
÷PõÍ[PÒ 0.5 m öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ.
AøÁPÐUQøh÷¯¯õÚ {ø» ªßÛ¯À Âø\ø¯U PnUQk. ÷©¾®
(i) ªßÞmh[PÒ Ç©h[PõUP¨£mk, öuõø»Ä £õv¯õPU SøÓUP¨
£k® ÷£õx® (ii) ªßÞmh[PÒ ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÚ }›ÝÒ
øÁUP¨£k® ÷£õx® (εr = 80) Âø\ø¯U PnUQkP.
uPÁÀ : q1 = q2 = 6.5 × 10−7C, r = 0.5 m
1 q1q 2
wºÄ : F = 4πε
o r2
9 × 10 9 × (6.5 × 10 −7 )2
=
(0.5)2
= 1.52 × 10−2 N.
(i) ªßÞmh® Ç ©h[PõP AvP›UP¨£mk, öuõø»Ä £õv¯õP
SøÓUP¨£mhõÀ,
37
www.tntextbooks.in
1 2q1 2q 2
F1 =
4πε o
( r 2)
2
F &ø¯¨ ÷£õÀ 16 ©h[S

= 16 × 1.52 × 10−2
F1 = 0.24 N
(ii) εr = 80 & Eøh¯ }›À øÁUP¨£k® ÷£õx,
F 1.52 × 10 −2
F2 = ε =
r 80
F2 = 1.9 × 10−4 N
1.3 2 ×10−8 C ©v¨¦øh¯ Ç ]Ô¯ ÷ÁÔÚ ªßÞmh[PÒ, A ©ØÖ® B
GßÓ ¦ÒÎPÎÀ 6 cm CøhöÁÎ°À øÁUP¨£mkÒÍÚ. AB&ø¯ Ç
\©U TÔk® ö\[SzxU ÷PõmiÀ 4 cm öuõø»ÂÀ EÒÍ P GßÓ
¦ÒÎ°À øÁUP¨£mkÒÍ, 1 × 10−8 C ªßÞmhzvß «uõÚ Âø\ø¯U
PnUQk.
uPÁÀ : q1 = +2 ×10−8 C, q2 = −2 × 10−8 C
P–°À q3 = 1 ×10−8 C
XP = 4 cm or 0.04 m, AB = 6 cm or 0.06 m
wºÄ :
F
P R
q3= +1 x 10-8C
F
5cm 5cm
4cm
q1= +2 x 10 C -8 -8
q2= -2 x 10 C
A X B
3cm 3cm
∆ APX, &À Ç¢x, AP = 42 + 32 = 5 cm or 5 ×10−2 m.

A°À EÒÍ ªßÞmh®, P&°À EÒÍ ªßÞmhzøu F GßÓ Âø\¯õÀ
(AP ÁÈ÷¯) ÂµmkQÓx.
38
www.tntextbooks.in
1 q1q 3 9 × 109 × 2 × 10 −8 × 1 × 10 −8
F = 4πε =
o r2 (5 × 10 −2 )2
= 7.2 × 10−4 N (PB ÁÈ÷¯)

B°À EÒÍ ªßÞmh® P°À EÒÍ ªßÞmhzøu, A÷u F GßÓ
Âø\¯õÀ PB ÁÈ÷¯ PÁºQÓx. HöÚÛÀ BP = AP = 5 cm. R
©v¨¦UPõn, Âø\ø¯ Ç TÖPÍõP¨ ¤›UP ÷Ásk®.
R = F cos θ + F cos θ = 2F cos θ
3 ⎡ BX 3 ⎤
= 2 × 7.2 × 10−4 ×
5 ⎢⎣∵ cos θ = PB = 5 ⎥⎦
∴R = 8.64 × 10−4 N
1.4 øíiµáß AqÂÀ r öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍ J¸
¦÷µõmhõÝUS®, G»UmµõÝUS® Cøh÷¯¯õÚ {ø» ªßÛ¯À ©ØÖ®
Dº¨¤¯À Âø\PÎß Gs ©v¨¦PøÍ J¨¤kP.
uPÁÀ : me = 9.11 × 10−31 kg ; mP = 1.67 × 10−27 kg;
G = 6.67 × 10−11 N m2 kg−2; e = 1.6 × 10−19 C)
wºÄ :
G»UmµõÝUS®, ¦÷µõmhõÝUS® Cøh÷¯¯õÚ Dº¨¤¯À Âø\
me m p
Fg = G .
r2
øíiµáß AqÂÀ G»UmµõÝUS®, ¦÷µõmhõÝUS® Cøh°»õÚ
\µõ\› öuõø»Ä r GßP.
Ç ªßÞmh[PÐUQøh÷¯¯õÚ {ø»ªßÛ¯À Âø\
1 q 1q 2
Fe = 4πε r2
o
Fe 1 q1q 2 1 e2
∴ = =
Fg 4πε o Gme m P 4πε o Gme m P
9 × 109 × (1.6 × 10−19 )

2
=
6.67 × 10−11 × 9.11 × 10−31 × 1.67 × 10−27
Fe
Fg = 2.27 × 1039
Cv¼¸¢x, {ø» ªßÛ¯À Âø\ Dº¨¤¯À Âø\ø¯¨ ÷£õßÖ
2.27 × 1039 ©h[S Á¾ÁõP EÒÍx GÚ AÔ¯»õ®.
39
www.tntextbooks.in
1.5 +9e ©ØÖ® +1e GßÓ Ç ¦ÒÎ +9e r

q +e
ªßÞmh[PÒ JßÔ¼¸¢x + +
©ØöÓõßÖ 16 cm öuõø»ÂÀ x (r-x)
øÁUP¨£mkÒÍÚ. C¢u Ç
ªßÞmh[PÐUQøh°À, ‰ßÓõÁx ªßÞmh® qø¯, G¨¦ÒÎ°À
øÁzuõÀ Cx öuõhº¢x \©{ø»°À ÇUS®?
uPÁÀ : r = 16 cm AÀ»x 0.16 m; q1 = 9e ©ØÖ® q2 = e
wºÄ : ‰ßÓõÁx ªßÞmh® q BÚx 9e&¼¸¢x x öuõø»Â¾®,
+ e&¼¸¢x (r – x) öuõø»Â¾® øÁUP¨£mkÒÍuõPU P¸x÷Áõ®.
1 q 1q 2 1 9e × q 1 q e
F = 4πε r 2 = 4πε =
o o x 2
4πεo (r − x )2
x2 x
∴ =9 ; = 3
(r − x )2 r −x
AÀ»x x = 3r – 3x
∴ 4x = 3r = 3 × 16 = 48 cm
48
∴ x= =12 cm
4
AÀ»x 0.12 m
‰ßÓõÁx ªßÞmh® +9e¼¸¢x 0.12« öuõø»ÂÀ øÁUP¨£mkÒÍx.
1.6 4 × 10−7 C ©ØÖ® –8 ×10−7 C BQ¯ Ç ªßÞmh[PÒ £UP AÍÄ
20 cm öPõsh ABP GßÓ \©£UP •U÷Põnzvß A ©ØÖ® B
‰ø»PÎÀ øÁUP¨£mkÒÍÚ. P GßÓ ¦ÒÎ°À Põn¨£k® öuõS£¯ß
ªß¦»a ö\ÔøÁU PnUQkP.
uPÁÀ :q1 = 4 × 10−7 C; q2 = −8 ×10−7 C; r = 20 cm = 0.2 m
wºÄ :
E1
P
E
E2
-7 C
10 60º
x -8 x 10-7C
+4 A X B
20cm
40
www.tntextbooks.in
AP ÁÈ÷¯¯õÚ ªß¦»® E1
1 q1 9 × 109 × 4 × 10 −7
E1 = = = 9 × 104 N C−1
4πε o r2 (0.2)2
PB ÁÈ÷¯ ªß¦»® E2
1 q2 9 × 10 9 × 8 × 10 −7
E2 = = = 18 × 104 N C-1
4πε o r 2
0.04
∴ E= E12 + E22 + 2E1E2 cos120o
= 9 × 10 2 + 1 + 2 × 2 × 1 − 12
4 2 2
( )
= 9 3 × 104 = 15.6 × 104 N C −1
1.7 (i) 4 × 10−7C ªßÞmhzvÀ Ç¢x 0.09 « öuõø»ÂÀ EÒÍ J¸

¦ÒÎ°À ªßÚÊzuzøu²®, (ii) 2 × 10−9 C ªßÞmhzøu •iÂ»õz
öuõø»Â¼¸¢x, A¨¦ÒÎUS öPõsk Áµ ö\´¯ ÷Ási¯
÷Áø»ø¯²® PnUQkP.
uPÁÀ : q1 = 4 × 10−7C, q2 = 2 × 10−9 C, r = 0.09 m
wºÄ : (i) q1 GßÓ ªßÞmhzuõÀ J¸ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®
1 q1
V = 4πε r
o
9 × 109 × 4 × 10−7
= = 4 × 104 V
0.09
(i) q2
GßÓ ªßÞmhzøu •iÂ»õz öuõø»Â¼¸¢x
A¨¦ÒÎUS öPõsk Áµ ö\´¯ ÷Ási¯ ÷Áø»
W = q2 V = 2 × 10−9 × 4 × 104
W = 8 × 10−5 J
1.8 HCl Áõ², 2.5 × 104 N C−1 AÍÄÒÍ ªß¦»zvÀ øÁUP¨£kQÓx.

JÆöÁõ¸ HCl ‰»UTÔß ªß Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß
3.4 × 10−30 C m GÛÀ J¸ ‰»UTÔß «x ö\¯À£k® ö£¸© v¸¨¦
Âø\ø¯U PnUQkP.
uPÁÀ : E = 2.5 × 104 N C−1,
p = 3.4 × 10−30 C m.
41
www.tntextbooks.in
wºÄ : ‰»UTÔß «x ö\¯À£k® v¸¨¦ Âø\

τ = pE sin θ (ö£¸©z v¸¨¦ Âø\US, θ = 90o)
= 3.4 × 10−30 × 2.5 × 104
= 8.5 × 10−26 N m.
∴ ‰»UTÔß «uõÚ ö£¸©z v¸¨¦ Âø\ = 8.5 × 10−26 N m.
1.9 £hzvÀ Põmi²ÒÍÁõÖ \xµzvß •øÚPÎÀ øÁUP¨£mkÒÍ ¦ÒÎ

ªßÞmh[PÍõÀ, ø©¯zvÀ EÒÍ ¦ÒÎ°À E¸ÁõS®
ªßÚÊzuzøuU PnUQkP.
q1 d q2
uPÁÀ : q1 = + 12 n C; +12nc -24nc
q2 = −24 n C; q3 = +31n C; P
q4 = +17 n C; d = 1.3 m d d
r
wºÄ : +31nc +17nc
q3 d=1.3m q4
P GßÓ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®,
1 ⎡ q1 q 2 q 3 q 4 ⎤
V = 4πε ⎢ + + +
o ⎣r r r r ⎥⎦
d 1.3
öuõø»Ä r = = = 0.919 m
2 2
ö©õzu ªßÞmh® = q1 + q2 + q3 + q4
= (12 – 24 + 31 + 17) × 10−9
q = 36 × 10−9 C
9 × 109 × 36 × 10−9
∴ V =
0.919
V = 352.6 V
1.10 20 cm £UP AÍÄÒÍ ABC GßÓ \©£UP •U÷Põnzvß Ea]PÎÀ

– 2 × 10−9C, +3 × 10−9C, –4 × 10−9C BQ¯ ‰ßÖ ªß÷Úõmh[PÒ
øÁUP¨£mkÒÍÚ GÛÀ, ªßÞmh[PÒ A, B ©ØÖ® C •øÓ÷¯
42
www.tntextbooks.in
•U÷Põnzvß £UP[PÎß A
-9
-2 x 10 C
ø©¯¨¦ÒÎPÍõÚ A1, B1 ©ØÖ®
C1&US |Pºzu ö\´¯¨£k®
÷Áø»ø¯U PnUQkP. /
A C
/
uPÁÀ : q1 = −2 × 10−9C;
q2 = +3 × 10−9C;
C
-9
10
-9
-4 x 10 C
x
q3 = − 4 × 10−9C; C
+3
B /
B
AB = BC = CA = 20cm = 0.20 m
wºÄ : ªßÞmh Aø©¨¤ß ªßÚÊzu BØÓÀ
1 ⎡ q1q 2 q 2q 3 q 3 q1 ⎤
U = 4πε ⎢ + +
o ⎣ r r r ⎥⎦
ªßÞmh[PÒ A, B ©ØÖ® C &UPøÍ •øÓ÷¯ A1, B1 ©ØÖ®

C1US Ch¨ö£¯ºa] ö\´¯ ö\´¯¨£k® ÷Áø»,
W = Uf – Ui
Ui ©ØÖ® Uf Gß£Ú Aø©¨¤ß, öuõhUP ©ØÓ® CÖv
ªßÚÊzu BØÓÀ,
9 × 109
Ui = [−6 × 10−18 – 12 × 10−18 + 8 × 10−18]
0.20
= − 4.5 × 10−7 J
9 × 109
Uf = [−6 × 10−18 – 12 × 10−18 + 8 × 10−18]
0.10
= −9 × 10−7J
∴ ö\´¯¨£k® ÷Áø» = −9 × 10−7 – (−4.5 × 10−7)
W = − 4.5 × 10–7J
1.11 •iÂ»õ Á›ªßÞmh®, 2 cm öuõø»ÂÀ 9 × 104 N C−1 ªß¦»zøu

E¸ÁõUSQÓx GÛÀ ªßÞmh }Ò Ahºzvø¯U PnUQkP.
uPÁÀ : E = 9 × 104 N C−1, r = 2 cm = 2 × 10–2 m
λ
wºÄ : E = 2πε r
o
λ = E × 2πεor
43
www.tntextbooks.in
1 ⎛ 1 ⎞
λ = 9 × 104 × −2 ⎜∵ 2πε o = 9 ⎟
9 × 2 ×10 ⎝ 18 × 10 ⎠
18 × 10
λ = 10−7 C m−1
1.12 J¸ ¦ÒÎ ªßÞmh®, AuøÚ ø©¯©õPU öPõsk Aø©²® 10 cm
Bµ•ÒÍ, J¸ ÷PõÍ ÁiÁ Põìê¯ß £µ¨¦ ÁÈ÷¯ ö\À¾©õÖ
–6 × 103 Nm2 C−1 AÍÄÒÍ ªß ¦» £õ¯zøu E¸ÁõUSQÓx, GÛÀ
(i) Põìê¯ß £µ¨¤ß Bµ® Ç©h[PõUP¨£k®÷£õx £µ¨¤ß ÁÈ÷¯

ö\À¾® ªß¦»¨ £õ¯zvß AÍøÁU PnUQkP.
(ii) ªßÞmhzvß ©v¨¦ GßÚ?
uPÁÀ : φ = −6 × 103 N m2 C−1; r = 10 cm = 10 × 10−2 m
wºÄ : (i) Põìê¯ß £µ¨¤ß Bµ® Ç ©h[PõUP¨£k®ö£õÊx, ¦v¯
£µ¨¤ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªß¦»¨ £õ¯® ©õÓõx. HöÚÛÀ, ªß¦»¨
£õ¯® £µ¨¤ÝÒ EÒÍ ö©õzu ªßÞmhzøua \õº¢x Aø©²÷© uÂµ
Bµzøua \õº¢x Aø©¯õx.
∴ φ = −6 × 103 N m2 C−1
q
(ii) ∴ φ = ε or q = −(8.85 × 10−12 × 6 × 103)
o
q = − 5.31 × 10−8 C
1.13 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß, uPkPÎß £µ¨¦ 200 cm2. AÆÂ¸

umkPÐ® 1 mm CøhöÁÎ°À ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ GÛÀ
(i) ªß÷uUQUS 1nC ªßÞmh® AÎUP¨£k® ÷£õx, uPkPÐUS
Cøh÷¯¯õÚ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, (ii) A÷u ªßÞmhzvØS (1n C)
Cøhzöuõø»Ä 2 mmUS AvP›UP¨£mhõÀ ¦v¯ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk
(iii) uPkPÐUQøh÷¯ ªß¦»® BQ¯ÁØøÓU PnUQkP.
uPÁÀ : d = 1 mm = 1 × 10−3m; A = 200 cm2 or 200 × 10−4 m2 ;
q = 1 nC = 1 × 10−9 C ;
wºÄ : ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß

εo A 8.85 × 10 −12 × 200 × 10 −4
C = =
d 1 × 10 −3
C = 0.177 × 10−9 F = 0.177 nF
44
www.tntextbooks.in
(i) uPkPÐUQøh÷¯ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk

q 1 × 10 −9
V= = = 5.65 V
C 0.177 × 10 −9
(ii)
uPkPÐUQøh÷¯¯õÚ öuõø»Ä 1 mm-¼¸¢x 2mm&US
AvP›US® ÷£õx ªß÷uUS vÓß Ç ©h[PõPU SøÓ²®. ªßÚÊzu
÷ÁÖ£õk Ç ©h[S AvP›US®.
∴ ¦v¯ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk = 5.65 × 2 = 11.3 V
(iii) ªß¦»®
σ q 1 × 10 −9
E = ε = A .ε = 8.85 × 10 −12 × 200 × 10 −4
o o
= 5650 N C−1
1.14 PõØÖ {µ¨£¨£mh, J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSvÓß

8 pF. umkPÐUQøh÷¯ EÒÍ öuõø»Ä £õv¯õP SøÓUP¨£mk, Auß
CøhöÁÎ ªßPõ¨¦¨ ©õÔ¼ 6 öPõsh ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ
{µ¨£¨£k® ö£õÊx ªß÷uUSzvÓß GÆÁÍÄ?
uPÁÀ : Co = 8 pF , εr = 6, ªßPõ¨¦ EÒÍ ÷£õx öuõø»Ä
d BÚx d/2 BP ©õÖ®.
Aεo
wºÄ : Co = = 8pF
d
öuõø»Ä £õv¯õP SøÓUP¨£mk, ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ CøhöÁÎ
{µ¨£¨£k® ÷£õx, ¦v¯ ªß÷uUSvÓß,
ε r Aε o 2ε r A ε o
C = =
d /2 d
= 2εr Co
C = 2 × 6 × 8 = 96 pF
1.15 £hzvÀ Põmi²ÒÍ Cøn¨ C1

10 F
¤ß öuõS ªß÷uUSz vÓøÚU
C3
PnUQk.
4 F
uPÁÀ : C1 = 10µF ; C2
C2 = 5µF ; 5 F
C3 = 4µF
45
www.tntextbooks.in
wºÄ : (i) C1 ©ØÖ® C2 öuõh›øn¨¤À CønU P¨£mkÒÍÚ.

öuõh› øn¨¤À CønUP¨£mkÒÍ ªß÷uUQ Tmhø©¨¤ß
öuõS£¯ß ªß÷uUS vÓß
1 1 1
= +
CS C1 C 2
1 1
= +
10 5
10 × 5 10
∴ CS = = µF
10 + 5 3
(ii) CS BÚx C3&²hß £UP Cøn¨¤À CønUP¨£mkÒÍx. £UP
Cøn¨¤À, ªß÷uUQPÎß öuõS£¯ß ªß÷uUSzvÓß
Cp = Cs + C3
⎛ 10 ⎞ 22
= ⎜ + 4⎟ = µF
⎝ 3 ⎠ 3
Cp = 7.33 µF
1.16 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß uPmiß £µ¨¦ 90 cm2. AÆÂ¸
umkPÐ® 2.5 mm CøhöÁÎ°À ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ.
ªß÷uUQ¯õÚx 400 V ‰»zxhß CønUP¨£mk ªß÷ÚØÓ®
ö\´¯¨£kQÓx GÛÀ, AvÀ ÷uUQ øÁUP¨£mkÒÍ {ø» ªßÛ¯À
BØÓÀ GÆÁÍÄ?
uPÁÀ : A = 90 cm2 = 90 × 10–4 m2; d = 2.5 mm = 2.5 × 10–3 m;
V = 400 V
wºÄ : Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß
εo A 8.85 × 10 −12 × 90 × 10 −4
C= =
d 2.5 × 10 −3
= 3.186 × 10−11 F
1
ªß÷uUQ°ß BØÓÀ = C V2
2
1
= × 3.186 × 10−11 × (400)2
2
BØÓÀ = 2.55 × 10-6 J
46
www.tntextbooks.in
uß ©v¨¥k
1.1 J¸ Psnõiz usk, £mkz xo²hß ÷uÚP¨£k® ÷£õx

+8 × 10−12 C ªßÞmhzøu HØQÓx. Ax HØÖUöPõsh AÀ»x CÇ¢u
G»UmµõßPÎß GsoUøP
(a) 5 × 10−7 (HØÓx) (b) 5 × 107 (CÇ¢ux)
(c) 2 × 10−8 (CÇ¢ux) (d) –8 × 10−12 (CÇ¢ux)
1.2 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÒ, εr = 6 öPõsh FhPzvÀ, d öuõø»ÂÀ

¤›zx øÁUP¨£kÁuõÀ E¸ÁõS® {ø» ªßÛ¯À Âø\ 0.3 N.
öÁØÔhzvÀ, A÷u öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mhõÀ,
A®ªßÞmh[PÐUQøh÷¯¯õÚ Âø\
(a) 20 N (b) 0.5 N
(c) 1.8 N (d) 2 N
1.3 J¸ ¦ÒÎ ªßÞmhzv¼¸¢x 2 m öuõø»ÂÀ ªß¦»a ö\ÔÄ

400 V m−1
Gzöuõø»ÂÀ Auß ªß¦»a ö\ÔÄ 100 V m−1 BP
Aø©²®?
(a) 50 cm (b) 4 cm
(c) 4 m (d) 1.5 m
1.4 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÒ +4q ©ØÖ® +q, 30 cm öuõø»ÂÀ ¤›zx

øÁUP¨£mkÒÍÚ. A®ªßÞmh[PøÍ CønUS® ÷Põmiß «x
G¨¦ÒÎ°À ªß¦»® _È¯õS®?
(a) ªßÞmh® +q&¼¸¢x 15 cm
(b) ªßÞmh® +q&¼¸¢x 7.5 cm
(c) ªßÞmh® +4q&¼¸¢x 20 cm
(d) ªßÞmh® +q&¼¸¢x 5 cm
47
www.tntextbooks.in
1.5 ^µõÚ ªß¦»zvÀ, ¦»zvØS Cøn¯õP, Auß Aa_ Aø©²©õÖ J¸

ªß Ç•øÚ øÁUP¨£mhõÀ, Ax EnºÁx
(a) ö©õzu Âø\ø¯ ©mk®
(b) v¸¨¦ Âø\ø¯ ©mk®
(c) ö©õzu Âø\ ©ØÖ® v¸¨¦ Âø\ Cµsøh²®
(d) ö©õzu Âø\²® AÀ», v¸¨¦ Âø\²® AÀ»
1.6 ªß Ç•øÚ°ß ø©¯zv¼¸¢x x öuõø»ÂÀ Aø©²® ¦ÒÎ°À
ªßÚÊzu®, GuØS ÷|ºzuPÂÀ Aø©QÓx?
1 1
(a) (b)
x2 x3
1 1
(c) (d)
x4 x 3/2
1.7 ‘a’ £UP® öPõsh \xµzvß |õßS ‰ø»PÒ A, B, C ©ØÖ® D–UPÎÀ
•øÓ÷¯ ªßÞmh[PÒ +q, +q, −q ©ØÖ® –q øÁUP¨£mkÒÍÚ.
\xµzvß ø©¯® O &ÂÀ ªßÚÊzu©õÚx,
1 q 1 2q
(a) 4πε a (b) 4πε a
o o
1 4q
(c) 4πε a (d) _È
o
1.8 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎß ªßÚÊzu BØÓÀ (U) ...... BS®.

q1q 2 q 1q 2
(a) 4πε r 2 (b) 4πε r
o o
(c) pE cos θ (d) pE sin θ

1.9 \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¤À EÒÍ Ç ¦ÒÎPÐUS Cøh÷¯ 500 µC
ªßÞmhzøu |Pºzu ö\´¯¨£k® ÷Áø»
(a) _È (b) Áµ®¦ÒÍ ÷|ºUSÔ ©v¨¦
(c) Áµ®¦ÒÍ GvºUSÔ ©v¨¦ (d) •iÂ¼
1.10. RÌUPsh AÍÄPÐÒ Gx ì÷P»õº AÍÁõS®?
(a) Ç•øÚ v¸¨¦z vÓß (b) ªß¦» Âø\
(c) ªß¦»® (d) ªßÚÊzu®
48
www.tntextbooks.in
1.11 ÂkvÓÛß A»S

(a) C2 N−1 m−2 (b) N m2 C−2
(c) H m−1 (d) N C−2 m−2
1.12 1 T¾® ªßÞmhzv¼¸¢x E¸ÁõS® Âø\U÷PõkPÎß GsoUøP
(a) 1.129 × 1011 (b) 1.6 × 10−19
(c) 6.25 × 1018 (d) 8.85 × 1012
1.13 ªßÞmh Ahºzv σ öPõsh, Ç Gvöµvº ªßÞmh® ö£ØÓ E÷»õPz
uPkPÐUS öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎ°À ªß¦»®
+σ −σ
(a) (b)
2ε o 2ε o
σ
(c) (d) _È¯õS®.
εo
1.14 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß ªß÷uUS vÓÚõÚx, umkPÐUQøh÷¯
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸øÍU öPõsk {µ¨¦ÁuõÀ, 5 µF¼¸¢x 60 µFUS
AvP›UQÓx. ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸Îß ªßPõ¨¦ ©õÔ¼
(a) 65 (b) 55
(c) 12 (d) 10
1.15 ªßÞmh® ö£ØÖÒÍ EÒÏhØÓ E÷»õP¨ £¢x JßÖ, _È ªß¦»zøu
G¨¦ÒÎPÎÀ ÷uõØÖÂUQÓx?
(a) ÷PõÍzvØS öÁÎ÷¯ (b) Auß £µ¨¤ß ÷©À
(c) ÷PõÍzvß Em¦Ó® (d) Ç ©h[S öuõø»ÄUS A¨£õÀ
1.16 {ø» ªßÛ¯¼À T¾® Âvø¯U TÖ, Auß öÁUhº ÁiÁzøuU
SÔ¨¤k.
1.17 ÂkvÓß ©ØÖ® J¨¦ø© ÂkvÓß GßÓõÀ GßÚ? AøÁ GÆÁõÖ
öuõhº¦£kzu¨£mkÒÍÚ.
1.18 ÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzuÁzøu ÂÍUS.
1.19 J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»® Áøµ¯Ö. Auß A»øPU TÔ, J¸ ¦ÒÎ
ªßÞmhzuõÀ HØ£k® ªß¦»zvØPõÚ ÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.20 ªßÂø\U ÷PõkPÎß £s¦PøÍU TÖP.
1.21 ªß Ç•øÚ GßÓõÀ GßÚ? ªß Ç•øÚ°ß v¸¨¦z vÓøÚ
Áøµ¯Ö.
49
www.tntextbooks.in
1.22 ^µõÚ ªß¦»zvÀ øÁUP¨£mkÒÍ ªß Ç•øÚ°ß «x ö\¯À£k®

v¸¨¦ Âø\UPõÚ ÷PõøÁ°øÚ¨ ö£ÖP.
1.23 J¸ ^µõÚ ©ØÖ® ^µØÓ ªß¦»zvÀ J¸ ªß Ç•øÚ øÁUP¨£k®
ö£õÊx {PÌÁx GßÚ?
1.24 ªß Ç•øÚ¯õÀ Aa_U ÷PõmiÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À, |kÁøµU
÷PõmiÀ EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À ªß¦»a ö\ÔÂØPõÚ ÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.25 J¸ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu® Áøµ¯Ö. Cx J¸ ì÷P»õº AÍÁõ AÀ»x
öÁUhº AÍÁõ? J¸ ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ HØ£k® ªßÚÊzuzvØPõÚ
÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.26 ªßÚÊzu® ©ØÖ® ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk CÁØøÓ ÷ÁÖ£kzxP.
1.27 \© ªßÚÊzu £µ¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
1.28 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎß Aø©¨¤ß ªßÚÊzu BØÓÀ GßÓõÀ
GßÚ? AuØPõÚ ÷PõøÁ°øÚ¨ ö£ÖP.
1.29 ªß Ç•øÚ¯õÀ HØ£k® ªß AÊzuzvØPõÚ ÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.30 ªß ¦»¨ £õ¯zøu Áøµ¯Ö. Auß A»øPz u¸P.
1.31 Põì Âvø¯U TÖ. Cøu¨ £¯ß£kzv, (i) ^µõÚ ªßÞmh Ahºzv
öPõsh •iÂ»õ, }sh, ÷|µõÚ Phzv (ii) q ªßÞmh® Eøh¯
•iÂ»õ \©uÍ uPk, BQ¯ÁØøÓ¨ ö£õ¸zu ªß¦»[PøÍU PnUQkP.
1.32 ªß÷uUQ GßÓõÀ GßÚ? Auß ªß÷uUSzvÓøÚ Áøµ¯Ö.
1.33 ªß÷uUQ°ß uzxÁzøu ÂÁ›. J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß
ªß÷uUSz vÓÝUPõÚ ÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
1.34 ªßPõ¨¦ GßÓõÀ GßÚ? J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß
umkPÐUQøh÷¯ ªßPõ¨¦¨ £õÍzøu øÁ¨£uõÀ HØ£k® ÂøÍøÁ
ÂÁ›.
1.35 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ J¸ ªßP»zxhß CønUP¨£mkÒÍx.
uPkPÐUS Cøh÷¯ EÒÍ öuõø»ÄUSa \©©õÚ ui©ß öPõsh
ªßPõ¨¦¨ £õÍ®, uPkPÐUQøh÷¯ ¦Szu¨£k®÷£õx
(i) ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓß, (ii) uPkPÐUQøh÷¯¯õÚ ªß¦»®
(iii) uPkPÐUQøh÷¯¯õÚ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, CÁØÔÀ GßÚ
ÂøÍÄ HØ£kQÓx?
1.36 ªß÷uUQPÒ öuõh›øn¨¤¾®, £UP Cøn¨¤¾© CønUP¨£k®
÷£õx ÂøÍ²® öuõS£¯ß ªß÷uUSz vÓßPøÍU PõsP.
50
www.tntextbooks.in
q2
1.37 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°À, ÷\ªzx øÁUP¨£k® BØÓÀ GÚ
2C
{ÖÄP.
1.38 ªßPõ¨¤ß ªß•øÚ¯õUPÀ GßÓõÀ GßÚ?
1.39 Áõß&i&Qµõ¨ ªßÛ¯ØÔ°ß uzxÁ®, Aø©¨¦ ©ØÖ® ö\¯À£k®
Âuzøu ÂÁ›.
1.40 Ci, ªßÚ¼ß ÷£õx J¸ ©µzvÚi°À {Ø£øu Âh J¸ Põ›ß (car)
EÒ÷Í Ç¨£x £õxPõ¨£õÚx. Hß?
PnUSPÒ
1.41 Ç ¦ÒÎ ªßÞmh[PÎß TkuÀ 6 µ C. öÁØÔhzvÀ 40 cm
CøhöÁÎ°À AøÁ øÁUP¨£k® ÷£õx 0.9 N Âø\²hß JßøÓ
JßÖ PÁºQÓx GÛÀ, A®ªßÞmh[PøÍU PnUQkP.
1.42 J¸ ]Ô¯ ªßÞmh® ö£ØÓ ÷PõÍ[PÒ JßøÓö¯õßÖ 2 × 10−3 N
Âø\²hß ÂµmkQßÓÚ. J¸ ÷PõÍzvß «uõÚ ªßÞmh® ©ØÓøu¨
÷£õÀ Ç ©h[S BS®. ªßÞmh[PÎÀ JßÔøÚ ©ØöÓõßÔ¼¸¢x
10 cm öuõø»ÄUS öÁÎ÷¯ |PºzvÚõÀ Âø\¯õÚx 5 × 10−4 N
BS®. A®ªßÞmh[PøÍ²®, AÁØÔØQøh÷¯¯õÚ Auß Bµ®£z
öuõø»ÂøÚ²® PnUQkP.
1.43 J¸ \xµzvß |õßS ‰ø»PÎÀ +q, +2q, +q ©ØÖ® –q BQ¯
ªßÞmh[PÒ øÁUP¨£mkÒÍÚ. q = 5/3 × 10−9C GÛÀ, 10 cm
£UP® öPõsh Aa\xµzvß ‰ø» Âmh[PÒ öÁmiU öPõÒÐ®
¦ÒÎ°À ªß¦»zøuU PnUQkP.
1.44 10 × 10−9 C ©ØÖ® 20 × 10−9 C GßÓ Ç ªßÞmh[PÒ, 0.3 m
öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ. CÆÂ¸ ªßÞmh[PÎß Cøhz
öuõø»Âß ø©¯¨ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu® ©ØÖ® ªß¦»a ö\ÔøÁU
PõsP.
1.45 5 mm öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mh, 2 × 10−10 C ©ØÖ®
–2 × 10 − 10 ªßÞmh[PÒ öPõsh ªß Ç•øÚ¯õÚx 10 V m−1
^µõÚ ªß¦»zvÀ 60o ÷PõnzvÀ øÁUP¨£mkÒÍx. (i) JÆöÁõ¸
ªßÞmhzvß «x® ö\¯À£k® Âø\°ß Gs ©v¨¦ ©ØÖ® vø\
(ii) ¦»zuõÀ ö\¯À£kzu¨£k® v¸¨¦ Âø\ BQ¯ÁØøÓU PõsP.
51
www.tntextbooks.in
1.46 J¸ ªß Ç•øÚ°ß ªßÞmh[PÒ 2 × 10−6 C ©ØÖ®−2 × 10−6

C Cµsk®, 1 cm öuõø»ÂÀ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ. ªß Ç
•øÚ¯õÀ (i) Aa_U÷PõmiÀ, Auß ø©¯zv¼¸¢x 1 m öuõø»ÂÀ
EÒÍ ¦ÒÎ (ii) |kÁøµU ÷PõmiÀ, ø©¯zv¼¸¢x 1 m öuõø»ÂÀ
EÒÍ ¦ÒÎ BQ¯ÁØÔÀ HØ£k® ªß¦»zøuU PnUQkP.
1.47 +q ©ØÖ® –3q GßÓ Ç ªßÞmh[PÒ 1 m öuõø»ÂÀ ¤›zx
øÁUP¨£mkÒÍÚ. Auß Aa_U÷PõmiÀ, ªßÞmh[PÐUS Cøh°À
G¨¦ÒÎ°À ªßÚÊzu® _È¯õS®?
1.48 60 cm £UP[PÒ öPõsh J¸ \©£UP •U÷Põnzvß Ea]PÎÀ +1µ C,
+3µ C ©ØÖ® –5µ C ªßÞmh[PÒ øÁUP¨£mkÒÍÚ.
C®ªßÞmh[PÎß Aø©¨¤ß ªßÚÊzu BØÓø»U PnUQkP.
1.49 10 cm Cøhz öuõø»ÂÀ 12 µC ©ØÖ® 8 µC GßÓ Ç ÷|º
ªßÞmh[PÒ ¤›zx øÁUP¨£mkÒÍÚ. Cøhzöuõø»Ä 6 cm BP
ÇUS©õÖ, AÁØøÓ 4 cm öuõø»Ä ö|¸UQU öPõsk Áµ ö\´¯
÷Ási¯ ÷Áø»ø¯U PnUQkP.
1.50 J¸ EÒÏhØÓ, 10 cm £UP® öPõsh PÚ \xµzvß ø©¯zvÀ 8.85 µC
ªßÞmh® øÁUP¨£mkÒÍx. Auß JÆöÁõ¸ £UPzvß ÁÈ¯õPÄ®
ö\À¾® ªß¦»¨ £õ¯zøuU PõsP.
1.51 0.12 m Bµ® öPõsh, ÷PõÍ ÁiÁ Phzv°ß £µ¨¦ •ÊÁx®
1.6 × 10–7 C ªßÞmh® ^µõP¨ £µÂ²ÒÍx. (i) ÷PõÍzvß EÒ÷Í
(ii) ÷PõÍzvß «x (iii) ÷PõÍzvß ø©¯zv¼¸¢x 0.18 m öuõø»ÂÀ
EÒÍ ¦ÒÎ°À ªß¦»® GßÚÁõS®?
1.52 JÆöÁõßÖ® 4 × 10−2 sq m £µ¨¦ öPõsh J¸ Cønzumk
ªß÷uUQ°ß umkPÐUQøh÷¯ 10−3 m ui©ß öPõsh ªßPõ¨¦¨
ö£õ¸Ò ¦Szu¨£kQÓx. ªßPõ¨¦¨ö£õ¸Îß J¨¦ø© ÂkvÓß 7
GÛÀ, ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSzvÓøÚU PnUQkP.
1.53 Ç ªß÷uUQPÒ, öuõh›øn¨¤¾® £UP Cøn¨¤¾®
CønUP¨£kQßÓÚ. C¢u Ç Cøn¨¦PÎ¾® QøhUP¨ö£Ö®
öuõS£¯ß ªß÷uUSz vÓßPÒ •øÓ÷¯ 6 µF ©ØÖ® 25µF GÛÀ,
A®ªß÷uUQPÎß ªß÷uUSzvÓßPøÍU PnUQkP.
1.54 ªß÷uUSzvÓß 0.5 µF ©ØÖ® 0.75 µF öPõsh Ç ªß÷uUQPÒ £UP
Cøn¨¤À CønUP¨£mkÒÍ J¸ Aø©¨¦hß 110 V ªßP»®
CønUP¨£mkÒÍx. ªß‰»zvß ªßÞmh® ©ØÖ® JÆöÁõ¸
ªß÷uUQ°¾® EÒÍ ªßÞmh® PõsP.
52
www.tntextbooks.in
30 F
C1
1.55 ‰ßÖ ªß÷uUQPÒ £UP Cøn¨¤À CønUP¨£mk
100 V ªßP»zxhß CønUP¨£mkÒÍøu £h® C2
20 F
PõmkQÓx. ªß÷uUQ°ß öuõS¨¤À ÷\ªzx

øÁUP¨£mkÒÍ ö©õzu BØÓÀ GßÚ? 10 F
C3
1.56 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ¯õÚx, SÔ¨¤mh

ªßÚÊzuzvÀ øÁUP¨£kQÓx. uPkPÐUQøh÷¯ 100V
3 mm ui©ß öPõsh J¸ £õÍ® ¦Szu¨£kQÓx.
uPkPÐUS Cøh÷¯ EÒÍ ªßÚÊzuzøu ©õÓõ©À øÁUP, uPkPÎß
Cøhzöuõø»Ä 2.4 mm. AvP©õUP¨£kQÓx. £õÍzvß ªßPõ¨¦
©õÔ¼ø¯U PnUQkP.
1.57 J¸ Cønzumk ªß÷uUQ°ß uPkPÐUQøh÷¯ EÒÍ CøhöÁÎ°ß
|õßQÀ ‰ßÖ £Sv, ªßPõ¨¦ ©õÔ¼ 3 Eøh¯ ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõÀ
{µ¨£¨£kQÓx. ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÎÀ ÷\ªzx øÁUP¨£mkÒÍ
BØÓ¼ß \uÃu® GßÚ?
2 F
C2
C1
1.58 £hzvÀ Põmh¨£mkÒÍ ªß A
D B
÷uUQPÎß ªßÞmhzøuU PõsP.
2 F
÷©¾® AøÁPÎß Cøh÷¯ EÒÍ C3
1 F
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmøhU PõsP.
120V
1.59 JÆöÁõßÖ® 9 pF ªß÷uUSzvÓß öPõsh ‰ßÖ ªß÷uUQPÒ öuõh›
øn¨¤À CønUP¨£mkÒÍÚ. öuõS¨¤ß ö©õzu ªß÷uUSzvÓß
¯õx? öuõS¨£õÚx 120 V ‰»zxhß CønUP¨£k®÷£õx, JÆöÁõ¸
ªß÷uUQ°ß Cøh÷¯²® EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk ¯õx?
53
www.tntextbooks.in
ÂøhPÒ
1.1 (b) 1.2 (c) 1.3 (c) 1.4 (c) 1.5 (d)
1.6 (a) 1.7 (d) 1.8 (b) 1.9 (a) 1.10 (d)
1.11 (a) 1.12 (a) 1.13 (d) 1.14 (c) 1.15 (c)
1.35 (i) AvP›US® (ii) ©õÓõv¸US® (iii) ©õÓõv¸US®

1.41 q1 = 8 × 10−6C , q2 = –2 × 10−6 C
1.42 q1 = 33.33 × 10−9C, q2 = 66.66 ×10−9C, x = 0.1 m
1.43 0.9 × 104Vm–1
1.44 V = 1800 V, E = 4000 Vm−1
1.45 2 × 10−9N, ¦»zvß vø\°À, τ = 0.866 × 10−11 Nm
1.46 360 N/C, 180 N C–1
1.47 +q --Â¼¸¢x 0.25 m öuõø»ÂÀ
1.48 –0.255 J
1.49 5.70 J
1.50 1.67 × 105 N m2 C−1
1.51 _È, 105 N C–1, 4.44 × 104 N C−1
1.52 2.478 × 10−9F
1.53 C1 = 15 µF, C2 = 10µF
1.54 q = 137.5 µC, q1 = 55 µC, q2 = 82.5 µC
1.55 0.3 J
1.56 εr = 5
1.57 50%
1.58 q1 = 144 × 10−6C, q2 = 96 × 10−6C, q3 = 48 × 10−6C
V1 = 72 V, V2 = 48 V
1.59 3 pF, JÆöÁõßÖ® 40 V
54
www.tntextbooks.in
2. ªß÷ÚõmhÂ¯À
ªßÞmh[PÎß C¯UPzøu¨ £ØÔ ÂÍUPUTi¯ C¯Ø¤¯¼ß J¸ ¤›Ä
ªß÷ÚõmhÂ¯»õS®. ªßÞmh® ö£Óõu E÷»õPU Phzv JßÔÀ
AqUP¸Ähß CÖUP©õP ¤ønUP¨£hõu J¸ ]» G»UmµõßPÒ, JÊ[PØÓ
•øÓ°À C[S® A[S©õP öuõhº¢x C¯[QU öPõs÷h ÇUS®. ö£õ¸Îß
öÁ¨£ C¯UP AP BØÓÀ ÷£õx©õÚuõP Ç¨£uõÀ, uÛzuÛ¯õÚ AqUPÎß
öÁÎUTmiÀ EÒÍ G»UmµõßPÒ ÂkÂUP¨£mk ö£õ¸Îß ÁÈ÷¯
C¯[SQßÓÚ. BÚõÀ, G¢u J¸ ¦ÒÎ°¾®, ªßÞmh[PÎß öuõS £¯ß
Kmh® _È¯õS®. GÚ÷Á, ªß÷Úõmh® {PÇõx. C¢u GÀUmµõßPÒ PmkÓõ
G»UmµõßPÒ (free electrons) GÚ¨£k®. PmkÓõ G»UmµõßPøÍ, SÔ¨¤mh
vø\°À C¯[P øÁUPz ÷uøÁ¨£k® ¦Ó BØÓø» ªßÛ¯US Âø\ (emf)
GÚ»õ®. ªßÛ¯US Âø\ Gß£x Âø\¯À». BÚõÀ. J¸ •øÚ°¼¸¢x
©ØöÓõ¸ •øÚUS Kµ»S ªßÞmhzøu |Pºzua ö\´¯¨£k® ÷Áø»¯õS®.
Phzv°À, J¸ SÔ¨¤mh vø\°À PmkÓõ G»UmµõßPÎß Kmh®
ªß÷Úõmhzøu (current) HØ£kzxQÓx.
2.1 ªß÷Úõmh®
Phzv JßÔß J¸ £Sv°ß ÁÈ÷¯ ªßÞmh® £õ²® Ãu®
ªß÷Úõmh® GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. Phzv°ß J¸ £Svø¯ t Põ»zvÀ
Ph¢x ö\À¾® ö©õzu ªßÞmh® q GÛÀ, ªß÷Úõmh® I = q / t. q ß A»S
T¾®. t ß A»S ÂÚõi. ªß÷Úõmh® I B®¤¯›À SÔUP¨£k®. ªßÞmh®
£õ²® Ãu® ^µõP Aø©¯õÂiÀ ªß÷Úõmh® Põ»zøu¨ ö£õÖzx ©õÖ£k®.
dq
GÚ÷Á ªß÷Úõmhzvß Pn©v¨ø£ i = GÚU TÓ»õ®.
dt
ªß÷Úõmh® J¸ ì÷P»º AÍÄ. ÷|º ªßÞmh[PÎß C¯UP vø\
AÀ»x G»UmµõßPÎß C¯UP vø\US Gvº vø\ ©µ¦ ªß÷Úõmhzvß
vø\¯õPU öPõÒÍ¨£k®.
J i E
2.1.1. CÊ¨¦ vø\÷ÁP® ©ØÖ®
C¯UP Gs (Drift velocity and X Y
mobility) vd
ªßP»zxhß CønUP¨£mh XY
GßÓ Phzvø¯U P¸xP (£h® 2.1). X&À
Ç¢x YI ÷|õUQa ö\¯Ø£k® E GßÓ
£h® 2.1 ªß÷ÚõmhU Phzv
^µõÚ ªß¦»® Phzv°À {ÖÁ¨£kQÓx.
55
www.tntextbooks.in
ªß¦»® CÀ»õu {ø»°À Phzv°À EÒÍ PmkÓõ G»UmµõßPÒ GÀ»õz

vø\PÎ¾® C¯[QU öPõsi¸UQßÓÚ. CuÚõÀ ªß÷Úõmh® HØ£hõx.
BÚõÀ, ªß¦»® ö\¯À£kzu¨£mhÄhß Y •øÚ°À EÒÍ G»UmµõßPÒ,
ªß¦»zvØS Gvº vø\°À F = eE GßÓ Âø\ø¯ En¸®. CuÚõÀ,
G»UmµõßPÒ •kUP©øh¢x, Jß÷ÓõöhõßÖ®, Phzv°À EÒÍ ÷|ºªß
A¯ÛPÐhÝ® ÷©õu¾USm£kQßÓÚ.
÷©õu¼ß ÂøÍÁõP G»UmµõßPÎß «x ¤ß÷ÚõUQ¯ Âø\
ö\¯Ø£k®. GÚ÷Á, CøÁ ö©xÁõP, ªß¦»zvØS GvµõÚ vø\°À, vd GßÓ
^µõÚ \µõ\› CÊ¨¦z vø\÷Ázxhß uÒÍ¨£kQßÓÚ. öÁÎ¨¦Ózv¼¸¢x
ö\¯À£k® ªß ¦»zvÚõÀ, Phzv°ß ÁÈ÷¯ Pmk¨£õhØÓ C¯UPzvÀ EÒÍ
G»UmµõßPÒ «x voUP¨£k® vø\÷ÁP® CÊ¨¦z vø\÷ÁP® GÚ
Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. Ç ÷©õuÀPÐUS Cøh¨£mh \µõ\›U Põ»® τ GÚÄ®
G»Umµõß ö£Ö® •kUP® a GÚÄ® öPõshõÀ, CÊ¨¦ vø\÷ÁP®.
v d = aτ
m {øÓ öPõsh G»Umµõß En¸® Âø\
F = ma
eE
GÚ÷Á, a =
m
eE
∴vd = τ = µE
m
eτ
C[S µ = Gß£x C¯UP Gs (mobility) GÚ¨£k®. Cx Kµ»S
m
Á¼ø© öPõsh ªß¦»zvÚõÀ ö£Ó¨£k® CÊ¨¦ vø\÷ÁP® GÚ
Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. Cuß A»S m2V–1s–1. CÊ¨¦ vø\÷ÁP® ªß¦»
Á¼ø©US ÷|ºzuPÂÀ Aø©²®. Cuß ©v¨¦ 0.1 cm s–1.AÍÂÀ ªPU
SøÓÁõP ÇUS®.
2.1.2 ªß÷Úõmh Ahºzv (Current density)
J¸ ¦ÒÎ°À ªß÷Úõmh Ahºzv Gß£x, A¨¦ÒÎ°À, ªßÞmh®
C¯[S® vø\US ö\[SzuõPU P¸u¨£k®, Kµ»S £µ¨¤ß ÁÈ÷¯ Kµ»S
Põ»zvÀ £õ²® ªßÞmhzvß AÍÄ GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
A SÖUS öÁmk¨ £µ¨¦ öPõsh Phzv°ß ÁÈ÷¯ £õ²® I
ªß÷ÚõmhzvØPõÚ ªß÷Úõmh Ahºzv J Gß£x
(q /t ) I
J = =
A A
ªß÷Úõmh Ahºzv öÁUhº AÍÁõS®. Cx A m–2 GßÓ A»PõÀ
SÔUP¨£k®.
*«USøÓÁõÚ ªß÷Úõmh® ©ØÖ® Pn ÷|µ ªß÷Úõmh® ÷£õßÓøÁ i GßÓ
SÔ±miÚõ¾® ©ØÓ ªß÷Úõmh[PøÍ I GßÓ SÔ±miÚõ¾® C¨£õh ¡¼À
SÔUP¨£mkÒÍÚ.
56
www.tntextbooks.in
2.1.3 ªß÷ÚõmhzvØS® CÊ¨¦ vø\÷ÁPzvØS® EÒÍ öuõhº¦

L }Í•®, A SÖUS öÁmk¨ £µ¨¦® öPõsh XY GßÓ Phzvø¯U
P¸xP (£h® 2.1). Auß •øÚPÐUQøh÷¯ E Á¼ø© öPõsh ªß¦»®
ö\¯À£kzu¨£kQÓx. Phzv°ß Kµ»S £¸©ÛÀ EÒÍ PmkÓõ
G»UmµõßPÎß GsoUøP n GßP. G»UmµõßPÒ vd GßÓ {ø»¯õÚ CÊ¨¦
vø\÷ÁPzxhß Ch¨£UP©õP C¯[S®.
Phzv°À EÒÍ PmkÓõ G»UmµõßPÎß GsoUøP = nAL
G»UmµõÛß ªßÝmh® = e
Phzv°ß ÁÈ÷¯ £õ²® ö©õzu ªßÞmh® = q = (nAL) e
L
ªßÞmh[PÒ Phzv°ß ÁÈ÷¯ ö\À» BS® Põ»®, t = v
d
q (nAL )e
Phzv°ß ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh®, I = = (L /v )
t d
I = nAevd ...(1)
Phzv°ß ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh®, CÊ¨¦ vø\÷ÁPzvØS
÷|ºzuPÂÀ Aø©²®.
I
\©ß£õk (1)À Ç¢x, = nevd
A
⎡ I ⎤
J = nevd ⎢⎣∵ J = A , ªß ÷ Úõmh Ahº zv⎥⎦
2.1.4. Kªß Âv (Ohm's law)

áõºä ø\©ß K® Gß£Áº ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiØS® ªß÷ÚõmhzvØS®
EÒÍ öuõhºø£ {ÖÂÚõº. Cx Kªß Âv GÚ¨£k®. K¸ Phzv°ß ÁÈ÷¯
£õ²® ªß÷Úõmh®
I = nAevd
eE
BÚõÀ vd = .τ
m
eE
∴ I = nAe τ
m
nAe 2 ⎡ V⎤
I = τV ⎢⎣∵ E = L ⎥⎦
mL
mL
C[S, V Gß£x ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk. GßÓ AÍÄ
nAe 2τ
öPõkUP¨£mh PhzvUS ©õÔ¼¯õS®. Cx Phzv°ß ªßuøh (R) GÚ¨£k®.
57
www.tntextbooks.in
∴ I α V
CÆÂv¨£i, ©õÓõ öÁ¨£{ø»°À, Phzv JßÔß ÁÈ÷¯ £õ²® ^µõÚ
ªß÷Úõmh® Phzv°ß •øÚUS Cøh¨£mh ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiØS
÷|ºzuPÂÀ Aø©²®.
1
AuõÁx I α V AÀ»x I = V
R Y
V
∴ V = IR AÀ»x R =
I
Phzv JßÔß •øÚPÐUS Cøh¨£mh I
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiØS® Auß ÁÈ÷¯ £õ²®
ªß÷ÚõmhzvØS® EÒÍ uPÄ Phzv°ß ªßuøh
GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQßÓx. ªßuøh°ß A»S 0
V X
ohm (Ω).
£h® 2.2 KªU Phzv°ß
ªßuøh°ß uø»RÈ ªßPhzxz vÓß
V-I Áøµ£h®
(Conductance) BS®. Cuß A»S mho (Ω–1)
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk V, ªß÷Úõmh® I US ÷|ºzuPÂÀ Aø©ÁuõÀ V©ØÖ®
IUS Cøh¨£mh Áøµ£h® (£h® 2.2) J¸ PhzvUS ÷|º÷PõhõP Aø©²®.
Phzv JßÔß ÁÈ÷¯ ^µõÚ ªß÷Úõmh® £õ²®÷£õx ©mk÷© Kªß Âv
ö£õ¸¢x®.
2.1.5 uß ªßuøh Gs ©ØÖ® ªßPhzx Gs
Phzv JßÔß ªßuøh¯õÚx (R), Auß }ÍzvØS (l) ÷|ºzuPÂ¾®,
SÖUS öÁmk £µ¨¤ØS (A) GvºzuPÂ¾® Aø©²®.
l ρl
R α AÀ»x R =
A A
ρ Gß£x Phzv¨ ö£õ¸Îß _¯ ªßuøh AÀ»x uß ªßuøh Gs
GÚ¨£k®.
l = l m, A = l m2, GÛÀ ρ = R
Kµ»S }Í•®, Kµ»S SÖUS öÁmk¨ £µ¨¦® öPõsh Phzv JßÖ
ªß÷ÚõmhzvØS HØ£kzx® ªßuøh AUPhzv¨ ö£õ¸Îß uß ªßuøh Gs
GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. ρ-ß A»S ohm m (Ω m). Cx J¸ SÔ¨¤mh E÷»õP¨
ö£õ¸ÐUS ©õÔ¼¯õS®.
1
uß ªßuøh Gsoß uø»RÈ ªß Phzx Gs GÚ¨£k®, σ = ρ .
ªßPhzx Gsoß A»S mho m–1 (Ω–1 m–1)
58
www.tntextbooks.in
2.1.6. uß ªßuøh Gsoß Ai¨£øh°À ö£õ¸ÒPøÍ

ÁøP¨£kzxuÀ
ußªßuøh Gs Gß£x J¸ ö£õ¸Îß ]Ó¨¤¯À BS®. ö£õ¸ÒPøÍ,
PhzvPÒ (conductors) ©ØÖ® Põ¨¦¨ ö£õ¸ÒPÒ (insultators) GÚ Ç ö£¸®
¤›ÄPÍõP¨ ¤›UP»õ®. 10−6 – 10−8 Ω m GßÓ AÍÂÀ SøÓ¢u uß ªßuøh
Gs öPõsh E÷»õP[PÐ®, E÷»õPU P»øÁPÐ® (alloys) |ØPhzvPÍõP
Aø©²®. CøÁ AvP BØÓÀ CÇ¨¦ HØ£hõ©À ªß÷Úõmhzøuz uõ[Qa
ö\À¾®. GkzxUPõmkPÒ: öÁÒÎ, A¾ªÛ¯®, uõªµ®, Ç®¦, h[ìhß,
{U÷µõ®, ©õ[PÛß, Põßìhßhß. öÁ¨£{ø» E¯¸®÷£õx E÷»õP[PÎß
uß ªßuøh öÁ¨£{ø» Gs E¯¸®. Põ¨¦¨ ö£õ¸ÒPÐUS 108 – 1014 Ω m
GßÓ AÍÂÀ ªP AvP uß ªßuøh Gs ÇUS®. ªß÷ÚõmhzvØS ªP AvP
ªß uøhø¯z u¸®. C¨ö£õ¸ÒPÒ ªßPhzuõ¨ ö£õ¸ÒPÒ GÚ¨£k®.
GkzxUPõmkPÒ: Psnõi, ø©UPõ, A®£º (amber), SÁõºmì, ©µUPmøh,
öhL¨»õß (Teflon), ÷£Uø»m. CÆÂ¸ ÁøPPÐUS® Cøh¨£mh ö£õ¸ÒPÒ
SøÓ PhzvPÒ (semi conductors) BS® (AmhÁøn 2.1). CÁØÔß Phzx®
ußø© SøÓÄ. SøÓ PhzvPÎß uß ªßuøh Gs 10−2 – 104 Ω m AÍÂÀ
Aø©²®. GkzxUPõmkPÒ : öáº©õÛ¯®, ]¼Põß.
AmhÁøn 2.1 AøÓöÁ¨£{ø»°À uß ªßuøh GsPÒ

(÷uºÄUS E›¯ußÖ)
ÁøP¨£õk ö£õ¸Ò ρ (Ω
Ω m)
PhzvPÒ öÁÒÎ 1.6 × 10−8

uõªµ® 1.7 × 10−8
A¾ªÛ¯® 2.7 × 10−8
Ç®¦ 10 × 10−8
SøÓ PhzvPÒ öáº©õÛ¯® 0.46

]¼Põß 2300
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÒPÒ Psnõi 1010 – 1014

©µUPmøh 108 – 1011
SÁõºmì 1013
Cµ¨£º 1013 – 1016
59
www.tntextbooks.in
2.2 «UPhzxz vÓß (Super conductivity)

\õuõµn PhzvPÒ, SøÓ¢u öÁ¨£{ø»PÎÀ AvP PhzxzvÓøÚ¨
ö£ÖQßÓÚ. ªPU SøÓ¢u öÁ¨£{ø»PÎÀ, J¸ ]» E÷»õP[PÒ, AøÁPÎß
÷\º©[PÒ ©ØÖ® E÷»õPU P»øÁPÎß ªßuøh _È ©v¨ø£ Aøh²®. _È
ªßuøh²hß ªß÷ÚõmhzøuU Phzx® AÁØÔß ußø© «UPhzxzvÓß
GÚ¨£k®. C¨£sø£ öÁÎ¨£kzx® ö£õ¸ÒPÒ «UPhzvPÒ (super con-
ductors) GÚ¨£k®.
«UPhzxz vÓøÚ •u¼À Põ©º¼[U Kßì (Kammerlingh Onnes)
Gß£Áº 1911À PshÔ¢uõº. 4.2K (£h® 2.3)
öÁ¨£{ø»°À £õuµ\zvß ªßuøh vjöµÚ
_È ©v¨ø£ AøhÁøuU PshÔ¢uõº. 1957À
£ºmß, T¨£º, ìPøµL£º BQ÷¯õµõÀ
ªßPhzx® £s¦UPõÚ öPõÒøP ÂÍUP®
uµ¨£mhx. Cx BCS öPõÒøP GÚ¨£k®.
R( )
\õuõµn PhzvPÒ, u[PÒ ªßuøhø¯
vjöµÚ CÇ¢x «UPhzvPÍõP ©õÖQßÓ
0 4.2 K
öÁ¨£{ø» ö£¯ºÄ öÁ¨£{ø» AÀ»x
T (K)
©õÖ{ø» öÁ¨£{ø» Tc (Transition tempera-
ture) GÚ¨£k®. ö£¯ºÄ öÁ¨£{ø»°À £h® 2.3 £õuµ\zvß
¤ßÁ¸® ©õÖ£õkPÒ Põn¨£kQßÓÚ. «UPhzx vÓß
1. ußªßuøh Gs _È¯õQßÓx.
2. ªßPhzx Gs •iÂ»õ (Infinity) ©v¨ø£ AøhQÓx.
3. Põ¢u¨ £õ¯U ÷PõkPÒ ö£õ¸Î¼¸¢x JxUQz uÒÍ¨£kQßÓÚ.
«UPhzvPÎß £¯ßPÒ
1. «UPhzx C¯ØÔPÒ (generators) Aø©¨¦PÎÀ, BØÓÀ ÷\ª¨¦
vÓß Aø©¨¦PÍõP «UPhzvPÒ EÒÍÚ.
2. «UPhzxz vÓß öPõsh Põ¢u[PÒ Cµ°À ÁsiPøÍ
ushÁõÍ[PÎÀ Ç¢x E¯ºzu¨ £¯ß£kQßÓÚ. ªPU SøÓ¢u BØÓø»¨
£¯ß£kzv Cµ°À Ásiø¯ ªP AvP ÷ÁPzxhß ö\¾zu»õ®.
3. CµõUöPmkPÎß EuÂ°ßÔ, xønU÷PõÒPøÍ ÷|µi¯õP AÁØÔß
Ámh¨£õøuUS HÁ, «UPhzxvÓß öPõsh Põ¢u HÄ Aø©¨¦PøÍ¨
£¯ß£kzu»õ®.
60
www.tntextbooks.in
4. «UPhzxvÓß öPõsh Põ¢u[PøÍU öPõsk, uõxUPøÍ¨

¤›zöukUS®, ªPz vÓß Áõ´¢u G¢vµ[PøÍ E¸ÁõUP»õ®. CU Põ¢u[P
øÍ¨ £¯ß£kzv |À» {ø»°À EÒÍ ö\ÀPÎÀ Ç¢x, PmiPøÍ (Tumor)
E¸ÁõUS® ö\ÀPøÍ, AvPa \›Ä ªUP Põ¢u¨¦»zøu¨ öPõsk ¤›UP»õ®.
5. «UPhzx {ø»°À EÒÍ PhzvPÎÀ ªß÷Úõmhzvß Á¼ø©
©õÓõ©À ÇUS®. BP÷Á AÁØøÓ ªß AÝ¨¤U P®¤PÎÀ £¯ß£kzu»õ®.
6. PoÛPÎÀ (Computer) {øÚÄ (A) ÷\ªUS® Ai¨£øhU
TÖPÍõPa ö\¯À£kQßÓÚ.
2.3 Põº£ß ªßuøh¯õUQPÒ (Carbon resistors)
_ØÖUP®¤ ªßuøh¯õUQPÒ AÍÂÀ ö£›¯uõPÄ® E¸ÁõUS® ö\»Ä
AvP©õPÄ® EÒÍÚ. GÚ÷Á, Põº£ß ªßuøh¯õUQPÒ £¯ß£kzu¨
£kQßÓÚ. Põº£ß £iP ö©À÷»k øÁUP¨£mh ö\µõªU (Ceramic)
EÒÍPzuõÀ BÚx Põº£ß ªßuøh¯õUQ¯õS®. CøÁPÒ, AÍÂÀ
]Ô¯uõPÄ®, {ø»zußø©²øh¯uõPÄ®, Âø» SøÓÁõÚx©õPÄ® EÒÍÚ.
Põº£ß ªßuøh¯õUQPÎß ªßuøh ©v¨¦PÒ, AÁØÔß «x {ÓU SÔ±kPÒ
Cmk SÔUP¨£k® (AmhÁøn 2.2). ‰ßÖ {ÓU SÔ±k Eøh¯ Põº£ß
ªßuøh¯õUQ°À J¸ •øÚ°À EÒÍ öÁÒÎ AÀ»x u[P ÁøÍ¯®,
ªßuøh°ß ©õÖ£k® AÍøÁU (tolerance) SÔUS®. AuõÁx, ªßuøh°ß
©õÖ£õmk Ãaø\U (+) SÔUQÓx. öÁÒÎ, u[P®, ]Á¨¦, £Ê¨¦ {Ó
ÁøÍ¯[PÎß ©õÖ£õmk AÍÄPÒ •øÓ÷¯ 10%, 5%, 2%, 1% BS®.
CÆÁõÓõÚ {Ó ÁøÍ¯® HxªÀø»
ö¯ÛÀ, ©õÖ£mk AÍÄ 20% GÚ¨ AmhÁøn 2.2 Põº£ß
ö£õ¸Ò£k®. Akzu •øÚ°À EÒÍ ªßuøh¯õUQPÎÀ {ÓUSÔ±k
•uÀ Cµsk ÁøÍ¯[PÒ ªßuøh {Ó® Gs
©v¨¤ß •UQ¯ Gsq¸UPÍõS®.
P¸ø© 0
CuÝhß ö£¸UP ÷Ási¯ 10&ß
AkUQøÚ AÀ»x _ÈPÎß (zeroes) £Ê¨¦ 1
GsoUøPø¯ ‰ßÓõÁx ÁøÍ¯® ]Á¨¦ 2
SÔUQÓx. Bµg_ 3
GkzxUPõmk : £h® 2.4À •uÀ ©g\Ò 4
©g\Ò ÁøÍ¯zvØS›¯ Gs 4. Akzu £aø\ 5
Fuõ ÁøÍ¯zvØS›¯ Gs 7,
}»® 6
‰ßÓõÁx ÁøÍ¯zvØS›¯x 103
BS®. öÁÒÎ ÁøÍ¯zvß Fuõ 7
©õÖ£õmk AÍÄ 10% GÚ÷Á ö©õzu Q÷µ 8
ªßuøh 47 × 103 + 10% BS®. öÁsø© 9
61
www.tntextbooks.in
Fuõ P¸¨¦
©g\Ò Bµg_ öÁÒÎ £Ê¨¦ ]Á¨¦ ö£õß
4 7 000 + 10% 1 0 00 ±5 %
£h® 2.4 Põº£ß
£h® 2.5 Põº£ß ªßuøh¯®
ªßuøh¯õUQ°ß {ÓUSÔ±k
AuõÁx 47KΩ, 10%. £h® 2.5&À 1 k Ω, 5% Põº£ß ªß uøh¯õUQ Põmh¨
£mkÒÍx.
uØPõ»zvÀ, |õßS {ÓUSÔ±k Põº£ß ªßuøh¯õUQPÒ
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. ]» SÔ¨¤mh £¯ß£õkPÎÀ 1% ©ØÖ® 2% ©õÖ£õmk
AÍÄPÒ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
2.4 ªß uøh¯õUQPÎß öuõS¨¦ (Combination of resistors)
ªßuøh¯õUQPøÍU öPõsh GÎ¯ ªß_ØÖPÎÀ Kªß Âvø¯¨
£¯ß£kzv öuõS£¯ß ªßuøhø¯U Põn»õ®. ªß uøh¯õUQPøÍ öuõhº
©ØÖ® £UP Cøn¨¦PÎÀ CønUP»õ®.
2.4.1. öuõhº Cøn¨¤À ªß uøh¯õUQPÒ (Resistors in series)

£h® 2.6À Põmi²ÒÍ£i R
öuõhµõP CønUP¨£mkÒÍ
R1 R2 R3 R4
R1, R2, R3, R4 ªßuøh I
öPõsh ªß uøh¯õUQPøÍU
V1 V2 V3 V4
P¸x÷Áõ®.
£h® 2.6 öuõh›øn¨¤À
ªß uøh¯õUQPÒ
ªßuøh¯õUQPÒ
öuõhµõP EÒÍ÷£õx, JÆöÁõ¸
ªß uøh¯õUQ°ß ÁÈ¯õPÄ® J÷µ AÍÄ ªß÷Úõmh® £õ²®.
ªßuøh¯õUQPÎß öuõS¨¤ß •øÚPÐUS Cøh÷¯ ö\¾zu¨£k®
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk VGÛÀ, R1, R2, R3 ©ØÖ® R4 ªß uøh¯õUQPÐUS
Cøh¨£mh ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk = V1, V2, V3, V4
Kªß Âv¨£i V = V1 + V2 + V3 + V4
V1 = IR1, V2 = IR2, V3 = IR3, V4 = IR4 ©ØÖ® V = IRs
C[S RS Gß£x öuõhº Cøn¨¦ öuõS¨¤ß öuõS£¯ß ªßuøh
BS®.
GÚ÷Á IRS = IR1 + IR2 + IR3 + IR4 or RS = R1 + R2 + R3 + R4
BP÷Á, öuõhµõP CønUP¨£mkÒÍ £» ªß uøh¯õUQPÐUS öuõS£¯ß
ªßuøh, uÛzuÛ ªß uøh¯õUQPÎß ªßuøh¯[PÎß Tku¾USa \©®.
62
www.tntextbooks.in
2.4.2 £UP Cøn¨¤À ªßuøh¯õUQPÒ (Resistors in Parallel)

£h® 2.7À Põmi²ÒÍ£i £UP V
Cøn¨¤À ÷\ºUP¨£mkÒÍ R1, R2, R3, R1
R4 ªßuøh öPõsh |õßS ªßuøh¯õU I1
QPøÍU P¸x÷Áõ®. CzöuõS¨¦hß V R2
I2
ªßÛ¯US Âø\ öPõsh ‰»®
A R3 B
CønUP¨£mkÒÍx. ªß uøh¯õUQPÒ
I I3
£UP Cøn¨¤À EÒÍ÷£õx, JÆöÁõ¸ R4
ªßuøh¯õUQ°ß SÖU÷P ªßÚÊzu I4
÷ÁÖ£õk V &USa \©®.
R
öuõS¨¤øÚ Aøh²® I GßÓ £h® 2.7 £UP Cøn¨¤À
ªß÷Úõmh® I1, I2, I3, I4 GÚ¨ ¤›¢x ªßuøh¯õUQPÒ
•øÓ÷¯ R1, R2, R3, R4 ÁÈ÷¯ ö\À¾®.
C¨÷£õx
I = I1 + I2 + I3 + I4.
Kªß Âv¨£i
V V V V V
I1 = R , I2 = R , I3 = R , I4 = R ©ØÖ® I = R
1 2 3 4 P
C[S RP Gß£x £UP Cøn¨¦z öuõS¨¤ß öuõS£¯ß ªßuøh BS®.

V V V V V
∴ = + + +
RP R1 R2 R3 R 4
1 1 1 1 1
= + + +
R P R1 R 2 R3 R 4
GÚ÷Á, £» ªßuøh¯õUQPÒ £UP Cøn¨¤À CønUP¨£k®÷£õx,

uÛzuÛ ªßuøh¯õUQPÎß ªßuøh°ß uø»RÈPÎß TkuÀ, öuõS£¯ß
ªßuøh°ß uø»RÈUSa \©®
2.5 öÁ¨£{ø»ø¯a \õº¢u ªßuøh
ö£õ¸ÒPÎß uß ªßuøh Gs öÁ¨£{ø»ø¯¨ ö£õ¸zx ©õÖ£k®.
öÁ¨£{ø» E¯¸® ÷£õx PhzvPÎß ªßuøh AvP›US®. 0oC&À
Phzvö¯õßÔß ªßuøh Ro ©ØÖ® to CÀ A÷u Phzv°ß ªßuøh Rt GÛÀ,
Rt = Ro (1 + αt)
CvÀ α Gß£x ªßuøh öÁ¨£{ø» Gs (Temperature Co-efficient of
resistance) GÚ¨£k®.
63
www.tntextbooks.in
Rt − Ro
α = Ro t
1o C öÁ¨£{ø» E¯ºÁõÀ HØ£k®
ªßuøh ©õÖ£õmiØS®, 0oC&À EÒÍ
ªßuøhUS® EÒÍ uPÄ ªßuøh öÁ¨£{ø» R( )
Gs GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. öÁ¨£{ø»ø¯¨ R0
ö£õ¸zx ªßuøh°À HØ£k® ©õÖ£õk
£h® 2.8À Põmh¨£mkÒÍx. 0ºC T (C)
E÷»õP[PÒ ÷|ºUSÔ ªßuøh £h® 2.8 öÁ¨£
öÁ¨£{ø» Gs öPõshøÁ. AuõÁx, {ø»ø¯a \õº¢u
öÁ¨£{ø» E¯¸®÷£õx AÁØÔß ªßuøh²® ªßuøh©õØÓ®
AvP›US®. ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÒPÒ ©ØÖ® SøÓ
PhzvPÒ GvºUSÔ ªßuøh öÁ¨£{ø» Gs öPõshøÁ. AuõÁx,
öÁ¨£{ø» E¯¸®÷£õx AÁØÔß ªßuøh SøÓ²®. GvºUSÔ ªßuøh
öÁ¨£{ø» Gs öPõsh ö£õ¸Ò (Thermistor) GÚ AøÇUP¨£k®.
E÷»õPU P»øÁPÎß ªßuøh öÁ¨£{ø» Gs SøÓÁõP ÇUS®.
2.6 ªßP»zvß APªßuøh (Internal resistance of a cell)
J¸ ªß_ØÔß ¦Óz÷u, ªß÷Úõmh® ªßP»zvß ÷|º•øÚ°À Ç¢x
Gvº•øÚUS Aa_ØÔÀ EÒÍ öÁÆ÷ÁÖ TÖPÎß ÁÈ÷¯a ö\À¾®.
ªß÷Úõmh©õÚx öuõhºa]¯õP Aø©¯, ªßP»zvÝÒ EÒÍ ªß£S
vµÁzvß (electrolyte) ÁÈ¯õP Auß Gvº•øÚ°À Ç¢x ÷|º•øÚUS
ªß÷Úõmh® £õ¯ ÷Ásk®. CÆÁõÖ ªßP»zvÝÒ ªß÷Úõmh® ö\À¾®
{PÌÂÀ, ªßP»zvÝÒ EÒÍ ªß£S vµÁ® ªß÷ÚõmhzvØS J¸
ªßuøhø¯z u¸QÓx. Cx ªßP»zvß APªßuøh GÚ¨£k®.
¦v¯uõPz u¯õ›UP¨£mh ªßP»zvß APªßuøh SøÓÁõP Aø©²®.
|õÍøhÂÀ Auß APªßuøh AvP›US®.
÷ÁõÀm «mhøµU öPõsk
ªßP»zvß APªßuøhø¯U + V
PõnÀ
£h®&2.9À Põmi²ÒÍ£i ªß
E
Cøn¨¦a ö\´¯¨£kQÓx. \õÂ K
I
vÓ¢u {ø»°À EÒÍ÷£õx,
ªßP»zvØS SÖUPõP E¯º
R
ªßuøh öPõsh ÷ÁõÀm «mhøµ K
Cønzx, ªßP»zvß ªßÛ¯US £h® 2.9 ªßP»Ûß AP ªßuøh
Âø\ E AÍÂh¨£kQÓx.
64
www.tntextbooks.in
E¯ºªßuøh ÷ÁõÀm «mhº Â»UP©øh¯ ªPU SøÓ¢u ªß÷Úõmhzøu÷¯

GkzxU öPõÒÐ®. Bu»õÀ ªß_ØøÓ vÓ¢u _ØÓõP÷Á P¸u»õ®. GÚ÷Á
÷ÁõÀm «mhº AÍÃk ªßP»zvß ªßÛ¯US Âø\ø¯z u¸®. R GßÓ ]Ô¯
©v¨¦øh¯ ªßuøh öÁÎa_ØÔÀ CønUP¨£mk, \õÂ K ‰h¨£kQÓx. RUS
Cøh¨£mh ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk ªßP»zvß SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu
÷ÁÖ£õmiØS (V) \©®.
RUS Cøh¨£mh ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, V = IR ...(1)
ªßP»zvß APªßuøh r Põµn©õP, ÷ÁõÀm «mhº Põmk®
AÍÁõÚx V, ªßP»zvß ªßÛ¯US Âø\ø¯ÂhU SøÓÁõP Aø©²®.
C¨÷£õx, V = E – Ir AÀ»x Ir = E−V
...(2)
\©ß£õk (2)I \©ß£õk (1) BÀ ÁSUP
Ir E − V ⎛ E −V ⎞ R
= or r = ⎜ ⎟
IR V ⎝ V ⎠
E,V ©ØÖ® Rß ©v¨¦PÒ öu›²©õu»õÀ ªßP»zvß APªßuøh rIU
PnUQh»õ®.
2.7 Qºa\L¨ ÂvPÒ (Kirchoff's laws)
1
Kªß Âvø¯ GÎ¯ ªß_ØÖPÐUS
©mk÷© £¯ß£kzu»õ®. ]UP»õÚ _ØÖPÐUS 5 2
I5 I1
Qºa\L¨ ÂvPøÍ¨ £¯ß£kzv ªß÷Úõmh® I2
AÀ»x ªßÚÊzuzøuU Põn»õ®. CvÀ Ç
I4 O
ö£õxÂvPÒ EÒÍÚ. 1. Qºa\L¤ß ªß÷Úõmh I3
Âv 2. Qºa\L¤ß ªßÚÊzu Âv
3
Qºa\L¤ß •uÀ Âv : (ªß÷Úõmh Âv) 4
J¸ ªß_ØÔÀ, G¢uöÁõ¸ \¢v¨¤¾® £h® 2.10 Qºa\L¤ß

\¢vUQßÓ ªß÷Úõmh[PÎß SÔ°¯À ªß÷Úõmh Âv
TmkzöuõøP _È¯õS®.
\¢vø¯ ÷|õUQa ö\À¾® ªß÷Úõmh® ÷|ºUSÔ Eøh¯x GÚÄ®
\¢v°À Ç¢x öÁÎaö\À¾® ªß÷Úõmh® GvºUSÔ Eøh¯x GÚÄ®
öPõÒÍ¨£kÁx ©µ¦. £h® 2&10À Põmi²ÒÍ£i, J¸ ªß_ØÔÀ EÒÍ 1,2,3,4,5
GßÓ PhzvPÒ O GßÓ \¢v¨¤À \¢v¨£uõPU P¸x÷Áõ®. PhzvPÎß ÁÈ÷¯
ö\À¾® ªß÷Úõmh[PÒ •øÓ÷¯ I1, I2, I3, I4, I5 GÛÀ, Qºa\L¨ •uÀ
Âv°ß£i,
I1 + (−I2) + (−I3) + I4 + I5 = 0 or I1 + I4 + I5 = I2 + I3.
\¢vø¯ ÷|õUQa ö\À¾® ªß÷Úõmh[PÎß TkuÀ, \¢v°¼¸¢x
65
www.tntextbooks.in
öÁÎaö\À¾® ªß÷Úõmh[PÎß Tku¾USa \©®. C¢u Âv¯õÚx

ªßÞmh AÈÂßø© Âv°ß£i Aø©QÓx.
Qºa\L¤ß Cµshõ® Âv (ªßÚÊzu Âv)
J¸ ‰i¯ ªß_ØÔß öÁÆ÷ÁÖ £SvPÎÀ EÒÍ ªßuøh ©ØÖ®
ªß÷Úõmh® BQ¯ÁØøÓ¨ ö£¸UQ Á¸® AÍÄPÎß SÔ°¯À Tmkzußø©
A®‰i¯ _ØÔÀ EÒÍ ªßÛ¯US Âø\PÎß SÔ°¯À TmkzöuõøPUSa \©®.
CÆÂv BØÓÀ AÈÂßø©°ß£i Aø©QÓx.
ªß_ØÖ Áø»PÐUS Qºa\L¨ Âvø¯¨ £¯ß£kzx® ÷£õx, ªß÷Úõmh
vø\ø¯ Á»g_È AÀ»x Chg_È¯õPU öPõÒÍ÷Ásk®. PnUSPÐUSz
wºÄ Põq®÷£õx, |õ® P¸v¯ ªß÷Úõmh vø\¯õÚx £õ²® ªß÷Úõmhzvß
vø\°À Aø©¯õÂiÀ ªß÷Úõmh® GvºUSÔ²hß Aø©²®. ªß÷Úõmh®
÷|ºUSÔ²hß Aø©¢uõÀ, |õ® P¸v¯ vø\°À Esø©¯õÚ ªß÷Úõmh®
Aø©²®.
SÔ¨¤mh vø\ø¯U P¸v¯ ¤ÓS, A I1 B C
PnUS •Êø©US® A÷u vø\ø¯¨ R2
I2 I3
£¯ß£kzu ÷Ásk® Gß£øuU PÁÚzvÀ
R3 R4
öPõÒÍ ÷Ásk®. GÆÁõÓõ°Ý®, R1
Qºa\L¨ Cµshõ® Âvø¯¨ £¯ß£kzx®
I1
÷£õx Á»g_È¯õPa ö\À¾® ªß÷Úõm E1 r1 E2 r2 E3 r3
h[PøÍ ÷|ºUSÔ Eøh¯uõPÄ®, D
F R6 I4 E R5 I3
Chg_È¯õPa ö\À¾® ªß÷Úõmh[PøÍ
GvºUSÔ Eøh¯uõPÄ® P¸x÷Áõ®. £h® 2.11a Qºa\L¨ ÂvPÒ
£h® 2.11a-À Põmi²ÒÍ ªß_ØøÓU P¸u»õ®.

ABCDEFA GßÓ ‰i¯¨ £õøuø¯U P¸vÚõÀ,
I1R2 + I3R4 + I3r3 + I3R5 + I4R6 + I1r1 + I1R1 = E1 + E3
E1, E3 GßÓ Ç ªßP»[PÎß ªß÷Úõmh[PÐ® Á»g_È¯õP
Aø©²®.
ABEFA GßÓ ‰i¯ £õøuUS
I1R2 + I2R3 + I2r2 + I4R6 + I1r1 + I1R1 = E1 – E2
E2 Ehß EÒÍ GvºUSÔ, Auß ªß÷Úõmh® Chg_È¯õP Aø©ÁøuU
SÔUS®.
Qºa\L¨ Cµshõ® Âv°ß £¯ß£õmøh ÂÍUP ¤ßÁ¸®
_ØÖÁø»PÎÀ £õ²® ªß÷ÚõmhzøuU PnUQk÷Áõ®.
66
www.tntextbooks.in
GkzxUPõmk 1 A I1 B I2 C
£h® 2.11b&À Qºa\L¨ •uÀ I3
Âvø¯ B \¢v¨¦US¨ £¯ß£kzu 132 60
20
I1 – I2 – I3 = 0
∴ I3 = I1 – I2 ...(1) 200V 100V
ABEFA GßÓ ‰i¯ £õøuUS F D

I1 E I2
132 I3 + 20I1 = 200 ...(2) £h® 2.11b Qºa\L¨ ÂvPÒ
\©ß£õk (1)I \©ß£õk (2)À
¤µv°h
132 (I1 – I2) + 20I1 = 200
152I1 – 132I2 = 200 ...(3)
BCDEB, GßÓ ‰i¯ £õøuUS
60I2 – 132I3 = 100
I3 ß ©v¨ø£ (1)À Ç¢x 10 50V 5 70V
A I
¤µv°h B
∴ 60I2 – 132 (I1 – I2) 0.5 0.5
= 100 8
– 132I1 + 192I2 = 100...(4) 10
\©ß£õkPÒ (3) ©ØÖ® (4)Iz

wºUP 40V 5 30V
Il = 4.39 A ©ØÖ® I2 = 3.54 A D C

0.5 0.5
GkzxUPõmk 2 £h® 2.11c Qºa\L¨ ÂvPÒ
£h® 2.11cÀ Põmh¨£mkÒÍ ‰i¯ _ØÔÀ ABCDA ÁÈ¯õPa ö\À¾®
ªß÷Úõmh® Á»g_È¯õP Aø©ÁuõPU P¸vÚõÀ, ªß÷Úõmh® ÷|ºUSÔ
Eøh¯uõS®.
10 I + 0.5 I + 5 I + 0.5 I + 8 Ι + 0.5 I + 5 I + 0.5 Ι + 10 I = 50 – 70 – 30 + 40
I ( 10 + 0.5 + 5 + 0.5 + 8 + 0.5 + 5 + 0.5 + 10) = −10
40 I = −10
−10
∴ I = = –0.25 A
40
GvºUSÔ¯õÚx, ªß÷Úõmh® Chg_È¯õP¨ £õ´ÁøuU SÔUQÓx.
67
www.tntextbooks.in
2.7.1 Ãmìhß \©Úa_ØÖ (Wheatstone's B

I3
bridge) P Q
Ig
Qºa\L¨ ÂvPÎß •UQ¯©õÚ £¯ß£õk
Ãmìhß \©Úa _ØÖ BS® (£h® 2.12). Ãmìhß I1 G
\©Úa _ØÔÀ P, Q, R, S GßÓ ªßuøhPÒ J¸ A I2 C
‰i¯ _ØøÓ E¸ÁõUS©õÖ CønUP¨£mkÒÍÚ.
E ªßÛ¯USÂø\ öPõsh ªßP»® A ©ØÖ® C S
R
¦ÒÎPÐUQøh÷¯ CønUP¨£mkÒÍx. ªßP»z I4
v¼¸¢x öÁÎ¨£k® I GßÓ ªß÷Úõmh® I1, I2, D
I3, I4 GßÓ |õßS £SvPÍõP¨ ¤›QßÓx.
PõÀÁÚõ«mh›ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªß÷Úõmh®
Ig. PõÀÁÚõ «mh›ß ªßuøh G. I
E
Qºa\L¨ ªß÷Úõmh Âvø¯ B \¢vUS¨ £h® 2.12 Ãmìhß
£¯ß£kzu \©Úa _ØÖ
I1 – Ig – I3 = 0 ...(1)
Qºa\L¨ ªß÷Úõmh Âvø¯ D \¢vUS¨ £¯ß£kzu
I2 + Ig – I4 = 0 ...(2)
Qºa\L¨ ªßÚÊzu Âvø¯ ABDA GßÓ ‰i¯ £õøuUS¨ £¯ß£kzu
I1 P + IgG – I2 R = 0 ...(3)
Qºa\L¨ ªßÚÊzu Âvø¯ ABCDA GßÓ ‰i¯ £õøuUS¨ £¯ß£kzu
I1P + I3Q – I4S – I2R = 0 ...(4)
PõÀÁÚõ«mhº _È Â»UP® Põmk®÷£õx, B ©ØÖ® D ¦ÒÎPÒ J÷µ
ªßÚÊzuzvÀ Aø©²®. ÷©¾® Ig = 0 BS®. Ig = 0 GÚ \©ß£õkPÒ (1), (2),
(3)À ¤µv°h
I1 = I 3 ...(5)
I2 = I 4 ...(6)
I1P = I2R ...(7)
\©ß£õkPÒ (5), (6), (7)ß ©v¨¦PøÍ \©ß£õk (4)À ¤µv°h
I1P + I1Q – I2S – I2R = 0
I1 (P + Q) = I2 (R+S) ...(8)
\©ß£õk (8)I \©ß£õk (7) BÀ ÁSUP
I1(P + Q ) I 2 (R + S )
=
I1P I 2R
P +Q R +S
∴ =
P R
68
www.tntextbooks.in
Q S
1+ =1+
P R
Q S P R
∴ = AÀ»x =
P R Q S
Cx÷Á \©Úa _ØÖ \©{ø»°À Aø©ÁuØPõÚ {£¢uøÚ¯õS®. P, Q,
Rß ©v¨¦PÒ öu›¢uõÀ ªßuøh S-ß ©v¨ø£U PnUQh»õ®.
2.7.2 «mhº \©Úa _ØÖ (Metre bridge)
Ãmìhß \©Úa _ØÔß ©ØöÓõ¸ ÁiÁ÷© «mhº \©Úa _ØÓõS®.
ªßuøh ¦ÓUPoUPzuUP ‰ßÖ uizu uõªµ¨ £møhPÒ ©µ¨£»øP «x
ö£õ¸zu¨£mkÒÍÚ. ‰ßÖ uõªµ¨ £møhPÐUS Cøh°À G1, G2 GßÓ Ç
CøhöÁÎPÒ EÒÍÚ. J¸ «mhº }Í•®, ^µõÚ ui©Ý® öPõsh ©õ[PÛß
P®¤ AC AÍÄ÷Põ¾US Cøn¯õP ©µ¨£»øP°ß «x CÊzx¨
ö£õ¸zu¨£mkÒÍx (£h® 2.13). P®¤°ß •øÚPÒ Ç uõªµ¨ £møhPÎß
•øÚPÎÀ £ØÓøÁUP¨£mkÒÍÚ (soldered). ©v¨¦ öu›¯õu P GßÓ ªßuøh
G1 CøhöÁÎ°¾®, Q GßÓ £izuµ (standard) ªßuøh G2 CøhöÁÎ°¾®
CønUP¨£mkÒÍÚ. P Q
J GßÓ E÷»õPz
öuõk÷Põ»õÚx B
PõÀÁÚõ«mhº (G) G 1 2 G
©ØÖ® E¯º ªßuøh G HR
(HR) BQ¯ÁØÖhß J
A C
öuõhµõP CønUP¨ l 1 2l
£mk B Ehß Cøn
QÓx. öuõk÷Põø» ( )
K
P®¤°À H÷uÝ® J¸ Bt
¦ÒÎ°À öuõk©õÖ £h® 2.13 «mhº \©Úa _ØÖ
ö\´x Cøn¨ø£
HØ£kzu»õ®. AC P®¤°ß •øÚPÐUSU SÖU÷P ö»U»õg] ªßP»ß ©ØÖ®
\õÂ CønUP¨£mkÒÍÚ.
«mhº \©Úa _ØÖ P®¤°ß «x öuõk÷Põø» |Pºzv PõÀÁÚõ«mh›À
ªß÷Úõmh® _È¯õS©õÖ ö\´¯÷Ásk®. C¨¦ÒÎ J GßP. P®¤°ß
AJ©ØÖ® JC £SvPÒ Ãmìhß \©Úa _ØÔß R, S GßÓ ªß uøhPÐUS¨
£v»õP Aø©QßÓÚ. C¨÷£õx
P R r .AJ
= =
Q S r .JC
r Gß£x Kµ»S }ÍU P®¤°ß ªßuøh¯õS®.
69
www.tntextbooks.in
P AJ l1
∴ = =
Q JC l 2
C[S AJ = l1 ©ØÖ® JC = l2
l1
∴ P = Ql
2
¦ÓUPoUPzuUP AÍÂÀ ªßuøh²øh¯ ui©ÚõÚ uõªµ¨

£møhPÐhß ªßuøhPÒ CønUP¨£mh÷£õv¾®, P®¤ AC&°ß •øÚPÒ
l1
£møhPÐhß £ØÓøÁUP¨£mi¸¨£uõÀ, •øÚ ªßuøh Põµn©õP l &ß
2
©v¨¤À ]Ö¤øÇ HØ£k®. C¨¤øÇø¯z uÂºUP, P ©ØÖ® QøÁ Ch ©õØÓ®
ö\´x \©ß ö\´²® ¦ÒÎ J&BÚx P®¤ AC&°ß ø©¯zvØS A¸QÀ
ÇUS©õÖ AÍÃkPÒ SÔUP¨£mk, P &ß \µõ\› ©v¨¦ PnUQh¨£h ÷Ásk®.
2.7.3 uß ªßuøh Gs PõnÀ
P®¤°ß ªßuøh (P), Bµ® (r) ©ØÖ® }Í® (L) BQ¯ ©v¨¦PÒ
P πr 2
öu›²©õÚõÀ P®¤¨ ö£õ¸Îß uß ªßuøh Gsøn ρ = GßÓ
L
\©ß£õmøhU öPõsk PnUQh»õ®.
2.7.4 ªßuøh öÁ¨£{ø» GsønU PõnÀ
t1, t2, öÁ¨£{ø»PÎÀ P®¤a _¸Ò JßÔß ªßuøhPÒ •øÓ÷¯ R1, R2
R 2 − R1
GÛÀ, P®¤¨ö£õ¸Îß ªßuøh Gs α = GßÓ \©ß£õmiß
R1t 2 − R 2t1
‰»® PnUQh¨£kQÓx.
2.8 ªßÚÊzu©õÛ (Pontentiometer)
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmøh AÍÂh¨ £¯ß£k® P¸Â÷¯
ªßÚÊzu©õÛ¯õS® (£h® 2.14). CvÀ 10 «mhº }Í® öPõsh ^µõÚ
©õ[PÛß AÀ»x Põßìhßhß P®¤, ©µ¨£»øP «x ö£õ¸zu¨£mkÒÍx.
10 «mhº P®¤¯õÚx 1 «mhº
}Í® öPõsh 10 £SvPÍõP,
JßÖUöPõßÖ Cøn¯õP¨ A
ö£õ¸zu¨ £mi¸US®.
P®¤US Cøn¯õP «mhº
AÍÄ÷PõÀ JßÖ ö£õ¸zu¨
£mi¸US®. P®¤²hß ªß
Cøn¨ø£ HØ£kzu öuõk
B
÷PõÀ J £¯ß£kQÓx.
£h® 2.14 ªßÚÊzu©õÛ
70
www.tntextbooks.in
2.8.1 ªßÚÊzu©õÛ°ß uzxÁ®

ªßÚÊzu©õÛU ( )
P®¤°ß A, B •øÚPÐUS I Bt K
Cøh÷¯ J¸ ªßP» AkUS
J
Bt, \õÂ K BQ¯øÁ A B
CønUP¨£mkÒÍÚ.
C¨÷£õx ªßÚÊzu©õÛU G HR
P®¤°ß ÁÈ÷¯ I GßÓ ^µõÚ E
ªß÷Úõmh® £õ²® £h® 2.15 ªßÚÊzu©õÛ°ß uzxÁ®
(£h® 2.15). Cx •ußø©a
_ØÓõS®. Kº •ußø© ªß P»ß, PõÀÁÚõ«mhº, E¯º ªßuøh ©ØÖ®
öuõk÷Põ¾hß öuõhµõP CønUP¨£mk, Auß ÷|º•øÚ ªßÚÊzu©õÛ°ß
A •øÚ²hß CønUP¨£mkÒÍx. Cx xøna _ØÓõS®.
A ©ØÖ® JUS Cøh¨£mh ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, ªßP»Ûß ªßÛ¯US
Âø\USa \©©õS® ÷£õx, PõÀÁÚõ «mh›ß ÁÈ÷¯ ªß÷Úõmh® £õ¯õx.
C¨÷£õx PõÀÁÚõ«mhº _È Â»UP® Põmk®. AJ Gß£x \©ß ö\´²® }Í®
(Balancing length) GÚ¨£k®. \©ß ö\´²® }Í® l GÛÀ, AJUS Cøh¨£mh
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, AJ = Irl BS®. r Gß£x Kµ»S }ÍU P®¤°ß ªßuøh
©ØÖ® I Gß£x •ußø©a _ØÔÀ ö\À¾® ªß÷Úõmh®.
∴ E = Irl,
I ©ØÖ® r ©õÔ¼PÍõP Aø©ÁuõÀ, E α l
GÚ÷Á, ªßP»Ûß ªßÛ¯USÂø\, \©ß ö\´²® }ÍzvØS ÷|ºzuPÂÀ
Aø©²®. Cx÷Á ªßÚÊzu©õÛ°ß uzxÁ©õS®.
2.8.2 ªßÚÊzu©õÛø¯¨
£¯ß£kzv öPõkUP¨£mh
Ç ªßP»ßPÎß ªßÛ ( )
Rh
I Bt K
¯US Âø\PøÍ J¨¤hÀ
ªßÚÊzu©õÛU P®¤ AB J
A B
BÚx, ªßP» AkUS (Bt), \õÂ E1
(K), ªßuøh ©õØÔ (Rh) C1 D1

BQ¯ÁØÖhß öuõhµõP CønU C D G HR
P¨£mkÒÍx (£h® 2.16). Cx C2 D2
•ußø©a _ØÓõS®. ªßÚÊzu
©õÛ°ß A •øÚ, DPDT- E2
\õÂ°ß (DPDT-Double Pole £h® 2.16 Ç ªßP»ßPÎß

Double Throw) ø©¯•øÚ C, ªßÛ¯US Âø\PøÍ J¨¤hÀ
71
www.tntextbooks.in
Ehß CønUP¨£mkÒÍx. \õÂ°ß ©ØöÓõ¸ •øÚ D Ehß PõÀÁÚõ«mhº

(G), E¯º ªßuøh (HR), öuõk÷PõÀ (J) BQ¯øÁ öuõhµõP CønUP¨
£mkÒÍÚ. DPDT \õÂ°ß C1, D1 •øÚPÐUS Cøh÷¯ E1 ªßÛ¯US Âø\
öPõsh ªßP»Ý®, C2, D2 •øÚPÐUS Cøh÷¯ E2 ªßÛ¯US Âø\ öPõsh
ªßP»Ý® CønUP¨£mkÒÍÚ.
•ußø©a _ØÔÀ £õ²® ªß÷Úõmh® I GÚÄ®, Kµ»S }Í
ªßÚÊzu©õÛU P®¤°ß ªßuøh r GÚÄ® P¸xP.
DPDT \õÂ°ß C ©ØÖ® D •øÚPÒ C1 ©ØÖ® D1 •øÚPÐhß
Cøn¨¦¨ ö£Ö®£ia ö\úõÀ, E1 ªßP»ß xøna _ØÔÀ CønUP¨£k®.
öuõk \õÂø¯ ªßÚÊzu©õÛU P®¤°ß «x |Pºzv PõÀÁÚõ«mhº
_ÈÂ»UP® Põmk®£ia ö\´¯¨£kQÓx. \©ß ö\´²® }Í® l1US Cøh¨£mh
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk = Irl1. ªßÚÊzu©õÛ°ß uzxÁ¨£i,
E1 = Irl l ...(1)
E2 ªßP»ß xøna _ØÔÀ Cøn²®£i DPDT \õÂø¯a \›ö\ú ¤ÓS,
PõÀÁÚõ «mh›À _È Â»UPzvØPõÚ \©ß ö\´²® }Í® l2 PnUQh¨£kQÓx.
\©ß ö\´²® }Í® l2 US Cøh¨£mh ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk = Irl2
E2 = Irl 2 ...(2)
\©ß£õkPÒ (1)I, (2) BÀ ÁSUP
E1 l1
=
E2 l2
J¸ ªßP»Ûß ªßÛ¯US Âø\ (E1) öu›¢u ©v¨¦øh¯x GÛÀ,

©ØöÓõ¸ ªßP»Ûß ªßÛ¯US Âø\ø¯ (E2)
l2
E2 = E 1 GßÓ öuõhºø£¨ £¯ß£kzvU PnUQh»õ®.
l1
2.8.3 ªßÛ¯US Âø\ ©ØÖ® ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmøh J¨¤hÀ

1. vÓ¢u ªß_ØÔÀ, J¸ ªßP»Ûß Ç •øÚPÐUS Cøh¨£mh
ªßÚÊzu[PÎß ÷ÁÖ£õk ªßÛ¯USÂø\ GÚ¨£k®. ‰i¯ ªß_ØÔÀ
H÷uÝ® Ç ¦ÒÎPÎß ªßÚÊzu[PÎß ÷ÁÖ£õk, ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk
GÚ¨£k®.
2. ªßÛ¯US Âø\ ªß_ØÔÀ CønUP¨£mkÒÍ ªßuøhø¯a \õº¢ux
AÀ». BÚõÀ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õhõÚx, Ç ¦ÒÎPÐUS Cøh¨£mh
ªßuøhUS ÷|ºzuPÂÀ Aø©²®.
72
www.tntextbooks.in
2.9 ªßÚõØÓÀ ©ØÖ® ªßvÓß

R ªßuøh öPõsh Phzv°ß ÁÈ÷¯ I ªß÷Úõmh® t Põ»zvØS¨
£õ´¢uõÀ, Phzv°ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªßÞmhzvß AÍÄ, q = It. ªß AÊzu
÷ÁÖ£õk V öPõsh Ç ¦ÒÎPÐUQøh÷¯ ö\À¾® ªßÞmh® q GÛÀ,
ªßÞmhzøua ö\¾zu ö\´¯ ÷Ási¯ ÷Áø» = V. q = V It.
ªß÷ÚõmhzvÚõÀ J¸ ÂÚõi°À ö\´¯¨£k® ÷Áø»°ß AÍÄ
ªßvÓß GÚ¨£k®.
ö\´¯¨£k® ÷Áø» VIt
ªßvÓß = = = VI
Põ»® t
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk ©ØÖ® ªß÷Úõmhzvß ö£¸UPØ£»ß
ªßvÓÝUSa \©®.
V = IR Gß£uÚõÀ, vÓß = I2R GÚ Aø©²®
ªßÚõØÓÀ Gß£x ÷Áø» ö\´²® vÓø©¯õS®. Cuß A»S joule.
|øh•øÓ°À ªßÚõØÓø» AÍÂh Áõm ©o (Wh) AÀ»x Q÷»õ Áõm ©o
(kWh) GßÓ A»S £¯ß£kQÓx. 1 kWh AÍÄÒÍ ªßÚõØÓÀ 1 ³Ûm (unit)
GÚ¨£k®.
(1 kWh = 1000 Wh = 1000 × 3600 J = 36 × 105 J)
2.9.1 Áõm «mhº (Wattmeter)
£¯ß£kzu¨£k® ªßvÓøÚ AÍÂh¨ £¯ß£k® P¸Â Áõm «mhº
BS®. AuõÁx, ªß _ØÖ JßÔÀ Kµ»S Põ»zvÀ £¯ß£kzu¨£k® BØÓø»
AÍÂhU Ti¯x BS®. CUP¸Â°À, {ø»¯õP¨ ö£õ¸zu¨£mh, Á›a _¸Ò
÷£õßÓ J¸ ÷\õi P®¤a _¸ÒPÐUQøh°À Aø©UP¨£mh C¯[S _¸Ò
EÒÍx. C¯[S _¸Ðhß SÔ•Ò JßÖ ö£õ¸zu¨£mi¸US®. SÔ•ÒÎß
•øÚ¯õÚx Ámh AÍÄ÷Põ¼ØS •ß£õP C¯[PU Ti¯uõP ÇUS®. P®¤a
_¸ÒPÎÀ ªß÷Úõmh® £õ²®÷£õx,
+
SÔ•ÒÎß Â»UP©õÚx ªß
vÓÝUS ÷|ºzuPÂÀ ÇUS®.
2.10 ªß÷Úõmhzvß ÷Áv
ÂøÍÄ
vµÁ® JßÔß ÁÈ÷¯ £õ²®
ªß÷Úõmh® ÷Áv ©õØÓ[PøÍ + GvºªßÁõ´
E¸ÁõUSQÓx. Caö\¯À ªßÚõØ ÷|ºªßÁõ´ +
£SzuÀ (Electrolysis) GÚ¨£k®.
ªßÞmh® ö£ØÓ A¯ÛPÒ £h® 2.17 vµÁ[PÎÀ ªßPhzxuÀ
73
www.tntextbooks.in
GvöµvµõP ¤›øP Aøh²® vµÁ[PÎÀ ©mk÷© ªß÷Úõmh® ö\À» C¯¾®

(£h® 2.17). CzuøP¯ vµÁ[PÒ ªß£S vµÁ[PÒ (electrolytes) GÚ¨£k®.
ªß£S vµÁzvÀ, ªß÷Úõmhzøu EÒ÷Í²®, öÁÎ÷¯²® ö\¾zu¨ £¯ß£k®
E÷»õPz uPkPÒ ªßÁõ´PÒ (electrodes) GÚ¨£k®. ÷|ºªß A¯ÛPÒ
ö\ßÓøh²® ªßÁõ´ GvºªßÁõ´ (cathode) GÚÄ®, Gvºªß A¯ÛPÒ
ö\ßÓøh²® ªßÁõ´ ÷|ºªßÁõ´ (anode) GÚÄ® AøÇUP¨£kQßÓÚ.
÷|ºªß A¯ÛPÒ Gvº A¯ÛPÒ (cations) GÚ¨£k®. CøÁ E÷»õP[PÒ
AÀ»x øíiµáÛÀ Ç¢x E¸ÁõS® Gvºªß A¯ÛPÒ ÷|º A¯ÛPÒ
(anions) GÚ¨£k®.
2.10.1 L£õµ÷h°ß ªßÚõØ£SzuÀ ÂvPÒ (Faraday’s laws of
electrolysis)
ªßÚõØ£Szu¼ß ÷£õx öÁÎ¨£k® uÛ©[PÎß AÍÄPÒ
\õº¢xÒÍ PõµoPøÍ¨ £ØÔ L£õµ÷h Bµõ´¢x AÔ¢uõº.
•uÀ Âv
ªßÚõØ£Szu¼ß ÷£õx ªßÁõ°À öÁÎ¨£k® ö£õ¸Îß
{øÓ¯õÚx ªß£S vµÁzvß ÁÈ÷¯ £õ²® ªßÞmhzvØS ÷|ºzuPÂÀ
Aø©²®.
ªß£S vµÁ® JßÔß ÁÈ÷¯ t Põ» AÍÂØS ö\¾zu¨£k®
ªß÷Úõmh® I GÛÀ, Auß ÁÈ÷¯ ö\¾zu¨£mh ªßÞmh® (q) = I t
öÁÎ¨£k® uÛ©zvÓß {øÓ m GÛÀ, •uÀ Âv¨£i,
m α q AÀ»x m = zIt
C[S z Gß£x ©õÔ¼. Cx AzuÛ©zvß ªß ÷Áv¯ Gs (electro
chemical equivalent) GÚ¨£k®. Cuß A»S kg C–1. BS®.
ªß£S vµÁ® JßÔß ÁÈ÷¯ 1 T¾® ªßÞmh® ö\À¾®÷£õx
öÁÎ¨£k® uÛ©zvß {øÓ AzuÛ©zvß ªß÷Áv¯ Gs GÚ
Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
Cµshõ® Âv
ªß£S vµÁzvß ÁÈ÷¯ SÔ¨¤mh AÍÄ ªßÞmh® ö\¾zu¨£k®
÷£õx, J¸ ªßÁõ°À öÁÎ¨£k® uÛ©zvß {øÓ, AzuÛ©zvß ÷Áv¯
Cøn©õØÖUS (Chemical equivalent) ÷|ºzuPÂÀ Aø©²®.
uÛ©® JßÔß ÷Áv¯ Cøn©õØÖ E GÛÀ, Cµshõ® Âv¨£i,
mα E
J¨¦ø© Aq{øÓ AqÂß {øÓ

*÷Áv¯ Cøn©õØÖ = CønvÓß = C12AqÂß {øÓ°À
1/12 £[S × CønvÓß
74
www.tntextbooks.in
2.10.2 L£õµ÷h°ß ªßÚõØ£S¨¦ ÂvPøÍa \›£õºzuÀ

•uÀ Âv : ªß £S¨¦U
P»ß (Electrolytic cell) JßÖhß
ªßP» AkUS, \õÂ, ªßuøh A
©õØÔ ©ØÖ® A®«mhº BQ¯øÁ
öuõhµõP CønUP¨£kQßÓÚ
(£h® 2.18). GvºªßÁõø¯ Bt
GvºªßÁõ´
öÁÎ÷¯ Gkzx, ÷u´zxU PÊÂ, ÷|ºªßÁõ´
xøhzx E»µ øÁzu ¤ßÚº Auß
{øÓø¯U Põn÷Ásk®. AuøÚ
«sk® £øÇ¯ ChzvÀ ö£õ¸zu Rh
÷Ásk®. I1 AÍÄÒÍ ªß÷Úõm £h® 2.18 L£õµ÷h°ß •uÀ Âvø¯a
hzøu t Põ» AÍÂØSa ö\¾zu \›£õºzuÀ
÷Ásk®.
A®«mh›ß EuÂ¯õÀ ªß÷Úõmh® AÍÂh¨£kQÓx. GvºªßÁõø¯
öÁÎ÷¯ Gkzx, |ßÓõP }›À A»], E»µ øÁzx, «sk® Auß {øÓø¯U Põn
÷Ásk®. CÁØÔ¼¸¢x öÁÎ¨£k® uÛ©zvß {øÓ m1 ö£Ó¨£kQÓx.
GvºªßÁõø¯ «sk® ö£õ¸zv, I2 AÍÄÒÍ ªß÷Úõmhzøu t Põ»
AÍÂØS ö\¾zv öÁÎ¨£k® uÛ©zvß {øÓ m2 PnUQh¨£kQÓx.
1m 1 I
C¨÷£õx, m = I GÚ Aø©ÁøuU Põn»õ®.
2 2
∴ m αI ...(1)
J÷µ AÍÄÒÍ I GßÓ ªß÷Úõmh® t1, t2 GßÓ öÁÆ÷ÁÖ Põ» AÍÄ
PÐUSa ö\¾zv, öÁÎ¨ £k® uÛ©[PÎß {øÓPÒ •øÓ÷¯ m3 , m4 GÚ
PshÔ¯¨£kQßÓÚ.
3m 1 t
C¨÷£õx, m = t GÚ Aø©ÁøuU Põn»õ®.
4 2
∴ m α t ...(2)
öuõhº¦PÒ (1), (2) À Ç¢x
m α It AÀ»x m α q . GÚ÷Á •uÀ Âv \›£õºUP¨£kQßÓx.
Cµshõ® Âv : CuSO4 ©ØÖ® AgNO3 ÷£õßÓ öÁÆ÷ÁÖ Pøµ\ÀPÒ
öPõsh Ç ªß£S¨¦U P»[PÒ, ªßP» AkUS, \õÂ, ªßuøh ©õØÔ
©ØÖ® A®«mh¸hß öuõhµõP CønUP¨£kQßÓÚ (£h® 2.19). CUSO4
Pøµ\¼ÝÒ uõªµ ªßÁõ´PøÍ²®, AgNO3 Pøµ\¼ÝÒ öÁÒÎ
ªßÁõ´PøÍ²® ö\¸P ÷Ásk®.
75
www.tntextbooks.in
Gvº ªßÁõ´PøÍ + +
öÁÎ÷¯ Gkzx, |ßÓõPz
÷u´zxU PÊÂ, E»µ øÁzu
¤ÓS AÁØÔß {øÓPøÍU Bt
Põn ÷Ásk®. ¤ßÚº AÁØÔØ
S›¯ Ch[PÎÀ ö£õ¸zv ]Ôx A
CuSO4 AgNO3
÷|µzvØS ªß÷Úõmhzøua
ö\¾zu ÷Ásk®. ¤ßÚº
GvºªßÁõ´PøÍ öÁÎ÷¯
Gkzx |ßÓõP }›À A»], E»µ
Rh
øÁzu ¤ÓS AÁØÔß {øÓP
£h® 2.19 L£õµ÷h°ß Cµshõ®
øÍU Põn÷Ásk®. CÁØÔ
Âvø¯a \›£õºzuÀ
¼¸¢x öÁÎ¨£k® uõªµ®
©ØÖ® öÁÒÎ°ß {øÓPÒ •øÓ÷¯ m1, m2 GÚU PnUQh¨£kQßÓÚ.
m1 E1
C¨÷£õx, m = E GÚ Aø©ÁøuU Põn»õ®.
2 2
E1, E2 Gß£øÁ uõªµ® ©ØÖ® öÁÒÎ°ß ÷Áv¯ Cøn©õØÖPÒ
BS®.
∴ mαE
GÚ÷Á, Cµshõ® Âv \›£õºUP¨£kQßÓx.
2.11 ªßP»ßPÒ (Electric cells)
¿° PõÀÁõÛ (Luige Galvani) ©ØÖ® AÁµx ©øÚÂ ¿]¯õ (Lucia)
ö\ú ]Ó¨£õÚ B´÷Á ªßP»ßPÎß E¸ÁõUPzvØS öuõhUP©õP
Aø©¢ux. AÁºPÒ £» £SvPÍõP¨ ¤›UP¨£mh (dissected) uÁøÍø¯
¤zuøÍ öPõUQPÒ öPõsk Ç®¦z ushÁõÍ[PÎÀ Ç¢x öuõ[P
ÂmhÚº. uÁøÍ°ß PõÀPÒ Ç®¦z ushÁõÍzøuz öuõk®÷£õöuÀ»õ®
xÒÎU SvzuÚ. Cx÷Á, Â»[SPÎ¼¸¢x ªß\õµ® GßÓ P¸zxUS ÁÈ
ÁSzux. Cuß ¤ÓS Czuõ¼ |õmøha ÷\º¢u AÔÂ¯À AÔb¸® ,
÷£µÔÁõÍ¸®, ÷£µõ]›¯¸©õÚ Aö»\õsm÷µõ ÷ÁõÀhõ (Alessandro
Volta) Gß£ÁµõÀ ªß÷Áv°¯À ªßP» AkUS E¸ÁõUP¨£mhx. AÁµx
ö£¯›h¨£mh ÷ÁõÀhõ ªßP» AkUQÀ uõªµ® ©ØÖ® xzu|õP ÁmkPÒ
(discs) Akzukzx øÁUP¨£mh öuõS¨¦ Aø©¨¦ E¨¦U Pøµ\¼ÝÒ
øÁUP¨£mi¸¢uÚ. uPkPÒ AÁØÔØQøh÷¯ øÁUP¨£mh PõQu[PÍõÀ
¤›UP¨£mhÚ. CÁØÔß •øÚz uPkPøÍ ªß\õµ ©o²hß CønUS®
÷£õx ªß\õµ ©o öuõhº¢x J¼zux. CÁµx ÷\õuøÚ°À Ç¢x, Ç
÷ÁÖ£mh E÷»õP[PøÍ²®, CÁØÔÀ H÷uÝ® JßÖhß ÂøÚ¦›²® E¨¦U
Pøµ\ø» ªß£S vµÁ©õPÄ® öPõsk ªßP»zøu E¸ÁõUP»õ® GÚ
{¹¤UP¨£mhx.
76
www.tntextbooks.in
2.11.1 ÷ÁõÀhõ ªßP»® (Voltaic cell)

÷ÁõÀhõ ªßP»zvÀ, +
Psnõi¨ £õzvµ® JßÔÝÒ
EÒÍ }ºzu P¢uP Aª»zvÝÒ Cu Zn
Ç ªßÁõ´PÒ øÁUP¨
£mkÒÍÚ (£h® 2.20). J¸ Psnõi¨
ªßÁõ´ uõªµzuõ»õÚx ©Ø £õzvµ® ++ }ºzu H2SO4
öÓõßÖ xzu|õPzuõ»õÚx.
ªßP»zvØS öÁÎ÷¯, ++
ªßÁõ´PÒ P®¤¯õÀ CønU
P¨£k® ÷£õx, ªß÷Úõmh®, £h® 2.20 ÷ÁõÀhõ ªßP»ß
öÁÎa_ØÔÀ uõªµzv¼¸¢x
xzu|õPzvØS®, ªßP»zvÝÒ xzu|õPzv¼¸¢x uõªµzvØS® £õ²®.
ªßP»zvß ÷|º•øÚ (A) B÷ÚõhõP uõªµ•®, Gvº•øÚ AÀ»x
÷P÷uõhõP xzu|õP•® Aø©²®. }ºzu P¢uP Aª»® ªß£S vµÁ©õS®.
ªßÞmh® ö£ØÓ A¯ÛPÎß C¯UPzvß Ai¨£øh°À ªßP»zvß
ö\¯Ø£õk ÂÍUP¨£kQÓx. Gvº ªßÁõ°À xzu|õP AqUPÒ
A¯Û¯õUP¨£mk Zn++ A¯ÛPÍõP Pøµ\¼ÝÒ ö\À¾QßÓÚ. CuÚõÀ Gvº
ªßÁõ´ Ç G»UmµõßPøÍ¨ ö£ØÖ Gvº ªßÞmh® Eøh¯uõQÓx. A÷u
\©¯zvÀ uõªµ ÷|ºªßÁõ°À Ç¢x Ç G»UmµõßPøÍ GkzxU öPõsk,
Ç øímµáß A¯ÛPÒ (2H+) öÁÎ¨£kQßÓÚ. CuÚõÀ uõªµ®
÷|ºªßÞmh® Eøh¯uõQÓx. xzu|õPzvÀ AvP¨£i¯õÚ G»UmµõßPÒ
ÇUS® Áøµ C¢{PÌÄ öuõhº¢x {PÊ®. Bu»õÀ öÁÎa_ØÔÀ
ªß÷Úõmh® £õ²®. GÚ÷Á, C¢u GÎ¯ ªßP»ß öuõhº¢x ÷Áv BØÓø»
ªßÚõØÓ»õP ©õØÔz u¸® Aø©¨£õP ö\¯Ø£kQÓx. Ç uPkPÎ¾® EÒÍ
Gvöµvº ªßÞmh[PÎß Põµn©õP uõªµ® ©ØÖ® xzu|õPz
uPkPÐUQøh÷¯ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk ÷uõØÖÂUP¨£kQÓx. C[S uõªµ®
xzu|õPzøu Âh AvP ªßÚÊzuzvÀ Aø©²®. Ç ªßÁõ´PÐUS
Cøh¨£mh ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk 1.08 V BS®.
2.11.2 •ußø© ªßP»ß (Primary Cell)
«Í C¯»õu ÷Áv ÂøÚPÒ ‰»® öuõhº¢x ªßÚõØÓø»¨ ö£Ó
EuÄ® Aø©¨¦PÒ •ußø© ªßP»[PÒ GÚ¨£k®. •ußø© ªßP»zvß
£Sv¨ ö£õ¸ÒPÍõÚ ªßÁõ´PÒ ©ØÖ® uS¢u ªß£S vµÁ® BQ¯ÁØøÓ
÷\ºUS®÷£õx, ªßÛ¯US Âø\ø¯¨ ö£Ó»õ®. ÷hÛ¯À ªßP»ß ©ØÖ®
ö»U»õg] ªßP»ß GßÓ Cµsk •UQ¯ •ußø© ªßP»ßPÎß
ö\¯Ø£õkPÒ ÂÍUP¨£kQßÓÚ. CÆÁøP ªßP»[PøÍ ªß÷Úõmhzøu¨
£¯ß£kzv «sk® ªß÷ÚØÓ® ö\´¯ C¯»õx.
77
www.tntextbooks.in
2.11.3 ÷hÛ¯À ªßP»ß

(Daniel cell)
+
÷hÛ¯À ªßP»ß, }sh
÷|µzvØS {ø»¯õÚ ªß÷Úõmhzøu xzu|õPz usk
ö\¾zu C¯»õu •ußø© ªßP»ß }ºzu P¢uP Aª»®
BS®. uõªµ¨ £õzvµzvÝÒ
~s xøÍ¨ £õsh®
öuÂmi¯ (saturated) uõªµ \ÀL÷£m
Pøµ\À GkzxU öPõÒÍ¨£kQÓx CuSO Pøµ\À 4
(£h® 2.21). ~sxøÍ¨ £õsh® uõªµ¨ £õzvµ®

(Porous pot) JßÔÝÒ EÒÍ }ºzu
P¢uP Aª»zvÀ xzu|õPz usk £h® 2.21 ÷hÛ¯À ªßP»ß
øÁUP¨£mi¸US®. ~sxøÍ¨
£õsh®, uõªµ \ÀL÷£m Pøµ\¼ÝÒ øÁUP¨£mi¸US®.
xzu|õPz usk P¢uP Aª»zxhß ÂøÚ¦›¢x Zn++ A¯ÛPøÍ²®
Ç G»UmµõßPøÍ²® u¸®.
Zn++ A¯ÛPÒ ~sxøÍ¨ £õshzvÀ EÒÍ xøÍPÎß ÁÈ÷¯
ö\ßÖ uõªµ \ÀL÷£m Pøµ\¾hß ÂøÚ¦›¢x Cu++A¯ÛPøÍ E¸ÁõUS®.
C¢u Cu++A¯ÛPÒ ÷|ºªßÁõ¯õÚ uõªµ¨ £õzvµzvÀ £i²®. ÷hÛ¯À
ªßP»ß ªß_ØÔÀ CønUP¨£k®÷£õx, xzu|õPz usi¼¸¢x Ç
G»UmµõßPÒ _ØÔß ÁÈ÷¯a ö\ßÖ, uõªµzvÀ EÒÍ uõªµ A¯ÛPøÍ
|k{ø»¯õUS®. CuÚõÀ uõªµzvÀ Ç¢x xzu|õPzvØS ªß÷Úõmh®
£õ²®. ÷hÛ¯À ªßP»ß 1.08V ªßÛ¯US Âø\ø¯z u¸®.
2.11.4 ö»U»õg] ªßP»ß (Leclanche cell)
Carbonusk
Põº£ß Rod
Mixture of MnO2
©õ[PÜ_&øh&BUøék ©ØÖ®
Põº£ß yÒ P»¢u P»øÁ
and Charcoal
~sxøÍ¨
Porous Pot £õsh®
xzu|õPz
Zinc Rod usk
Ammonium S÷Íõøµk
A®÷©õÛ¯®
Chloride Solution
Pøµ\À
Glass Vessel£õzvµ®
Psnõi¨
£h® 2.22 ö»U»õg] ªßP»ß
78
www.tntextbooks.in
~sxøÍ¨ £õsh® JßÔÝÒ Põº£ß ªßÁõ´ øÁUP¨£mi¸US®.

Põº£ß ªßÁõø¯a _ØÔ ©õ[PÜ_&øh&BUøék ©ØÖ® Põº£ß yÒ P»¢u
P»øÁ øÁUP¨£mi¸US® (£h® 2.22). öuÂmi¯ {ø»°À EÒÍ
A÷©õÛ¯® S÷Íõøµk Pøµ\À (ªß£S vµÁ®) öPõsh Psnõi¨
£õzvµzvÝÒ ~sxøÍ¨ £õsh® øÁUP¨£mi¸US®. ªß£S vµÁzvÝÒ
xzu|õPz usk øÁUP¨£mkÒÍx.
BUêá÷ÚØÓzvß ‰»® xzu|õP usiÀ EÒÍ Zn AqUPÒ Zn++
A¯ÛPÍõPÄ®, Ç G»UmµõßPÍõPÄ® ©õØÓ©øhQßÓÚ. Zn++ A¯ÛPÒ
A÷©õÛ¯® S÷Íõøµkhß ÂøÚ¦›¢x xzu|õPU S÷Íõøµøh²®,
A÷©õÛ¯õ Áõ²øÁ²® u¸QßÓÚ.
AuõÁx, Zn++ + 2 NH4Cl → 2NH3 + ZnCl2 + 2 H+ + 2e–
£õzvµzv¼¸¢x A÷©õÛ¯õ Áõ² u¨¤zxa ö\ßÖ Âk®. ~sxøÍ¨
£õshzvÀ EÒÍ xøÍPÎß ÁÈ÷¯ ö\À¾® øímµáß A¯ÛPÒ
©õ[PÜ_&øh&BUøékhß ÂøÚ¦›²®÷£õx, øímµáß A¯ÛPÎß ÷|º
ªßÞmh® Põº£ß uskUS ©õØÓ¨£kQÓx. Põº£ß ©ØÖ® xzu|õPz
uskPøÍ öÁÎ°À CønUS®÷£õx, xzu|õPzv¾ÒÍ Ç G»UmµõßPÒ
Põº£ß usøh Aøh¢x Auß ÷|ºªßÞmhzøu |k{ø»¯õUS®. GÚ÷Á,
Põº£ÛÀ Ç¢x xzu|õPzvØS ªß÷Úõmh® ö\À¾®. ªß÷Úõmh® öuõhº¢x
÷uøÁ¨£hõu Ch[PÎÀ ö»U»õg] ªßP»ß £¯ß£kzu¨£k®. C® ªßP»ß
1.5 V ªßÛ¯US Âø\ø¯²®, 0.25 A ªß÷Úõmhzøu²® uµÁÀ»x.
2.11.5 xøn ªßP»ßPÒ (Secondary cells)
xøn ªßP»[PøÍ «sk® ªß÷ÚØÓ® (recharge) ö\´¯ C¯¾®.
xøn ªßP»[PÎÀ |øhö£Ö® ÷Áv ÂøÚPÒ «ÒÂøÚPÒ BS®.
öÁÎa_ØÔÀ ªß÷Úõmhzøua ö\¾zx®÷£õx E¸ÁõS®
÷Áv¨ö£õ¸ÒPøÍ, öÁÎ°¼¸¢x ªß÷Úõmhzøu Gvºvø\°À ö\¾zv
«sk® ö£Ó»õ®. xøn ªßP»zv¼¸¢x ªß÷Úõmhzøu¨ ö£Ö® ÷Áv
{PÌÄ ªßÛÓUP® (Discharge) GÚ¨£k®. PõŸ¯ Aª» ÷\©UP»® ©ØÖ® Põµ
÷\©UP»® Gß£øÁ ö£õxÁõP¨ £¯ß£k® xøn ªßP»[PÍõS®.
2.11.6 PõŸ¯ Aª» ÷\©UP»® (Lead Acid Accumulator)
PõŸ¯ Aª» ÷\©UP»zvÀ EÖv¯õÚ Cµ¨£º AÀ»x Psnõi AÀ»x
ö\À¾»õ°iÚõÀ BÚ £õzvµ® EÒÍx. CuÝÒ EÒÍ }ºzu P¢uP Aª»®
ªß£S vµÁ©õS®. ö©ßø©z ußø© (Spongy) öPõsh PõŸ¯® (pb) Gvºªß
Áõ¯õPÄ®, PõŸ¯ BUøék (PbO2) ÷|ºªßÁõ¯õPÄ® ö\¯Ø£kQßÓÚ. uS¢u
ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÒPÎß ‰»® ªßÁõ´PÒ ¤›UP¨£mk, SøÓ¢u
APªßuøhø¯z u¸® ÁøP°À ÷\ºUP¨£mi¸US®.
79
www.tntextbooks.in
Pb
PbO2
H2SO4
Glass / Rubber
Psnõi container
/ µ¨£º £õzvµ®
£h® 2.23PõŸ¯ Aª» ÷\©U P»®
ªßP»ß, öÁÎa_ØÔÀ CønUP¨£k® ÷£õx,GvºªßÁõ°À |øhö£Ö®

BUêá÷ÚØÓ ÂøÚ¯õÀ ö©ßø©z ußø© öPõsh PõŸ¯®, P¢u Aª»zxhß
ÂøÚ¦›¢x PõŸ¯ \ÀL÷£m ©ØÖ® Ç GÀUmµõßPøÍz u¸®. C¢u
GÀUmµõßPÒ öÁÎa_ØÔÀ GvºªßÁõ°¼¸¢x ÷|ºªßÁõÚSa ö\À¾®.
÷|ºªßÁõ°À BUêáß CÓUP ÂøÚ |øhö£Ö®. ÷|ºªßÁõ°À, PõŸ¯
BUøék, P¢uP Aª»zxhß ÂøÚ¦›¢x PõŸ¯ \ÀL÷£møhz u¸®÷£õx Ç
GÀUmµõßPÐ® |k{ø»¯õUP¨£k®. CuÚõÀ öÁÎa_ØÔÀ ©µ¦ ªß÷Úõmh®
÷|ºªßÁõ°¼¸¢x GvºªßÁõ°ØS¨ £õ²® (£h® 2.23).
¦v¯uõP ªß÷ÚØÓ® ö\´¯¨£mh ªßP»zvß ªßÛ¯USÂø\ 2.2 V
BPÄ®, ªß£S vµÁzvß J¨£hºzv 1.28 BPÄ® ÇUS®. Auß APªßuøh
SøÓÁõP Ç¨£uõÀ AvP ªß÷Úõmhzøu¨ ö£ØÖ ªßÛÓUP® ö\´²®÷£õx
ªßÛ¯US Âø\ 2 V BPU SøÓ²®.
ªß÷ÚØÓ {PÌÂß÷£õx, ÷ÁvÂøÚPÒ «Í {PÌQßÓÚ.
2.11.7 xøn ªßP»ßPÎß £¯ß£õkPÒ
xøn ªßP»ßPÒ «sk® ªß÷ÚØÓ® ö\´¯¨£hU Ti¯øÁ.
AÁØÔß APªß uøh ªPÄ® SøÓÄ. GÚ÷Á, ÷uøÁU÷PØ£ AvP
ªß÷Úõmhzøu HØ£kzx®. £s¦PÎÀ ©õØÓ® HxªßÔ, AvP
GsoUøP°À, AÁØøÓ «sk® «sk® ªß÷ÚØÓ® ö\´¯»õ®. CøÁPÒ
AÍÂÀ ªP¨ ö£›¯øÁ. PõºPÒ (cars), Ç\UPµ ÁõPÚ[PÒ, iµUSPÒ
(Truck) ÷£õßÓÁØÔÀ £¯ß£kQßÓÚ. ªß÷ÚØÓzvß÷£õx
ªß£Sö£õ¸Îß J¨¦ø© Ahºzvø¯ PsPõoUP ÷Ásk®. J¨¦ø©
Ahºzv°ß ©v¨¦ ªß÷ÚØÓzvß ÷£õx 1.28 GÚÄ®, ªßÛÓUPzvß ÷£õx
1.12 GÚÄ® ÇUP ÷Ásk®.
80
www.tntextbooks.in
wºUP¨£mh PnUSPÒ
2.1 Phzv JßÔß SÖUSöÁmiß ÁÈ÷¯ J¸ ÂÚõi°À 6.25 × 1018
G»UmµõßPÒ Ph¢x ö\ßÓõÀ ªß÷ÚõmhzøuU PnUQkP. (G»UmµõÛß
ªßÞmh® 1.6 × 10–19 C)
uPÁÀ : n = 6.25 × 1018 ; e = 1.6 × 10−19 C ; t = 1 s ; I = ?
q ne 6.25 × 1018 × 1.6 × 10−19
wºÄ : I = = = = 1 A
t t 1
2.2 10−6 m2 SÖUS öÁmk¨ £µ¨¦ öPõsh uõªµU P®¤°À 2 A

ªß÷Úõmh® £õ´QÓx. Phzv°ß Kµ»S £¸©ÛÀ EÒÍ
GÀUmµõßPÎß GsoUøP 8 × 1028 GÛÀ ªß÷Úõmh Ahºzv ©ØÖ®
\µõ\› CÊ¨¦z vø\÷ÁP® BQ¯ÁØøÓU PnUQkP. (e = 1.6 × 10−19C)
uPÁÀ : A = 10−6 m2 ; I = 2 A ; n = 8 × 1028
e = 1.6 × 10−19 C ; J = ? ; vd =?
I 2
wºÄ : ªß÷Úõmh Ahºzv J = = = 2 × 106A/m2
A 10 −6
J = n e vd
J 2 × 106
AÀ»x vd = = = 15.6 × 10-5 m s–1
ne 8 × 1028 × 1.6 × 10−19
2.3 ªß ÂÍUS (Lamp) JßÖ 240 V ªßÚÊzuzvÀ ö\¯Ø£k®. Auß

ªß÷Úõmh® 0.5 A GÛÀ ÂÍUQß ªßuøhø¯U PnUQkP.
uPÁÀ : V = 240 V ; I = 0.5 A ; R = ?
wºÄ : K® Âv°À Ç¢x
V 240
V = IR AÀ»x R= = = 480 Ω
I 0.5
2.4 5m }Í® öPõsh uõªµU P®¤°ß ªßuøh 0.5 Ω, P®¤°ß Âmh®
0.05 cm GÛÀ ußªßuøh GsønU PnUQkP.
uPÁÀ : l = 5m ; R = 0.5 Ω ; d = 0.05 cm = 5 × 10−4 m ;
r = 2.5 × 10−4m ; ρ = ?
ρl RA
wºÄ : R = or ρ =
A l
A = πr2 = 3.14 × (2.5 × 10−4)2 = 1.9625 × 10−7 m2
81
www.tntextbooks.in
0.5 × 1.9625 × 10−7

ρ=
5
ρ = 1.9625 × 10−8 Ω m
2.5 0oC&À {U÷µõ® P®¤°ß ªßuøh 10 Ω. Auß ªßuøh öÁ¨£{ø»
Gs 0.004oC }›ß öPõv{ø»°À Auß ªßuøhø¯U PnUQkP.
•iøÁ¨ £ØÔ¯ ÂÍUPzøuU TÖP.
uPÁÀ : 0oC&À, Ro = 10 Ω ; α = 0.004/oC ; t = 1000C ;
toC&À, Rt = ?
wºÄ : Rt = Ro (1+ α t)
= 10 (1 + (0.004 × 100))
Rt = 14 Ω
öÁ¨£{ø» E¯¸®÷£õx P®¤°ß ªßuøh²® AvP›UQÓx.
2.6 \© }Í® öPõsh, J÷µ E÷»õPzuõ»õÚ Ç PhzvPÎß ªßuøhPÒ
•øÓ÷¯ 5 Ω ©ØÖ® 10 Ω. AUPhzvPÎß Bµ[PÎß ÂQuzøuU
PnUQkP.
uPÁÀ : •uÀ P®¤°ß ªßuøh R1 = 5 Ω ;
•uÀ P®¤°ß Bµ® = r1
CµshõÁx P®¤°ß ªßuøh R2 = 10 Ω
CµshõÁx P®¤°ß Bµ® = r2
P®¤PÎß }Í® = l
P®¤¨ ö£õ¸Îß uß ªßuøh Gs = ρ
ρl
wºÄ : R = ; A = πr 2
A
ρl ρl
∴ R1 = 2 ; R2 =
π r1 π r22
R 2 r12 r1 R2 10 2
= or = = =
R1 r22 r2 R1 5 1
r1 : r2 = 2 :1
2.7 uõªµU P®¤ JßÖ, Auß }Í® 0.1% AvP›US®£i¯õP }mh¨£kQßÓx.

Auß ªßuøh°À HØ£k® ©õØÓzøu ÂÊUPõmiÀ PnUQk.
uPÁÀ : uõªµU P®¤°ß Bµ®£ }Í® l1 = l
82
www.tntextbooks.in
}mh¨£mh ¤ÓS P®¤°ß CÖv }Í®

l 2 = l + (l &À 0.1%)
0.1
= l + l
100
= l (1 + 0.001)
l 2 = 1.001 l
}mh¨£k® ÷£õx, }Í® AvP›¨£uõÀ, SÖUS öÁmk¨ £µ¨¦
SøÓ²®.
öuõhUP¨ £¸©ß = A1l1 = A1l
CÖv¨ £¸©ß = A2l2 = 1.001 A2l
}mh¨£kÁuØS •ß P®¤°ß ªßuøh = R1.
}mh¨£mh ¤ÓS ªßuøh = R2
wºÄ : £¸©ßPøÍa \©ß ö\´¯
A1l = 1.001 A2l
AÀ»x A1 = 1.001A2
ρl
R =
A
ρl1 ρl 2
R1 =
A1 ©ØÖ® R2 = A
2
ρl ρ1.001l
R1 = ©ØÖ® R2 =
1.001A2 A2
R2
2
R1 = (1.001) =1.002
ªßuøh°À HØ£k® ©õØÓ® = (1.002 – 1) = 0.002

ªßuøh°À HØ£k® ÂÊUPõmk ©õØÓ® = 0.002 × 100 = 0.2%
2.8 P®¤a _¸Ò JßÔß ªßuøh 20oC À 50 Ω GÚÄ®, 70oCÀ 65 Ω GÚÄ®

AÍÂh¨£kQÓx. ªßuøh öÁ¨£{ø» GsønU PnUQkP.
uPÁÀ : R20 = 50 Ω ; 70oC&À, R70 = 65 Ω ; α = ?
wºÄ : Rt = Ro (1 + α t)
R20 = Ro (1 + α 20)
50 = Ro (1 + α 20) ...(1)
83
www.tntextbooks.in
R70 = Ro (1+ α 70)

65 = Ro (1 + α 70 ] ...(2)
(2)I (1)BÀ ÁSUP
65 1 + 70α
=
50 1 + 20α
65 + 1300 α = 50 + 3500 α
2200 α = 15
α = 0.0068 / oC
2.9 400 W vÓß öPõsh J¸ ªß\»øÁ¨ ö£mi vÚ•® 30 {ªh[PÐUS¨
£¯ß£kzu¨£kQÓx. J¸ ³Ûm vÓÝUPõÚ Pmhn® 75 ø£\õ GÛÀ,
\»øÁ¨ ö£miø¯ J¸ Áõµ Põ»® £¯ß£kzvÚõÀ HØ£k® ö\»øÁU
PnUQkP.
uPÁÀ : \»øÁ¨ ö£mi°ß vÓß = 400 W
J¸ ³ÛmkUPõÚ Pmhn® = 75 p
£¯ß£kzu¨£k® Põ»® = 30 {ªh[PÒ / |õÒ
J¸ ÁõµzvØPõÚ ö\»Ä = ?
wºÄ: 30 {ªhzvÀ ö\»Âh¨£k® BØÓÀ = vÓß Põ»® (©o°À)
= 400 × ½ = 200 W h
J¸ ÁõµzvÀ ö\»Âh¨£k® BØÓÀ
= 200 × 7 = 1400 Wh = 1.4 unit
J¸ ÁõµzvØPõÚ ö\»Ä = ö\»Âh¨£mh ö©õzu ³ÛmkPÒ × J¸
³ÛmkUPõÚ Pmhn® = 1.4 × 0.75 = Rs.1.05
2.10 £hzvÀ Põmi²ÒÍ£i ‰ßÖ ªßuøh¯õUQPÒ 10 V ªßÚÊzu

÷ÁÖ£õmkhß öuõhµõP CønUP¨£mkÒÍÚ. JÆöÁõ¸ ªßuøh¯õU
QUS® Cøh¨£mh ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õkPøÍU PnUQkP.
R1 5 R2 3 R3 2
V1 V2 V3
I
10V
84
www.tntextbooks.in
uPÁÀ : R1 = 5Ω, R2 = 3Ω, R3 = 2Ω ; V = 10

öuõhº Cøn¨¤À öuõS£¯ß ªßuøh
Rs = R1 + R2 + R3 = 10Ω
V 10
wºÄ : _ØÔÀ ö\À¾® ªß÷Úõmh® I = R = 10 = 1A
s
R1ß ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, V1 = IR1 = 1 × 5 = 5V

R2ß ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, V2 = IR2 = 1 × 3 = 3V
R3ß ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, R3, V3 = IR3 = 1 × 2 = 2V
2.11 £UP Cøn¨¤À EÒÍ 3Ω, 5Ω ©ØÖ® 2Ω ªßuøh¯õUQPÒ 15 V

ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmkhß CønUP¨£mkÒÍÚ. JÆöÁõßÔß ÁÈ÷¯
ö\À¾® ªß÷ÚõmhzøuU PnUQkP. ÷©¾® öuõS£¯ß
ªßuøhø¯²®, ö©õzu ªß÷Úõmhzøu²® PnUQkP.
uPÁÀ : R1 = 3Ω, R2 = 5Ω, R3 = 2Ω ;
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, V = 15 ÷ÁõÀm
wºÄ : öuõS¨¤ß öuõS£¯ß ªßuøh
3
I1
1 1 1 1 1 1 1 R1
= + + = + +
R P R1 R2 R 3 3 5 2 I2 5
R2
Rp = 0.9677 Ω 2
I3
R1 ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh® R3
I
V 15
I1 = = = 5A
R1 3
15V
R2 ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh®
V 15
I2 = = = 3A
R2 5
V 15
R3 ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh® R3, I 3 = R = 2 = 7.5 A
3
V 15
ö©õzu ªß÷Úõmh® I = R = 0.9677 = 15.5 A
P
85
www.tntextbooks.in
2.12 ¤ßÁ¸® _ØÖ Áø»°À A ©ØÖ® B ¦ÒÎPÐUS Cøh¨£mh

öuõS£¯ß ªßuøhø¯U PnUQkP.
5 10 5 10 5 10
A B
5 5 5
10 10 10
wºÄ : _ØÖÁø» ‰ßÖ® J÷µ ©õv›¯õÚ öuõS¨¦PøÍU öPõskÒÍx.

J¸ öuõS¨¤ß GÎø©¯õUP¨£mh _ØÖ ¤ßÁ¸©õÖ Aø©²®.
5 10 R1 = 15
10 5 R2 = 15
J¸ öuõS¨¤ß öuõS£¯ß ªßuøh
1 1 1 1 1
= + = +
RP R1 R2 15 15 or RP = 7.5 Ω
JÆöÁõ¸ öuõS¨¤ß ªßuøh 7.5 Ω. C¨÷£õx _ØÖÁø» ¤ßÁ¸©õÖ

Aø©²®.
7.5 7.5 7.5
A B
R/ R/ R/
A ©ØÖ® B ¦ÒÎPÐUS Cøh¨£mh öuõS£¯ß ªßuøh
R = R′ + R′ + R′ (∵ Rs = R1 + R2 + R3 )
R = 7.5 + 7.5 + 7.5 = 22.5 Ω
2.13 10 Ω ªßuøh JßÖ 10V ªßÛ¯USÂø\ öPõsh ªßP»zxhß
öuõhµõP CønUP¨£mkÒÍx. ªßP»zxhß £UP Cøn¨¤À ÷ÁõÀh
«mhº CønUP¨£k®÷£õx, Ax Põmk® AÍÄ 9.9 V GÛÀ ªßP»zvß
APªßuøhø¯U PnUQkP.
uPÁÀ R = 10 Ω ; E = 10 V ; V = 9.9 V ; r = ?
10V 10
⎛ E −V ⎞ R
wºÄ : r = ⎜ ⎟
⎝ V ⎠ R
⎛ 10 − 9.9 ⎞
= ⎜ ⎟ × 10 V
⎝ 9.9 ⎠ I
9.9V
= 0.101 Ω
86
www.tntextbooks.in
uß ©v¨¥k
2.1 60 C AÍÄÒÍ ªßÞmh® J¸ ªßÂÍUQß ÁÈ÷¯ 2 {ªh[PÐUSa

ö\ßÓõÀ, ªßÂÍUQÀ ö\À¾® ªß÷Úõmh®
(a) 30 A (b) 1 A
(c) 0.5 A (d) 5 A
2.2 ªßÞmh[PÒ G¨ö£õ¸Îß ÁÈ÷¯ GÎuõP¨ £õ´¢x ö\À¾®?

(a) SÁõºmì (b) ø©UPõ
(c) öáº©Û¯® (d) uõªµ®
2.3 Phzv°ß ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh® GuØS ÷|ºzuPÂÀ Aø©²®?

(a) CÊ¨¦ vø\÷ÁP®
(b) 1/ SÖUS öÁmk¨ £µ¨¤ß Ç©i.
(c) 1/G»UmµõßPÎß GsoUøP
(d) SÖUS öÁmk¨ £µ¨¤ß Ç©i
2.4 240 VªßÚÊzuzvÀ ö\¯Ø£k® ªß `÷hØÔ°ß ªßuøh 120Ω

GÛÀ ªßvÓß
(a) 400 W (b) 2 W
(c) 480 W (d) 240 W
2.5 SÔ¨¤mh }Í® öPõsh uõªµU P®¤°ß ªßuøh R. Auß }Í®

Ç©h[PõUP¨£k® ÷£õx Auß ªßuøh Gs
(a) Ç ©h[PõS® (b) |õßQÀ J¸ £[PõS®.
(c) |õßS ©h[PõS® (d) ©õÖ£hõx.
2.6 Ç 2Ω ªßuøhPÒ £UP Cøn¨¤À Ç¢uõÀ, öuõS£¯ß ªßuøh

(a) 2 Ω (b) 4 Ω
(c) 1 Ω (d) 0.5 Ω
87
www.tntextbooks.in
2.7 öÁ¨£{ø» SøÓ²® ÷£õx, ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÒPÎß ußªßuøh Gs

(a) SøÓ²® (b) AvP›US®
(c) ©õÖ£hõx (d) _È¯õS®.
2.8 0o C P®¤a _¸Îß ªßuøh2 Ω ©ØÖ® α = 0.004 /oC GÛÀ 100o C À

Auß ªßuøh
(a) 1.4 Ω (b) 0 Ω
(c) 4 Ω (d) 2.8 Ω
2.9 L£õµ÷h°ß ªßÚõØ£SzuÀ Âv¨£i, ªß£S vµÁzvß ÁÈ÷¯

ªß÷Úõmh® ö\À¾®÷£õx, GvºªßÁõ°À £i²® A¯ÛPÎß {øÓ
Gøua \õº¢ux AÀ»?
(a) ªß÷Úõmh® (b) ªßÞmh®
(c) Põ»® (d) ªßuøh
2.10 \©©v¨¦ ªßuøh (R) Eøh¯ n ªß uøhPÒ öuõh›øn¨¤À

Ç¨¤ß, öuõS£¯ß ªßuøh
(a) n/R (b) R/n
(c) 1/nR (d) nR
2.11 ªßÚÊzu©õÛ°À uõªµU P®¤ £¯ß£hõx. Hß?
2.12 E÷»õPU PhzvPÎÀ ªßÞmh[PÒ £õ²® •øÓø¯ ÂÍUSP.
2.13 CÊ¨¦ vø\÷ÁP®, C¯UP Gs & ÷ÁÖ£kzxP. CÊ¨¦ vø\÷ÁP®
©ØÖ® ªß÷ÚõmhzvØS Cøh¨£mh öuõhºø£ Á¸Â.
2.14 Kªß Âvø¯U TÖP.
2.15 J¸ ö£õ¸Îß uß ªßuøh Gs & Áøµ¯Ö. uß ªßuøh Gsoß
Ai¨£øh°À ö£õ¸ÒPÒ GÆÁõÖ ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ?
2.16 «UPhzx vÓß £ØÔ SÔ¨¦ ÁøµP. «UPhzvPÒ £¯ßPøÍU TÖP.
2.17 Põº£ß ªßuøh¯õUQ°À Bµg_, Bµg_, Bµg_ {Ó ÁøÍ¯[PÒ
Ç¢uõÀ ªßuøh¯õUQ°ß ©v¨¦ ¯õx?
2.18 ªßuøh¯õUQPÒ öuõhº Cøn¨¦ ©ØÖ® £UP Cøn¨¤À EÒÍ÷£õx
öuõS£¯ß ªßuøhø¯U PõsP.
2.19 öÁ¨£{ø»ø¯¨ ö£õÖzx ªßuøh ©õÖ£k® Âuzøu \©ß£õk ©ØÖ®
Áøµ£h® ‰»® ÂÍUSP.
88
www.tntextbooks.in
2.20 ÷ÁõÀm «mhøµ¨ £¯ß£kzv ªßP»zvß AP ªßuøhø¯U Põq®

•øÓø¯ ÂÁ›.
2.21 ªß_ØÖ Áø»PÐUPõÚ Qºa\L¨ ÂvPøÍU TÔ ÂÍUSP.
2.22 «mhº \©Úa _ØøÓ¨ £¯ß£kzv ªßuøh ©ØÖ® ªßuøh öÁ¨£{ø»
Gs BQ¯ÁØøÓU Põq® ÷\õuøÚø¯ ÂÁ›.
2.23 uß ªß uøh Gs & Áøµ¯Ö. «mhº \©Úa _ØøÓ¨ £¯ß£kzv CuøÚ
GÆÁõÖ Põs£õ´?
2.24 ªßÚÊzu©õÛ°ß uzxÁzøu ÂÍUSP. ªßÚÊzu©õÛø¯U
öPõsk Ç ªßP»[PÎß ªßÛ¯US Âø\PÒ GÆÁõÖ
J¨¤h¨£kQßÓÚ?
2.25 ªßvÓß, ªßÚõØÓÀ & ÷ÁÖ£kzxP.
2.26 L£õµ÷h°ß ªßÚõØ£S¨¦ ÂvPøÍU TÖ. C¢u ÂvPÒ ÷\õuøÚ
‰»® GÆÁõÖ \›£õºUP¨£kQßÓÚ?
2.27 1. ÷hÛ¯À ªßP»ß 2. ö»U»õg] ªßP»ß BQ¯ÁØÔß
ªßÁõ´PÎÀ |øhö£Ö® ÂøÚPøÍ ÂÍUSP.
2.28 PõŸ¯ Aª» ÷\©UP»zvß ö\¯Ø£õmiøÚ ÂÍUSP.
2.29 uõÛ¯[QPÎÀ (automobiles) £¯ß£k® ªßP» AkUSPÎß AP
ªßuøh SøÓÁõP Ç¨£x Hß?
PnUSPÒ
2.30 10 × 10−6m2 SÖUS¨ £µ¨¦ Eøh¯ uõªµU Phzv°À 2A ªß÷Úõmh®
{PÊ® ÷£õx G»UmµõÛß CÊ¨¦z vø\÷ÁP® GÚÚ? Phzv°À
10 × 1028 G»UmµõßPÒ / m3 Ç¨£uõPU P¸xP.
2.31 Phzv°À 200 mA ªß÷Úõmh® {PÇ, J¸ ¦ÒÎ°À 1020 G»UmµõßPÒ

PhUP ÷Ási²ÒÍx. PhUS® ÷|µ® GßÚ? (e = 1.6 × 10−19 C)
2.32 2 m }Í•® 0.4 mm Âmh•® Eøh¯ ©õ[PÛß P®¤°ß ªßuøh
70 Ω. ö£õ¸Îß ußªß uøh GsønU PnUQkP.
2.33 Ç ªß uøh¯õUQPÒ öuõh›øn¨¤¾® £UP Cøn¨¤¾®

EÒÍ÷£õx öuõS£¯ß ªßuøhPÒ 10 Ω ©ØÖ® 2.4 Ω GÛÀ,
uÛzuÛ¯õÚ ªßuøhPÒ GßÚ?
89
www.tntextbooks.in
2.34 öPõkUP¨£mh ªß_ØÔÀ ö©õzu ªßuøh ©ØÖ® ªßP»ß u¸®

ªß÷ÚõmhzøuU PnUQkP.
6V
3 3 3
2.35 öPõkUP¨£mh ªß_ØÔÀ A ©ØÖ® B &US Cøh÷¯¯õÚ öuõS£¯ß

ªßuøhø¯U PnUQkP.
2 2
2
A B
1 1
2.36 öPõkUP¨£mh ªß_ØÔÀ 18 Ω ªßuøh¯õUQ°ß SÖU÷P HØ£k®
ªßÚÊzuU SøÓøÁU PnUQkP.
18 12
30V 6 6
2.37 öPõkUP¨£mh ªß_ØÔÀ I1, I2 , I3 GßÓ ªß÷Úõmh[PøÍU

PnUQkP.
3V 1
I1
2
I2 2V
I3
10
90
www.tntextbooks.in
2.38 00 C À ¤ÍõmiÚ® P®¤°ß ªßuøh 4 Ω. ¤ÍõmiÚzvß ªßuøh

öÁ¨£{ø» Gs 0.0038 /0 C GÛÀ 100oC À P®¤°ß ªßuøh GßÚ?
2.39 vÓ¢u ªß_ØÔÀ EÒÍ ªßP»ß 6 V ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk ö£ØÖÒÍx.
AuÛßÖ® 2 A ªß÷Úõmh® {PÇa ö\úõÀ ªßÚÊzu® 4 V&USU
SøÓQÓx. ªßP»Ûß AP ªßuøhø¯U PnUQkP.
2.40 Ãmìhß \©Úa _ØÔÀ, PõÀÁÚõ«mh›À Â»UP® _È GÛÀ, öu›¯õu
ªßuøhø¯U PnUQkP. P = 1000Ω, Q = 10000 Ω , R = 20 Ω
2.41 80 Ω ªßuøh²ÒÍ ªß \»øÁ¨ ö£mi¯õÚx 200 V ªßÚÊzuzvÀ
2 ©o ÷|µ® ö\¯À£mhõÀ, £¯ß£kzu¨£mh ªßÚõØÓø»U
PnUQkP.
2.42 1500 W ªßvÓß Eøh¯ ªß `÷hØÔø¯ JÆöÁõ¸ |õÐ®
45 {ªh[PÐUS¨ £¯ß£kzv }º öPõvUP øÁUP¨£kQÓx. 1 ³Ûm
ªßPmhn® ¹.3.25 GÛÀ, J¸ ©õuzvØS (30 |õÒPÒ) ö\¾zu ÷Ási¯
öuõøP GÆÁÍÄ?
2.43 1.5 V ªßÛ¯US Âø\ Eøh¯ Põº£ß&xzu|õP® £ø\ ªßP»®,
1000 Ω ªßuøh¯õUQ²hß CønUP¨£mkÒÍx.
ªß÷Úõmhzøu²®, vÓøÚ²® PnUQkP.
2.44 «mhº \©Úa _ØÔÀ Chx £UP CøhöÁÎ°À 10 Ω ªßuøh
EÒÍ÷£õx \©Ümk }Í® 51.8 cm BP EÒÍx. 108 cm }Í•® 0.2 mm
Bµ•® Eøh¯ P®¤°ß ªßuøhø¯²® uß ªß uøh Gsøn²®
PnUQkP. A
5
2.45 3 V ªßP»Ýhß CønUP¨£mkÒÍ 5
R2
3V
R1
ªß_ØÔÀ £õ²® ªß÷ÚõmhzøuU
PnUQkP. R3
B 5 C
4V 2
C D
2.46 öPõkUP¨£mkÒÍ ªß_ØÔÀ, I1 4 I1

5V
I2 I2
JÆöÁõ¸ ‰i¯ £õøu°¾® B E
ö\À¾® ªß÷Úõmhzøu²®, (I1 +I2 ) 10
10 Ω ªß uøh°ß SÖU÷P F
A
HØ£k® ªßÚÊzuU SøÓøÁ
²® PnUQkP.
91
www.tntextbooks.in
ÂøhPÒ
2.1 (c) 2.2 (d) 2.3 (a) 2.4 (c)
2.5 (d) 2.6 (c) 2.7 (b) 2.8 (d)
2.9 (d) 2.10 (d)
2.17 33 k Ω 2.30 1.25 × 10−5 m s–1
2.31 80s 2.32 4.396 µ Ω m
2.33 6 Ω ©ØÖ® 4Ω 2.34 3 Ω ©ØÖ® 2A
2.35 3.33 Ω 2.36 24 V
2.37 0.5 A, –0.25 A, 0.25 A 2.38 5.52 Ω
2.39 1 Ω 2.40 200 Ω
2.41 1 kWh 2.42 Rs. 110
2.43 1.5 mA; 2.25 mW 2.44 1.082 × 10–6 Ω m
2.45 0.9 A 2.46 0.088A, 0.294A, 3.82 V
92
www.tntextbooks.in
3. ªß÷Úõmhzvß ÂøÍÄPÒ
ªß÷Úõmh®, ªßÛ¯USÂø\ £ØÔ¯ P¸zxPøÍ •¢v¯ £SvPÎÀ

ÂÁõvzv¸UQ÷Óõ®. C¨£Sv°À |øh•øÓ°À ªß÷Úõmhzvß £¯ßPøÍ
AÔ¯»õ®. PÁÚzøuz ysk® ªß\õµ, ªßÛ¯À ²PzvÀ ÁõÊ® |õ®,
ªß\õµ® £¯ß£k® ªß£À¦, ªß•»õ® §_uÀ, ªßÂ]Ô ©ØÖ® ªß÷©õmhõº
£ØÔ AÔ÷Áõ®. ªßÛ¯USÂø\ öPõkUS® ‰»zv¼¸¢x Á¸® BØÓ¼À J¸
£Sv ªß÷©õmhõ›À EÒÍx ÷£õ» £¯ÝÒÍ ÷Áø»¯õP ©õÓ»õ®, Gg]¯ £Sv
ªßuøh¯õUQPÎÀ (Resistors) öÁ¨£©õP ©õØÓ¨£k®. Cx ªß÷Úõmhzvß
öÁ¨£ ÂøÍÄ BS®. ªß÷Úõmh® öÁ¨£ BØÓø» E¸ÁõUSÁx ÷£õ»,
öÁ¨£ BØÓ¾® ªßÛ¯US Âø\°øÚ E¸ÁõUP •i²®. Cx öÁ¨£
ªßÂøÍÄ GÚ¨£k®. C¢{PÌa] ªß÷Úõmhzvß Põµn® ©mk® AÀ»,
£¯Ý® BS®. ^µõÚ ªß÷Úõmh® AuøÚa _ØÔ Põ¢u¨ ¦»zvøÚ EshõUS®
{PÌa] ªß÷Úõmhzvß Põ¢u ÂøÍÄ BS®.
3.1 öÁ¨£ ÂøÍÄ – áüÀ ÂøÍÄ
Phzv JßÔÀ EÒÍ PmhØÓ G»UmµõßPÎß JÊ[PØÓ C¯UPzvÚõÀ,
Phzv°ß AqUPÒ, ‰»UTÖPÐhß ÷©õuø» {PÌzx®. V ªßÚÊzu®
Phzv°ß •øÚPÐUQøh÷¯ öPõkUP¨£k® ÷£õx, PmhØÓ G»UmµõßPÒ
•kUP¨£mk, I ªß÷Úõmh® {PÊ®. GÚ÷Á, G»UmµõßPÒ J¸ ÂÚõiUS V I
BØÓø»¨ ö£Ö®. AoU÷PõøÁ°¼¾ÒÍ A¯ÛPÒ AÀ»x ‰»UTÖPÒ V I
BØÓø» uØö\¯»õP HØ£k® ÷©õu¼ÚõÀ ö£Ö®. Cx÷Á AoU÷PõøÁ°ß
öÁ¨£ BØÓ¼ß EnºÄ BS®. GÚ÷Á, t Põ»zvÀ I {ø»¯õÚ
ªß÷ÚõmhzuõÀ HØ£k® öÁ¨£ BØÓ¼ß AÍÄ
H = VIt ...(1)
R ªßuøhUS,
H = I2Rt ...(2) ©ØÖ®
V2
H = t ...(3)
R
÷©ØPsh öuõhº¦PÒ, ÷\õuøÚ ‰»® áúÀ Gß£ÁµõÀ \›£õºUP¨£mk,
áü¼ß öÁ¨£ ÂvPÒ GßÓøÇUP¨£mhÚ. \©ß£õk (2)¼¸¢x, EshõS®
öÁ¨£ BØÓ»õÚx (i) R ©õÓõu÷£õx, ªß÷Úõmhzvß Ç©iUS
÷|ºÂQuzv¾® (ii) I ©õÓõu÷£õx, R ªßuøhUS ÷|º ÂQuzv¾®
93
www.tntextbooks.in
(iii) ªß÷Úõmh® £õ²® Põ»zvØS ÷|ºÂQuzv¾® ÇUS®. Czxhß

\©ß£õk (3)¼¸¢x, EshõS® öÁ¨£ BØÓÀ SÔ¨¤mh ªßÚÊzu®, V&À
ªßuøhUS (R) GvºÂQuzvÀ ÇUS® GÚ AÔ¯ •iQÓx.
3.1.1 áüÀ Âv°øÚ \›£õºzuÀ
áüÀ P÷»õ› ©õÛø¯¨ £¯ß£kzv,
áüÀ Âv°øÚ \›£õºUP»õ®. K
+ A +
ªßuøhUP®¤a _¸Ò R JßÔøÚ uõªµU Rh
Bt
P÷»õ›©õÛ öPõskÒÍx (£h® 3.1).
ªßuøhU P®¤a _¸Îß •øÚPÒ +
V
P÷»õ›©õÛ°ß ‰i°À ö£õ¸zu¨£mkÒÍ
T
Cµsk ªßÁõ´PÐhß CønUP¨
£mi¸US®. ‰i°À EÒÍ Ç xøÍPÒ
ÁÈ÷¯ J¸ P»UQ²®, öÁ¨£©õÛ²®
{Özu¨£mkÒÍÚ. P÷»õ›©õÛ°À ‰ßÔÀ
Cµsk £[S }º GkzxU öPõÒÍ¨£kQÓx.
öÁ¨£ CÇ¨¤øÚz uÂº¨£uØPõP R
P÷»õ›©õÛ J¸ ©µ¨ö£mi°À
øÁUP¨£mi¸US®.
ªßP»ß (Bt) \õÂ (K), ªßuøh ©õØÔ £h® 3.1 áüÀ P÷»õ›©õÛ
(Rh) ©ØÖ® A®«mhº (A) BQ¯øÁ
P÷»õ›©õÛ²hß öuõhµõP CønUP¨£k QßÓÚ. ªßuøha _¸ÐUS (R)
£UP Cøn¨¤À ÷ÁõÀm «mhº (V) CønUP¨£mkÒÍx.
(i) ªß÷ÚõmhzvØPõÚ Âv (Law of currents)

}›ß öuõhUP öÁ¨£{ø» θ1 AÍUP¨£kQÓx. P÷»õ›©õÛ ©ØÖ®
P»UQ, }º CÁØÔß öÁ¨£ HØ¦zvÓß W Gß÷£õ®. I1 ªß÷Úõmh® t
Põ»zvØS (20 {ªh®) ö\¾zu¨£mk ÷uøÁ¯õÚ v¸zu[PÒ ö\ú¤ß CÖv
öÁ¨£{ø» θ2 AÍUP¨£kQÓx. P÷»õ›©õÛ ©ØÖ® }º HØÖUöPõsh öÁ¨£
B Ø Ó À
H1 = W (θ2−θ1). ¤ßÚº }º θ1 öÁ¨£{ø»US SÎºÂUP¨£kQÓx.
Ca÷\õuøÚ°À I2, I3 .. ªß÷Úõmh[PÒ, A÷u P®¤a _¸Ò ÁÈ÷¯ A÷u Põ»
CøhöÁÎ°À (t) ö\¾zv EshõS® öÁ¨£ BØÓÀPÒ H2, H3 ......
PnUQh¨£kQßÓÚ. Cv¼¸¢x
H1 H2 H3
= =
I12 I22 I32
94
www.tntextbooks.in
H
AuõÁx = ©õÔ¼
I2
AuõÁx H α I2
CÆÁõÖ ªß÷Úõmh Âv \›£õºUP¨£kQÓx.
(ii) ªßuøhÂv (Law of resistance)
J÷µ AÍÂ»õÚ ªß÷Úõmh® I, SÔ¨¤mh Põ»zvØS (t) ªßuøhPÒ
R1, R2, R3 ... öPõsh _¸ÒPÒ ÁÈ÷¯ ö\¾zu¨£mk EshõS® öÁ¨£
BØÓÀPÒ H1, H2, H3 ............. AÍUP¨£kQßÓÚ.
H1 H2 H3
Cv¼¸¢x = =
R1 R2 R 3 GÚ AÔ¯¨£kQÓx
H
∴ = ©õÔ¼
R
AuõÁx H α R
GÚ÷Á ªßuøh Âv \›£õºUP¨£mhx.
(iii) Põ»zvØPõÚ Âv (Law of time)
J÷µ AÍÂ»õÚ ªß÷Úõmh® I, J÷µ ªßuøha _¸Ò R ÁÈ÷¯
öÁÆ÷ÁÖ Põ» CøhöÁÎPÐUS t1, t2, t3 ... ö\¾zu¨£mk EshõS® öÁ¨£
BØÓÀPÒ H1, H2, H3 ... AÍUP¨£kQßÓÚ.
H1 H2 H3
Cv¼¸¢x t = = GÚ AÔ¯¨£kQÓx
1 t2 t3
H
∴ = ©õÔ¼
t
AuõÁx H α t.
GÚ÷Á Põ»zvØPõÚ Âv \›£õºUP¨£mhx.
3.1.2 áúÀ ÂøÍÂß ]» £¯ßPÒ
(i) ªß\õµ öÁ¨£÷©ØÖ® \õuÚ[PÒ
ªß \»øÁ¨ö£mi, ªß `÷hØÔ, öµõmi _k® ªß Ak¨¦ (electric
toaster) BQ¯ÁØÔÀ ªß÷Úõmhzvß öÁ¨£ ÂøÍÄ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
CÁØÔÀ öÁ¨£zvøÚ EshõUP {UPÀ ©ØÖ® S÷µõª¯® P»¢u {U÷µõ® GßÓ
E÷»õPU P»øÁ°ÚõÀ BÚ _¸Ò £¯ß£kzu¨£kQÓx. HöÚÛÀ C¨ö£õ¸Ò
(1) AvP ªßuøh Gs öPõshx.
(2) AvP E¸S{ø» öPõshx.
(3) ÂøµÂÀ BUêPµnzvØS EÒÍõPõx.
95
www.tntextbooks.in
(ii) ªß E¸S CøÇ (Fuse wire)

E¸S CøÇ Gß£x 37% D¯® (Pb), 63% öÁÒÏ¯® (tin) öPõsh
E÷»õPU P»øÁ BS®. AvP ªßuøh²®, SøÓ¢u E¸S {ø»²® öPõshx.
ªß _ØÔÀ uÁÖu»õÚ ªß Cøn¨¦ (short circuit) HØ£k®÷£õx AvP
ªß÷Úõmh® £õ´¢x, E¸S CøÇ E¸Q, Cøn¨¦ xsiUP¨£k®. CuÚõÀ
£¯ß£kzu¨£k® \õuÚ® £õxPõUP¨£k®.
(iii) ªß ÂÍUS (Electric bulb)
ªß ÂÍUQ¾ÒÍ ªßÛøÇ°ß ªßuøh ªP AvP®. GÚ÷Á EshõS®
öÁ¨£ BØÓ¼ß AÍÄ AvP›zx E¯º öÁ¨£{ø»ø¯ Aøh¢x JÎ¸®. AvP
E¸S{ø» (3380oC) öPõsh h[ìhß ªßÛøÇ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
ªßÛøÇ¯õÚx, SøÓ¯ÊzuzvÀ ©¢uÁõ² {µ¨£¨£mh PsnõiU SªÈÝÒ
ÇUS®.
ªß ÂÀ (electric arc), ªß£ØÓ øÁzuÀ (electric welding), ÷£õßÓøÁ
PÎ¾® ªß÷Úõmhzvß öÁ¨£ ÂøÍÄ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
ªß©õØÔ ©ØÖ® øhÚ÷©õ ÷£õßÓ ]» Aø©¨¦PÎÀ áúÀ öÁ¨£
ÂøÍÄ uÂºUP¨£h ÷Ási¯uõS®. CUP¸ÂPÎÀ HØ£k® öÁ¨£ BØÓÀ
SøÓ¢u AÍÂÀ ÇUS©õÖ ÁiÁø©UP¨£mi¸US®.
3.1.3 ^£U ÂøÍÄ
Ç®¦ ©ØÖ® uõªµ® BQ¯ Ç öÁÆ÷ÁÖ E÷»õP[PøÍU öPõsh J¸
ªß _ØÔÀ, AÁØÔß \¢vPÒ öÁÆ÷ÁÖ öÁ¨£{ø»PÎÀ øÁUP¨£mhõÀ,
_ØÔß ÁÈ÷¯ ªßÛ¯USÂø\ E¸ÁõS® Gß£uøÚ 1821&À öáº©Ûø¯a
÷\º¢u AÔbº uõ©ì ÷áõíß ^£U PshÔ¢uõº.
Cµsk \¢vPøÍU öPõsh Aø©¨¦ öÁ¨£ ªßÛµmøh GÚ¨£k®,
HØ£k® ªßÛ¯USÂø\ öÁ¨£ªßÛ¯USÂø\ GßÖ®, ªß÷Úõmh©õÚx
öÁ¨£ ªß÷Úõmh® GßÖ® AøÇUP¨£k®. CÆÂøÍÄ öÁ¨£ªß ÂøÍÄ
AÀ»x ^£U ÂøÍÄ GÚ¨£k®.
Cu G
Cu G
Fe Fe
ºC ºC
1
2 ºC 2 ºC 1
öÁ¨£ öÁ¨£ SÎº

\¢v SÎº \¢v \¢v
\¢v
(a) (b)
£h® 3.2 ^£U ÂøÍÄ
96
www.tntextbooks.in
öÁ¨£, SÎº\¢vPøÍ Ch©õØÓ® ö\´²®÷£õx ªß÷Úõmh vø\²®

©õÖ®. GÚ÷Á ^£U ÂøÍÄ J¸ «Ò ö\¯À •øÓ BS®. Cu-Fe
ªßÛµmøh°À (£h® 3.2a) ªß÷Úõmh® uõªµzv¼¸¢x Ç®¤ØS öÁ¨£
\¢v°ß ÁÈ÷¯ £õ²® (£h® 3.2b).
öÁ¨£ ªßÛ¯USÂø\°ß Gs©v¨¦®, vø\²® £¯ß£kzx®
E÷»õP[PÒ ©ØÖ® \¢vPÎß öÁ¨£{ø»PøÍa \õº¢ux. öÁÆ÷ÁÖ
E÷»õP[PøÍU öPõsh ªßÛµmøhPøÍ Bµõ´¢x, ^£U AÆÄ÷»õP[PøÍ
Á›ø\¯õP Aø©zuõº. Cx öÁ¨£ªßÁ›ø\ GÚ¨£mhx.
öÁ¨£ªßÛµmøh°À, öÁ¨£a \¢v°À ªß÷Úõmh©õÚx CÆÁ›ø\°À
•ßÚõÀ EÒÍ E÷»õPzv¼¸¢x ¤ßÚõÀ EÒÍ E÷»õPzvØS¨ £õ²®.
ªßÛ¯USÂø\°ß ©v¨¦, Á›ø\°À A¢u E÷»õP[PÐUS EÒÍ
CøhöÁÎ°øÚ¨ ö£õÖzx AvP©õS®.
Bi, Ni, Pd, Pt, Cu, Mn, Hg, Pb, Sn, Au, Ag, Zn, Cd, Fe, Sb Gß£x
öÁ¨£ªß Á›ø\¯õS®.
CÆÁ›ø\°À E÷»õPzvß {ø», öÁ¨£{ø»°øÚa \õº¢ux. öÁ¨£
ªßÛ¯US Âø\US®, öÁ¨£ {ø»US® EÒÍ öuõhº¦ ¤ßÁ¸©õÖ
SÔ¨¤h¨£k®.
V = α θ + ½ β θ2,
C[S θ Gß£x \¢vPÎß öÁ¨£{ø» ÷ÁÖ£õk, α, β Gß£Ú
E÷»õPzvøÚa \õº¢u ©õÔ¼PÒ.
3.1.4 v¸¨¦ öÁ¨£{ø»²®, ¦µmk öÁ¨£{ø»²®
J¸ öÁ¨£ ªßÛµmøh°ß SÎº \¢v°ß öÁ¨£{ø»ø¯
(θC) öuõhUP¨ ¦ÒÎ¯õPU öPõsk, öÁ¨£a \¢v°ß öÁ¨£{ø»US®,
ªßÛ¯US Âø\US® HØ£k®
©õÖuø»U SÔUS® Áøµ£h®
(£h® 3.3) Põmh¨£mkÒÍx.
öÁ¨£{ø» ÷ÁÖ £õk SøÓÁõP öÁ¨£
ÇUS®÷£õx Áøµ£h©õÚx ª.C.Â.
(mv)
÷|ºU÷PõhõS®. öÁ¨£{ø»
÷ÁÖ£õk AvP® GÛÀ Áøµ£h® J¸
£µÁøÍ¯® BS®.
SÎº \¢v°ß öÁ¨£{ø»ø¯ C n i
{ø»¯õPU öPõsk öÁ¨£a\¢v°ß öÁ¨£a\¢v°ß öÁ¨£{ø»
öÁ¨£{ø» ö©xÁõP E¯ºzu¨£k £h® 3.3 öÁ¨£ªßÛ¯US Âø\ &

QÓx. öÁ¨£ ªßÛ¯US Âø\ öÁ¨£{ø» ©õÖuø»U Põmk®
AvP›zx J¸ SÔ¨¤mh Áøµ£h®
97
www.tntextbooks.in
öÁ¨£{ø»°À ö£¸© ©v¨¤øÚ Aøh²®. CÆöÁ¨£{ø» v¸¨¦

öÁ¨£{ø» (θn) GÚ¨£k®. ¤ßÚº ªßÛ¯US Âø\ ö©xÁõPU SøÓ¢x,
SÔ¨¤mh öÁ¨£{ø»°À _È¯õS®. CÆöÁ¨£{ø» ¦µmk öÁ¨£{ø» (θi)
GÚ¨£k®. ¦µmk öÁ¨£{ø»US ÷©À, ªßÛ¯US Âø\°ß vø\ ©õÖ£k®.
BÚõÀ Gs ©v¨¦ AvP›US®.
SÔ¨¤mh öÁ¨£ ªßÛµmøhUS v¸¨¦ öÁ¨£{ø» J¸ ©õÔ¼¯õS®.
BÚõÀ, ¦µmk öÁ¨£{ø»¯õÚx SÎº \¢v°ß öÁ¨£{ø»°øÚa \õº¢ux.
CÆöÁ¨£{ø»PÐUPõÚ öuõhº¦
θc + θ i
= θn
2
3.1.5 ö£Ài¯º ÂøÍÄ
1834À ¤öµg_ AÔÂ¯À AÔbº ö£Ài¯º Gß£Áº, Ç öÁÆ÷ÁÖ
E÷»õP[PÒ öPõsh J¸ _ØÔÀ ªß÷Úõmh® £õ²®÷£õx, E÷»õP[PÎß J¸
\¢v°À öÁ¨£® EªÇ¨£k®, ©ØöÓõßÔÀ öÁ¨£® EmPÁµ¨£k® GÚU
PshÔ¢uõº. Cx÷Á ö£Ài¯º ÂøÍÄ GÚ¨£mhx. Cx ^£U ÂøÍÂß
©Öuø» BS®.
Cu Cu
1 2 1 2
SÎº öÁ¨£ öÁ¨£ SÎº
\¢v \¢v \¢v \¢v
Fe Fe
(a) (b)
£h® 3.4 ö£Ài¯º ÂøÍÄ
(Cu-Fe) ªßÛµmøh°À (£h® 3.4a) \¢v 1À ªß÷Úõmh® uõªµzv
¼¸¢x Ç®¤ØS £õ²®, öÁ¨£® EmPÁµ¨£k® (GÚ÷Á SÎ¸®), \¢v & 2À
ªß÷Úõmh® Ç®¤¼¸¢x uõªµzvØS¨ £õ²®, öÁ¨£® EªÇ¨£k® (GÚ÷Á
öÁ¨£©øh²®). ªß÷Úõmhzvß vø\ ©õØÓ¨£k® ÷£õx (£h® 3.4b) \¢v 1
öÁ¨£©øh²®, \¢v 2 SÎºa]¯øh²®. GÚ÷Á ö£Ài¯º ÂøÍÄ J¸ «Ð®
{PÌÄ BS®.
ö£Ài¯º SnP® (Peltier coefficient)
Cµsk öÁÆ÷ÁÓõÚ E÷»õP[PÒ öPõsh \¢v°À J¸ B®¤¯º
ªß÷Úõmh® J¸ ÂÚõi ÷|µzvÀ (1 T¾®) £õ²®÷£õx öÁÎÂh¨£k®
AÀ»x EmPÁ¸® BØÓ¼ß AÍÄ ö£Ài¯º SnP® GÚ¨£k®. CuøÚ π GÚU
SÔUP»õ®. Cuß A»S volt. öÁÎÂh¨£k® AÀ»x EmPÁµ¨£k® öÁ¨£
BØÓ¼ß AÍÄ H = π It
J¸ \¢v°À ö£Ài¯º ªßÚÊzu®, A¢ua \¢v°À ö£Ài¯º SnP®
BS®. ö£Ài¯º SnP©õÚx £¯ß£k® E÷»õP[PÒ ©ØÖ® \¢vPÎß
öÁ¨£{ø»°øÚ¨ ö£õ¸zux.
98
www.tntextbooks.in
3.1.6 uõ®\ß ÂøÍÄ

uõ®\ß TØÔß£i, ^µØÓ {ø»°À öÁ¨£¨ £kzu¨£mh Phzv°À
ªß÷Úõmh® {PÊ®÷£õx, öÁ¨£ BØÓÀ EmPÁºu¾® öÁÎ¨£kzu¾®
E÷»õPU Phzv •ÊÁx® |øhö£Ö®.
öÁ¨£® öÁ¨£® öÁ¨£® öÁ¨£®

EmPÁµ¨ öÁÎ°h¨ öÁÎ°h¨ EmPÁµ¨
£kuÀ £kuÀ £kuÀ £kuÀ
C C
A M N B A M N B
(a) ÷|º ÂøÍÄ (b) Gvº ÂøÍÄ

£h® 3.5 uõ®\ß ÂøÍÄ
A B GßÓ uõªµzusiÀ |k¨¦ÒÎ öÁ¨£¨ £kzu¨£kQÓx (£h® 3.5a).
Cuß ÁÈ÷¯ ªß÷Úõmh® {PÇõu÷£õx, C &°¼¸¢x \©öuõø»ÂÀ EÒÍ
M ©ØÖ® N GßÓ ¦ÒÎPÒ \© öÁ¨£{ø»°À ÇUS®. A &°¼¸¢x
B&ÁÈ¯õP ªß÷Úõmh® ö\¾zu¨£iß, M GßÓ ¦ÒÎø¯ J¨¤k®÷£õx N
GßÓ ¦ÒÎ°À öÁ¨£{ø» AvP©õP ÇUS®. C÷u÷£õßÖ A GßÓ ¦ÒÎø¯
J¨¤k®÷£õx B GßÓ ¦ÒÎ°À öÁ¨£{ø» AvP©õP ÇUS®. AuõÁx,
A°¼¸¢x C &Áøµ öÁ¨£® EmPÁµ¨£kQÓx. C °¼¸¢x B&Áøµ öÁ¨£®
öÁÎÂh¨£kQÓx. CÆÂøÍÄ ÷|º uõ®\ß ÂøÍÄ GÚ¨£kQÓx. usiß
B •øÚ°¼¸¢x A •øÚUS ªß÷Úõmh® ö\¾zu¨£k®÷£õx N GßÓ
¦ÒÎø¯ J¨¤k®÷£õx M GßÓ ¦ÒÎ°À öÁ¨£{ø» AvP©õP ÇUS®.
Sb, Ag, Zn, Cd ÷£õßÓÁØÔ¾® ÷|º uõ®\ß ÂøÍÄ HØ£kQÓx.
A B GßÓ Ç®¦z usiÀ |k¨¦ÒÎ C öÁ¨£¨ £kzu¨£kQÓx (£h®
3.5 b). Cuß ÁÈ÷¯ ªß÷Úõmh® {PÇõu ÷£õx, C &°¼¸¢x \© öuõø»ÂÀ
EÒÍ M ©ØÖ® N GßÓ ¦ÒÎPÒ \© öÁ¨£{ø»°À ÇUS®. A&°¼¸¢x
B&ÁÈ¯õP ªß÷Úõmh® ö\¾zu¨£iß, N &GßÓ ¦ÒÎø¯ J¨¤k®÷£õx M
GßÓ ¦ÒÎ°À öÁ¨£{ø» AvP©õP ÇUS®. AuõÁx, A&°¼¸¢x C &Áøµ
öÁ¨£® öÁÎÂh¨£kQÓx. C &°¼¸¢x B&Áøµ öÁ¨£® EmPÁµ¨£kQÓx.
CÆÂøÍÄ Gvº uõ®\ß ÂøÍÄ GÚ¨£kQÓx. Pt, Bi, Co, Ni, Hg
÷£õßÓÁØÔ¾® Gvºuõ®\ß ÂøÍÄ HØ£kQÓx.
99
www.tntextbooks.in
D¯zuõ»õÚ (lead) usk JßÔß |k¨¦ÒÎ C öÁ¨£kzu¨£kQÓx.

Cuß ÁÈ÷¯ A °¼¸¢x B US AÀ»x B&°¼¸¢x A &US ªß÷Úõmh®
ö\¾zvÚõ¾®Th, C &°¼¸¢x \© öuõø»ÂÀ ÇUS® M, N GßÓ ¦ÒÎPÒ
G¨ö£õÊx® \© öÁ¨£{ø»°À ÇUS®. GÚ÷Á, D¯zvÀ uõ®\ß ÂøÍÄ
HØ£hõx (_È uõ®\ß ÂøÍÄ) Cuß Põµn©õP÷Á öÁ¨£ªß _ØÖ¨ £h®
Áøµ²® ÷£õx, £¯ß£k® öÁ¨£ ªßÛµmøh°À ©ØÓ E÷»õP[P¾hß D¯®
uõ®\ß SnP® (σ)
J¸ E÷»õPzvÀ 1o C öÁ¨£{ø» ÷ÁÖ£õmi¾ÒÍ Ç
¦ÒÎPÐUQøh÷¯ J¸ B®¤¯º ªß÷Úõmh® J¸ ÂÚõi ÷|µzvØS
(1 T¾®) £õ²®÷£õx, öÁÎÂh¨£k® AÀ»x EmPÁµ¨£k® öÁ¨£
BØÓ¼ß AÍÄ uõ®\ß SnP® GÚ¨£k®. CuøÚ σ GÚU SÔUP»õ®. Cuß
A»S volt per oC .
3.1.7 öÁ¨£ªßÛµmøh AkUS (thermopile)

öÁ¨£U PvºÃ\ø» PshÔ²® \õuÚ® öÁ¨£ªßÛµmøh AkUS
BS®. Cx ^£U ÂøÍÂß Ai¨£øh°À ö\¯À£kQÓx.
öÁ¨£ªßÛµmøh°À ÷uõßÖ® ªßÛ¯US Âø\ ªPU SøÓÄ. GÚ÷Á
AvP GsoUøP°À öÁ¨£ ªßÛµmøhPÒ öuõhµõP CønUP¨£kQßÓÚ.
Cuß •øÚPÒ J¸ PõÀÁÚõ «mh¸hß (G) CønUP¨£kQßÓÚ. öÁ¨£
ªßÛµmøhPÎß J¸ ]» \¢vPÒ (1, 3, 5...) P¸ø©°h¨£mk öÁ¨£U
Bi A
5
©øÓ¨¦ EøÓ
4
£k® Pvº Ãa_ 3 G
1
B
Sb
£h® 3.6 öÁ¨£ªßÛµmøh AkUS
100
www.tntextbooks.in
PvºÃaø\ EmPÁ¸©õÖ ö\´¯¨£kQßÓÚ. ©ØÓ \¢vPÒ (2, 4... ) SÎº \¢vPÒ

GÚ¨£k®. CÁØÔß «x PvºÃa_ ÂÇõuÁõÖ ©øÓUP¨£mi¸US®.
P¸ø©¯õÚ \¢vPÎß «x (1, 3, 5) öÁ¨£U PvºÃa_ ÂÊ®ö£õÊx,
\¢vPÎÀ, öÁ¨£{ø» ÷ÁÖ£õk ÷uõßÔ AvP öÁ¨£ ªßÛ¯US Âø\
÷uõßÖ®. PõÀÁÚõ«mh›À ÷uõßÖ® Â»PÀ, PvºÃa]ß ö\ÔÂøÚ¨
ö£õÖzx Aø©²® (£h® 3.6).
3.2 ªß÷Úõmhzvß Põ¢u ÂøÍÄ
1820À ÷hÛè |õmk C¯Ø¤¯À AÔbº íõßì Q›ìi¯ß
K¯ºìöhm Gß£Áº, ªß÷Úõmh® £õ²® Phzv°ß A¸÷P EÒÍ Põ¢u F]
Â»PÀ Aøh²® Gß£uøÚU TÔÚõº. Cv¼¸¢x ªß÷Úõmh® £õ²®
Phzv¯õÀ Põ¢u¨¦»® HØ£k® Gß£x ¦»ÚõQÓx.
3.2.1 ªß÷Úõmh® uõ[Q¯ ÷|ºUPhzv JßøÓa
_ØÔ HØ£k® Põ¢u¨¦»® I
J¸ ÷»\õÚ Amøhø¯ £h® 3.7À Põmi¯£i J¸

uõ[Q°À Qøh©mh©õP Aø©zx Auß«x ]Ôx
Ç®¦z x¸ÁÀ ^µõP yÁ¨£kQÓx. Amøh°ß ø©¯®
ÁÈ÷¯ J¸ P®¤ ö\¾zu¨£kQÓx.
P®¤°ß •øÚPøÍ J¸ ªßP»zxhß Cønzx
ªß÷Úõmh® ö\¾zu¨£kQÓx. Amøhø¯ ÷»\õPz
umk®÷£õx, Ç®¦z x¸ÁÀPÒ P®¤ø¯a _ØÔ¾®
£h® 3.7
ø©¯ Ámh[PÎÀ Aø©ÁøuU Põn»õ®. C¢u
ªß÷Úõmh®
B´Â¼¸¢x Phzvø¯a _ØÔ Põ¢u¨¦»® E¸ÁõÁøu
£õ²® ÷|µõÚ
AÔ¯ •i²®.
Phzvø¯a _ØÔ
Põ¢u¨ ¦»zvß vø\ø¯ AÔ¯, CzuõÎß HØ£k®
uÍzvØS ö\[SzuõÚ vø\°À Phzv ö\ÀÁuõPU Põ¢u¨¦»®
öPõÒ÷Áõ®.
N S S N
S N N S
(a ) EÒ÷|õUQ¯ ªß÷Úõmh® (b) öÁÎ÷|õUQ¯ ªß÷Úõmh®
£h® 3.8 Põ¢u¨¦»zvß vø\
101
www.tntextbooks.in
Põ¢u F] JßÔøÚ øÁzuõÀ, Phzv°øÚa _ØÔ Ámh ÁiÁ

Põ¢u¨¦»zvß öuõk÷Põmiß vø\°À Põ¢u F]°ß Aa_ Aø©²®.
ªß÷Úõmh® EÒ÷|õUQ¨ £õ²® ÷£õx Phzvø¯a _ØÔ²ÒÍ Põ¢u¨¦»®
Á»g_È¯õP Aø©²® (£h® 3.8a). ªß÷Úõmhzvß vø\ø¯ ©õØÔÚõÀ,
AuõÁx öÁÎ÷|õUQ (£h® 3.8b) Aø©¢uõÀ Põ¢u F]°ß x¸Á®
©õÖ£k®. AuõÁx Põ¢u¨¦»® Chg_È¯õP Aø©²®. CÆÁõÖ
ªß÷Úõmh® £õ²® Phzvø¯a _ØÔ ÂøÍ²® Põ¢u¨¦»® ªß÷Úõmhzvß
vø\ø¯¨ ö£õ¸zx Aø©²® GÚ»õ®.
÷©UìöÁÀ¼ß Á»UøP v¸S Âv
ªß÷Úõmh® £õ²® Phzvø¯a _ØÔ Aø©¢xÒÍ Põ¢u
Âø\U÷PõkPÎß vø\¯õÚx, Á»x øP v¸S JßÔøÚ ªß÷Úõmh®
ö\À¾® vø\°À ö\¾zx®÷£õx, v¸S _Ç¾® vø\¯õÀ ö£Ó¨£k®.
3.2.2 ªß÷Úõmh® £õ²® ÁmhU P®¤a _¸ÍõÀ HØ£k® Põ¢u¨¦»®
Amøh JßÖ QøhzuÍ©õP¨ ö£õ¸zu¨£kQÓx. AvÀ JßÖUöPõßÖ
]Ôx öuõø»ÂÀ Aø©¢xÒÍ Ç xøÍPÎß ÁÈ÷¯ (£h® 3.9) Ámh
ÁiÁU P®¤ ö\¾zu¨£kQÓx.
Amøh°ß «x Ç®¦z x¸ÁÀ
^µõPz yÁ¨£kQÓx. P®¤°ß
ÁÈ÷¯ ªß÷Úõmh® ö\¾zv,
Amøhø¯ ÷»\õPz umiÚõÀ
Ç®¦z x¸ÁÀPÒ uõÚõP÷Á
ÁøÍ¯z÷uõk öuõhº¦øh¯
Põ¢u¨¦»zvß vø\ø¯
÷|õUQ¯ÁõÖ Aø©²®. Põ¢u
Âø\U ÷PõkPÒ P®¤ ö\À¾®
£h® 3.9 ÁmhU P®¤a _¸ÍõÀ
£õøuø¯a _ØÔ¾® HÓUSøÓ¯
HØ£k® Põ¢u¨¦»®
Ámh¨ £õøu°À Aø©ÁøuU
Põn»õ®. P®¤a _¸Îß ø©¯zvÀ, Põ¢u Âø\U÷PõkPÒ Cøn¯õP
÷|ºU÷Põmkz vø\°¾® P®¤a _¸Îß uÍzvØSa ö\[SzuõPÄ® Aø©²®.
3.3. £¯m & \õÁºm Âv (Biot - Savart law)
£¯m ©ØÖ® \õÁºm £À÷ÁÖ B´ÄPøÍa ö\´x ªß÷Úõmh® £õ²®
Phzvø¯a _ØÔ HØ£k® Põ¢u¨¦»®, \õº¢xÒÍ PõµoPøÍU PshÔ¢uõº.
I ªß÷Úõmh® £õ²® XY GßÓ Phzv°øÚU P¸x÷Áõ® (£h® 3.10). AB
Gß£x Phzv°ß dl }Í•ÒÍ ]Ö £Sv, ªß÷ÚõmhU TÖ GÚ¨£k®.
AB&°ß ø©¯©õÚ O&Â¼ ¸¢x r öuõø»ÂÀ EÒÍ P GßÓ ¦ÒÎø¯U
P¸x÷Áõ®. £¯m & \õÁºm Âv°ß£i dl }Í•ÒÍ Phzv ÁÈ÷¯ ö\À¾®
102
www.tntextbooks.in
ªß÷ÚõmhzvÚõÀ P-À HØ£k® Põ¢uz Y
yshÀ dB BÚx.
(i) ªß÷ÚõmhzvØS (I) ÷|º
\
vø
ÂQuzv¾®,
ß
B
dl
(ii) ªß÷ÚõmhU TÔß }ÍzvØS dl
(dl) ÷|ºÂQuzv¾®, A O
(iii) ªß÷ÚõmhU TÔøÚ²®

Pø¯²® CønUS® ÷|ºU ÷PõmiØS®, r
I
ªß÷ÚõmhU TÖ dl&US® EÒÍ
÷Põnzvß ø\ß ©v¨¤ØS ÷|º P
ÂQuzv¾®, X
(iv) ªß÷ÚõmhU TÔ¼¸¢x,

¦ÒÎ°ß öuõø»Âß Ç©iUS £h® 3.10 £¯m&\õÁºm Âv
1
GvºÂQuzv¾® ( ) ÇUS®.
r2
I dl sin θ
∴ dB α
r2
I dl sin θ
dB = K , K Gß£x ÂQu ©õÔ¼.
r2
µ
ÂQu ©õÔ¼ K = , CvÀ µ Gß£x FhPzvß Em¦SvÓß.
4π
µ I dl sin θ
∴ dB =
4π r2
µ = µr µo. C[S µr Gß£x FhPzvß J¨¦ø© Em¦SvÓß, µ0 Gß£x
öÁØÔhzvß Em¦SvÓß. Cuß ©v¨¦ µo = 4π × 10–7 henry/metre.
PõØÖ FhPzvØS, µr = 1.
µo I d l sin θ
GÚ÷Á, PõØÖ FhPzvÀ dB = .
4π r2
JJJG G JJJG
JJJG µo Idl × r JJJG µo Idl × r
öÁUhº ÁiÁzvÀ dB = or dB =
4π r 3 4π r 2
dBß vø\¯õÚx ªß÷ÚõmhU TÖ Idl ©ØÖ® r (AuõÁx, CzuõÎß
uÍzvØS) SzuõP EÒ÷|õUQ Aø©²®. Põ¢uz ysh¼ß A»S tesla
(AÀ»x) Wbm–2.
103
www.tntextbooks.in
3.3.1 ªß÷Úõmh® £õ²® DÔ»õ ÷|ºUPhzv¯õÀ J¸ ¦ÒÎ°À

Põ¢u¨£õ¯ Ahºzv Y
XY GÚÓ ÷|ºUPhzv JßÔÀ I ªß÷Úõmh®
£õ´ÁuõPU öPõÒ÷Áõ® (£h® 3.11). Phzv°¼¸¢x B
P GßÓ ¦ÒÎ a öuõø»ÂÀ EÒÍx. AB Gß£x dl }Í® dl C
öPõsh ªß÷ÚõmhU TÖ. ªß÷ÚõmhU TÔøÚ²® A

d
Pø¯²® CønUS® ÷|ºU÷Põk ªß÷ÚõmhU TÖhß r
2
HØ£kzx® ÷Põn® θ Gß÷£õ®. £¯m&\Áºm
a
Âv°ß£i, ªß÷ÚõmhUTÖ Idl BÀ PÀ HØ£k® Põ¢uz O P
yshÀ 1
µo I d l sin θ I
dB = . ... (1)
4π r2
A ÁÈ÷¯ BPUS AC GßÓ ö\[SzxU÷Põk

Áøµ¯¨£kQÓx.
X
OPA = φ, APB = dφ GßP.
£h® 3.11 }Ò
AC AC Phzv
∆ ABC&À, sin θ = =
AB dl
∴ AC = dl sin θ ...(2)
∆ APC ¼¸¢x, AC = rdφ ...(3)
\©ß£õkPÒ (2), (3)¼¸¢x
rdφ = dl sin θ ...(4)
\©ß£õk (4)I, \©ß£õk (1)À ¤µv°h,
µo I rdφ µ o I dφ
dB = = r
...(5)
4π r2 4π
a
∆ OPAÀ, cos φ =
r
a
∴ r = cos φ ...(6)
\©ß£õk (6) I \©ß£õk (5)À ¤µv°h

µo I
dB = cos φ dφ
4π a
GÚ÷Á, XY Phzv°ÚõÀ PÀ HØ£k® ö©õzu Põ¢uz yshÀ
104
www.tntextbooks.in
φ2 φ2
µo I
B = ∫
−φ
dB = ∫φ 4π a
cos φ dφ
1 −1
µo I
B = [sin φ1 + sin φ2]
4π a
•iÂ»õ }Í® öPõsh PhzvUS, φ1 = φ2 = 90o
µo I
∴ B =
2π a
Phzv¯õÚx µ Em¦SvÓß öPõsh FhPzvÀ Ç¢uõÀ,
µI
B =
2π a
3.3.2 ªß÷Úõmh® £õ²® Ámha _¸Îß Aa]À J¸ ¦ÒÎ°À

HØ£k® Põ¢uz yshÀ
a Bµ® öPõsh P®¤a _¸Îß ÁÈ÷¯ I ªß÷Úõmh® (£h® 3.12)
£õ´ÁuõPU öPõÒ÷Áõ®. _¸Îß ø©¯® O Â¼¸¢x Auß Aa]ß «x P GßÓ
¦ÒÎ x öuõø»ÂÀ EÒÍx. dl }Í® öPõsh AB GßÓ ªß÷ÚõmhU TÔøÚU
P¸x÷Áõ®. ABß ø©¯¨¦ÒÎ C Gß÷£õ®. ©ØÖ® CP = r BS®.
£¯m&\õÁºm Âv°ß£i, dl TÔÚõÀ PÀ HØ£k® Põ¢uz yshÀ
µo I dl sin θ
dB = ,
4π r2
θ Gß£x Idl ©ØÖ® rUS Cøh÷¯ EÒÍ ÷Põn®.
C[S θ = 90o
µo I dl
∴ dB =
4π r2
dl dB Cos
A B
C R
r
a
I P N
O x dB Sin
M
A/ B/ dB Cos
£h® 3.12 Ámha _¸Ò
105
www.tntextbooks.in
dB ß vø\¯õÚx Idl ©ØÖ® CPUS ö\[SzuõP Aø©²®. AuõÁx CP

US ö\[SzuõP PR ÁÈ÷¯ Aø©²®.
AB US GvµõP EÒÍ A′B′ GßÓ TÔøÚU P¸u, PÀ HØ£k® Põ¢uz
yshÀ dBß Gs©v¨¦ \©©õPÄ®, PM vø\°¾® Aø©²®. dl ªß÷ÚõmhU
TÔøÚ²® ¦ÒÎ Pø¯²® CønUS® ÷Põk Aa_hß HØ£kzx® ÷Põn® α
Gß÷£õ®.
dB ©v¨¤øÚ OP vø\°À dB sin α GÚÄ®, CuØS ö\[SzuõÚ
vø\°À dB cos α GÚ Ç TÖPÍõUP»õ®. dB cos α TÖPÒ, JßÖUöPõßÖ
GvµõP Aø©ÁuõÀ, AøÁ \©¨£kzu¨ £kQßÓÚ. dB sin α TÖPÒ Cøn¢x
Âk®. GÚ÷Á Ámha _¸ÍõÀ PÀ ÂøÍ²® ö©õzu Põ¢u¨£õ¯ Ahºzv
µo Idl a µo Ia
B = ∫ dB sin α = ∫ 4π r2 r
=
4π r3 ∫ dl
µ o Ia
B = 2πa
4π r 3
µ o Ia 2
B = 3
(HöÚÛÀ r2 = a2 + x2)
2(a 2 +x 2 )2
_¸ÎÀ n _ØÖPÒ Ç¢uõÀ,
µo nIa 2
3
B =
2(a 2 +x 2 )2
Ámha_¸Îß ø©¯zvÀ, x = 0
µ o nI
B =
2a
3.3.3 ÷hßáßm PõÀÁÚõ «mhº

ªß÷ÚõmhzvøÚ AÍUP EuÄ® P¸Â¯õÚ ÷hßáßm PõÀÁÚõ«mhº
÷hßáßm Âv°ß Ai¨£øh°À ö\¯À£kQÓx. JßÖUöPõßÖ ÷|ºUSzuõÚ
Ç ¦»[PÒ ö\¯À£k® ¦ÒÎ°À öuõ[PÂh¨£mh Põ¢u F]¯õÚx
AÆÂ¸ ¦»[PÎß öuõS£¯ß vø\°À {ØS® (£h® 3.13).
Aø©¨¦
Põ¢uz ußø©¯ØÓ ¤zuøÍ AÀ»x ©µzuõ»õÚ Ámh ÁiÁa \mhzvÀ
P®¤a _¸Ò _ØÓ¨£mk J¸ ¥hzvß «x ÷|ºUSzuõP øÁUP¨£mkÒÍx. ¥h®
Qøhz uÍzvÀ _Ç»UTi¯x. ¥hzvøÚ Qøh©mh©õP øÁUP ‰ßÖ ©mhz
106
www.tntextbooks.in
v¸SPÒ EÒÍÚ. ÁmhÁiÁa

\mh® ö\[SzuõP Âmh® ÁÈ÷¯
ö\À¾® Aaø\¨ £ØÔ _Ç¾®.
¥hzvß ø©¯zvÀ J¸ uõ[Q°ß
«x Põ¢u F]¨ö£mi EÒÍx.
C¨ö£mi°À Tº•øÚ «x
Põ¢u F] uõ[P¨£kQÓx. Põ¢u
F]US ö\[SzuõP }sh
A¾ªÛ¯U SÔ•Ò EÒÍx.
SÔ•ÒÎß •øÚPÒ iQ›°À
AÍÂh¨£mkÒÍ Ámh
AÍÄ÷PõÀ «x C¯[S®.
AÍÄ÷PõÀ |õßS PõÀ£SvP
øÍU öPõshx. Põ¢u F]¨
ö£mi°¾ÒÍ F]°ß ø©¯®
Ámha _¸Îß ø©¯zxhß
ö£õ¸¢x©õÖ øÁUP¨£mi¸U
S®. P®¤a _¸Îß ø©¯zvÀ
]Ô¯ £µ¨¤À ^µõÚ Põ¢u¨¦»® £h® 3.13 ÷hßáßm PõÀÁÚõ«mhº
÷uõßÖÁuõÀ ]Ô¯ Põ¢u F]
(÷uºÂØS Áøµ¯z ÷uøÁ°Àø»)
£¯ß£kzu¨£kQÓx. GÚ÷Á
Â»Q¯ {ø»°¾® Põ¢u¨¦»® ^µõP÷Á ÇUS®. P®¤a _¸ÒPÒ 2, 5, 50
_ØÖPÒ öPõsh ‰ßÖ ¤›ÄPÍõP EÒÍÚ. AÁØÔß ui©ß ©õÖ£kÁuõÀ
öÁÆ÷ÁÖ Á¼ø©²øh¯ ªß÷Úõmh[PøÍ AÍÂh £¯ß£kQßÓÚ.
ÂÍUP®
P®¤a _¸Îß uÍ® ¦ÂPõ¢uz ysh¼ß (Bh) QøhzuÍU TÖUS
Cøn¯õP øÁUP¨£mk, _¸Ò ÁÈ÷¯ ªß÷Úõmh® £õ²® ÷£õx Ç
Põ¢u¨¦»[PÒ JßÖUöPõßÖ ö\[SzuõP Aø©²® B h
(£h® 3.14).
(1) ªß÷Úõmh® £õ´ÁuõÀ _¸Îß N
uÍzvØSa ö\[SzuõP HØ£k® Põ¢uz yshÀ (B) B

(2) ¦Â Põ¢uz ysh¼ß QøhzuÍU TÖ (Bh) BQ¯
¦»[PÒ JßÖUöPõßÖ ö\[SzuõPa ö\¯À£k®. S
CÆÂ¸ Põ¢u¨ ¦»[PÎÚõÀ, Põ¢u F]
Â»PÀ Aøh²®. ÷hßáßm Âv°ß£i
£h® 3.14 ÷hßáßm
B = Bh tan θ ...(1) Âv
107
www.tntextbooks.in
a Bµ•®, n _ØÖPÐ® öPõsh _¸Îß ÁÈ÷¯ I ªß÷Úõmh® £õ²®

÷£õx Auß ø©¯zvÀ ÷uõßÖ® Põ¢uz yshÀ
µ o nI
B= ...(2)
2a
\©ß£õk (2) I \©ß£õk (1)À ¤µv°h
µ o nI
= Bh tan θ
2a
2aBh
∴ I = µ n tan θ
o
I = K tan θ ...(3)
2aBh
C[S K = µo n I ÷hßásm PõÀÁÚõ«mh›ß _¸UPU TØöÓs
Gß£º, SÔ¨¤mh ChzvÀ Cx J¸ ©õÔ¼¯õS®. Ca\©ß£õmi¼¸¢x _ØÔÀ
£õ²® ªß÷ÚõhzvøÚ AÍUP»õ®.
÷hßáßm PõÀÁÚõ«mh›ß Â»PÀ 45o BP EÒÍ ÷£õx ~sqnºÄ
AvP®. GÚ÷Á, Â»PÀ 30o •uÀ 60o Áøµ ÇUS® ÷£õx ©mk÷©
CUP¸Â°øÚ¨ £¯ß£kzxÁx |»®.
3.4 B®¤¯›ß _ØÖ Âv

£¯m&\õÁºm Âv°øÚ B®¤¯›ß _ØÖÂv GßÓ •øÓ°¾® TÓ»õ®.
ªß÷Úõmh® £õ²® }sh, DÔ»õ, ÷|ºUPhzv¯õÀ EshõS® Põ¢uz
yshÀ
µoI
B =
2π a
B (2πa) = µoI
B (2πa) Põ¢uz yshÀ ©ØÖ® P®¤a _¸Îß _ØÓÍÄ CÁØÔß
ö£¸UPØ£»ß BS®. C[S Põ¢u¨¦»©õÚx ©õÓõuuõS®. ‰h¨£mh
ÁøÍÂÀ _ØÓÍÄ L GÚÄ®, ö©õzu ªß÷Úõmh® Io GÚÄ® öPõshõÀ
BL = µoIo ....(1)
B®¤¯›ß _ØÖÂv°øÚ CÆÁõÖ GÊu»õ®.
→→
v∫ B. dl = µoIo ....(2)
÷Põmk ÁÈz öuõøP±mk (line integeral) ©v¨£õÚx ªß÷Úõmh¨

£õøu°ß ÁiÁ® ©ØÖ® Phzv°ß {ø» CÁØøÓa \õº¢uuÀ». ªß÷Úõmh®
GvµõÚ vø\°À £õ´¢uõÀ öuõøP±mk ©v¨¦ GvºUSÔ°øÚ¨ ö£Ö®. ‰h¨
£mh £õøu ÁmhzvÀ Aø©¯õ©¼¸¢uõÀ (Phzv £õøuø¯ Âmk öÁÎ÷¯
108
www.tntextbooks.in
Aø©¢uõÀ) Põ¢u ¦»zvß öuõøP±mk ©v¨¦ _È¯õS®. £» }sh ÷|ºU

PhzvPÐUS PnUQmhõ¾®, CÆÂv GzuøP¯ PhzvUS®, £õøuUS®
ö£õ¸¢x®. \©ß£õk (1)¼¸¢x, B®¤¯º _ØÖ Âv°øÚ RÌPshÁõÖ
TÓ»õ®.
G¢uöÁõ¸ ‰i¯ ÁøÍ÷PõmiøÚa _ØÔ¯ Põ¢u¨ ¦»zvß ÷Põmk
→→
ÁÈz öuõøP±mk ©v¨¦ v∫ B. dl BÚx, Em¦SvÓß (µο) ©ØÖ®
ÁøÍ÷PõmhõÀ ‰h¨£mh £µ¨¦ ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh® BQ¯ÁØÔß
ö£¸UPØ £»ÝUS \©®.
3.4.1 Á›a_¸Ò
}sh, ö|¸UP©õÚ, _¸Ò ÁiÂÀ
P
_ØÓ¨£mh P®¤a _¸Ò BÚx Á›a_¸Ò
GÚ¨£k®. }mh¨£mh Á›a_¸Îß
Aø©¨¦ £h® 3.15&À Põmh¨£m
kÒÍx. Á›a_¸ÎÀ HØ£k® Põ¢u¨
¦»©õÚx, JÆöÁõ¸ _¸Î¾® HØ£k®
Põ¢u¨ ¦»ßPÎß öÁUhº Tku¾USa
\©®. JÆöÁõ¸ _¸Î¾® HØ£k®
£h® 3.15 ªß÷Úõmh Põ¢u¨¦»® J¸ø©¯ (concentric
Á›a_¸ÎÚõÀ Põ¢u¨¦»® circles) Ámh[PÍõP Aø©¢x, _¸Ò
PÐUQøh¨£mh £Sv°À JßøÓ
ö¯õßÖ CÀ»õ©À ö\´x Âk®. _¸Îß ø©¯zvÀ Á›a_¸Îß Aa]ß ÁÈ÷¯
(Á›a_¸Îß Aa]ØS Cøn¯õP) Á¼ø©¯õÚ Põ¢u¨¦»® HØ£k®. P ÷£õßÓ
¦ÒÎ°À Á›a_¸Îß ÷©Ø£µ¨¤À EÒÍ _ØÖPÍõÀ HØ£k® Põ¢u¨¦»®
RÌ£Sv°À EÒÍ _ØÖPÍõÀ HØ£k® Põ¢u¨ ¦»zvØS
GvµõP ö\¯À£mk AÈ²®. GÚ÷Á, Á›a_¸Îß
öÁÎ¨£Sv°À Põ¢u¨¦»® _È¯õS®. ‰h¨£mh
ÁøÍ¯[PÎÀ (Á›a_¸Ò) ÷uõßÖ® Põ¢u¨ ¦»zvß
vø\°øÚ Á»x EÒÍ[øP Âv°ß ‰»® ö£Ó»õ®.
Á»x EÒÍ[øP Âv
Á»x øP°À ÂµÀPÎß vø\°À ªß÷Úõmh®
£õ²® _¸ÒPÒ Aø©²©õÖ Á›a_¸øÍ
£ØÔUöPõshõÀ, }mh¨£mh ö£¸ÂµÀ Põ¢u¨¦»zvß
vø\°øÚz u¸® (£h® 3.16).
£h® 3.16 Á»x
EÒÍ[øP Âv
109
www.tntextbooks.in
3.4.2 ªß÷Úõmh® £õ²® }sh Á›a_¸ÍõÀ HØ£k® Põ¢u¨ ¦»®

Kµ»S }ÍzvÀ n _ØÖPÒ öPõsh Á›a_¸ÎÀ I ªß÷Úõmh®
{PÌÁuõPU P¸x÷Áõ®. CzuøP¯ |À¼¯À¦ (ideal solenoid) Á›a_¸ÎÀ
(Bµzxhß J¨¤k®÷£õx AvP }Í® öPõsh) öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎPÎÀ
Põ¢u¨¦»® _È¯õS®.
}sh Á›a_¸ÍõÚx }sh E¸øÍÁiÁ E÷»õPzuPk ÷£õßÓx
(£h® 3.17). £hzvÀ, ÷©À Á›ø\°À SÔ¨¤h¨£mkÒÍ (NNN) GßÓ ¦ÒÎPÒ,
uõÎß £µ¨¤¼¸¢x ªß÷Úõmhz uPk öÁÎ÷¯ Á¸Áx ÷£õßÓ
÷uõØÓzøu²® RÌ Á›ø\°À EÒÍ (×××) GßÓ SÔPÒ, ªß÷Úõmhz uPk
CzuõÎß Em£Svø¯ ÷|õUQa d c
ö\ÀÁx ÷£õßÓ ÷uõØÓzøu²®
HØ£kzxQßÓÚ. Á›a_¸ÎÝÒ
EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À Põ¢uz a b
l
ysh¼øÚU (B) Põn abcd
GßÓ B®¤¯›ß ‰i¯¨ £õøu
(Amperean loop)°øÚU
P¸x÷Áõ®. C¨ £Sv°À £h® 3.17 }sh Á›a_¸ÍõÀ Põ¢u¨¦»®
→→
v∫ B. dl |õßS £SvPøÍU öPõshx.
b c d a
→→ →→ →→ →→ →→
∴ v∫ B. dl = ∫
a
B. dl + ∫
b
B. dl + ∫
c
B. dl + ∫
d
B. dl
ö\ÆÁP¨ £Sv°ß }Í® l GÛÀ, \©ß£õmiß Á»x £Sv°À •uÀ

Á›z öuõøP±k Bl BS®. CµshõÁx, |õßPõÁx ©v¨¦PÒ _È¯õS®.
→
HöÚÛÀ C¨£SvPÒ Põ¢u¨ ¦»zvß B vø\US ö\[SzuõP ÇUS®.
Á›a_¸Îß öÁÎ÷¯ EÒÍ ¦ÒÎ°À Põ¢u¨¦»® _È¯õu»õÀ, ‰ßÓõÁx
©v¨¦® _È¯õS®.
→→
∴ v∫ B. dl = Bl ...(1)
l }Í¨£Sv°À nl _ØÖPÒ Aø©ÁuõÀ, £õ²® ö©õzu ªß÷Úõmh®

Io = Inl ...(2)
B®¤¯›ß _ØÖÂv¨£i ‰i¯ £õøuUS
→→
v∫ B. dl = µoIo ...(3)
\©ß£õkPÒ (1), (2) I (3)À ¤µv°h

Bl = µo Inl
∴ B = µonI ...(4)
110
www.tntextbooks.in
Á›a_¸ÍõÚx, ö£õxÁõP ^µõÚ Põ¢u¨¦»zvøÚ E¸ÁõUP¨£¯ß£k®.

Á›a_¸Îß ø©¯zvÀ ÷uÛ¸®¦ EÒÍPzvøÚa ö\¾zvÚõÀ AvP
Põ¢u¨¦»® ÷uõßÖ®.
B = µnI = µo µr nI ...(5)
ªß÷Úõmh® £õ²® Á›a_¸Ò JßÖ uøh°ßÔ öuõ[PÂh¨£mhõÀ,
Ax öuõ[PÂh¨£mh \mh Põ¢uzvøÚ¨ ÷£õßÖ ¦Â°ß Áh&öuß
vø\°À v¸®¤ {ØS®. Á›a_¸ÎÀ HØ£k® Põ¢u¨ ¦»zvß vø\°øÚ
•øÚ Âvø¯U öPõsk ö£Ó»õ®.
•øÚ Âv
S N N S
(a) (b)
£h® 3.18 •øÚÂv
J¸ •øÚ°¼¸¢x ÷|õUS® ÷£õx, Á›a_¸Ò ÁÈ÷¯ £õ²®
ªß÷Úõmh® Á»g_È¯õP Aø©¢uõÀ (£h® 3.18a) A¸÷P EÒÍ •øÚ
öuß•øÚ, ÷\´ø©°À EÒÍ •øÚ Áh•øÚ¯õS®.
J¸ •øÚ°¼¸¢x ÷|õUS® ÷£õx Á›a_¸Ò ÁÈ÷¯ £õ²®
ªß÷Úõmh® Chg_È¯õP Aø©¢uõÀ (£h® 3.18b) A¸÷P EÒÍ •øÚ
Áh•øÚ, ÷\´ø©°À EÒÍ •øÚ öuß•øÚ¯õS®.
3.5 Põ¢uÂ¯À ö»õµßì Âø\ (Magnetic Lorentz force)
Z Z
v v
B B
θ θ
+q -q
O v sin θ Y O v sin θ Y
F F
X
(a) X (b)
£h® 3.19 ö»õµßì Âø\

Z Aa]À B GßÓ ^µõÚ Põ¢uz yshÀ öPõsh Põ¢u¨¦»®
ö\¯À£kÁuõ PU öPõÒ÷Áõ®. YZ uÍzvÀ +q ªßÞmh® öPõsh xPÒ v
vø\÷ÁPzxhß, Põ¢u¨¦»zxhß θ ÷PõnzvÀ C¯[SÁuõPU öPõÒ÷Áõ®
(£h® 3.19a). Põ¢u¨ ¦»zvÚõÀ xPÍõÚx F GßÓ Âø\ø¯ EnºQÓx.
111
www.tntextbooks.in
CÆÂø\ (ö»õµßì Âø\) Fß ]Ó¨¦PøÍ H.A. ö»õµßì ¤ßÁ¸©õÖ

ÂÍUQÚõº.
(i) ªßÞmh® Aø©v {ø»°À Ç¢uõÀ Âø\ _È¯õS®. AuõÁx
C¯[S® xPÒPÒ ©mk÷©, Põ¢u¨ ¦»zuõÀ £õvUP¨£k®.
(ii) ªßÞmh©õÚx, Põ¢u¨ ¦»zvØS Cøn¯õP÷Áõ AÀ»x GvµõP÷Áõ
C¯[QÚõÀ ö\¯À£k® Âø\ _È¯õS®. Põ¢u¨¦»zvØSa ö\[SzuõP
C¯[QÚõÀ, Âø\¯õÚx ö£¸© ©v¨¤øÚ¨ ö£Ö®.
(iii) Âø\¯õÚx ªßÞmhzvØS (q) ÷|ºÂQuzv¾®
(iv) Âø\¯õÚx Põ¢uz ysh¾US (B) ÷|ºÂQuzv¾®
(v) Âø\¯õÚx Põ¢uz ysh¾US SzuõP EÒÍ vø\÷ÁPU TÖUS
(v sinθ) ÷|ºÂQuzv¾®
(vi)GvºUSÔ ªßÞmh[PÐUS, CÆÂø\ GvµõÚ vø\°¾®
ö\¯À£k® (£h® 3.19b) C®•iÄPøÍ CÆÁõÖ GÊu»õ®.
→ → →
F = q ( v × B)
Âø\°ß Gs©v¨¦,
F = Bqv sin θ
xPÎß C¯UPzvØS ö\[SzuõÚ vø\°À Âø\ ö\¯À£kÁuõÀ, Âø\
G¢u ÷Áø»ø¯²® ö\´ÁvÀø».
ªß¦»® E, ©ØÖ® Põ¢u¨¦»® B BQ¯ Cµsk® ö\¯À£k®÷£õx
ªßÞmhz xPÎß «x ö\¯À£k® Âø\
→ → → →
F = q [( v × B) + E]
3.5.1 ^µõÚ Põ¢u¨¦»zvÀ ªßÞmh® ö£ØÓ xPÎß C¯UP®
B Põ¢u¨£õ¯ Ahºzv öPõsh Põ¢u¨¦»®, Z Aa_ ÁÈ÷¯
ö\¯À£kÁuõPU öPõÒ÷Áõ®. m {øÓ²® q ªßÞmh•® öPõsh xPÒ XY
uÍzvÀ C¯[SQÓx (£h® 3.20). P GßÓ ¦ÒÎ°À vø\÷ÁP® v.
→ → → →
xPÒ «x ö\¯À£k® ö»õµßì Âø\ F = q ( v × B). CÆÂø\¯õÚx v
→
©ØÖ® B Aø©¢u uÍzvØS ö\[SzuõP PO ÁÈ¯õPa ö\¯À£k®.
Âø\¯õÚx vø\ ÷ÁPzvØSa ö\[SzuõP ö\¯À£kÁuõÀ, Âø\¯õÀ G¢u
÷Áø»²® ö\´¯¨£kÁvÀø». GÚ÷Á, vø\÷ÁPzvß Gs©v¨¦ ©õÓõ©À,
vø\ ©mk® ©õÖ®. O GßÓ ¦ÒÎ ÁÈ÷¯ ö\¯À£k® CÆÂø\ ø©¯ ÷|õUS
Âø\¯õP ö\¯À£mk xPøÍ Ámh¨ £õøu°À C¯[Pa ö\´²®. Q ©ØÖ® R
¦ÒÎPÎÀ Âø\¯õÚx, QO, RO vø\PÎÀ ö\¯À£k®.
→ →
v ©ØÖ® B JßÖUöPõßÖ ö\[SzuõP Aø©ÁuõÀ,
112
www.tntextbooks.in
F = Bqv sin 90o = Bqv

Z
Põ¢uÂ¯À ö»õµßì Âø\
÷uøÁ¯õÚ ø©¯ ÷|õUS Âø\°øÚU
öPõkUS®. B
B
mv 2 B v
Bqv = R
r
Q
O F v
mv F
r = Bq ...(1) B Y
F
P
\©ß£õk (1)¼¸¢x, Ámh¨
X v
£õøu°ß Bµ©õÚx (i) xPÎß {øÓ
©ØÖ® (ii) xPÎß vø\÷ÁP® £h® 3.20 ªßÞmh® ö£ØÓ
CÁØøÓ¨ ö£õ¸zx Aø©²® GÚ xPÎß C¯UP®
AÔ¯¨£kQÓx.
\©ß£õk (1)¼¸¢x
v Bq
=
r m
Bq
ω = ...(2)
m
Cx xPÎß ÷Põn vø\÷ÁPzvß ©v¨£õS®.
2π
xPÎß Aø»Ä ÷|µ® T =
ω
2π m
T = Bq ...(3)
\©ß£õkPÒ (2), (3)¼¸¢x ^µõÚ Põ¢u¨¦»zvÀ Ámh¨ £õøu°À

C¯[S® xPÎß ÷Põn AvºöÁsq®, Aø»Ä ÷|µ•® (i) xPÎß
vø\÷ÁP® (ii) Ámh¨ £õøu°ß Bµ® CÁØøÓ¨ ö£õÖzuuÀ» GßÖ
öu›QÓx.
3.5.2 ø\U÷Íõmµõß
ªßÞmh® ö£ØÓ xPÒPøÍ, E¯º¢u BØÓø»¨ ö£Ö©õÖ •kUP
EuÄ® Aø©¨¦ ø\U÷Íõmhµõß, »õµß_ (Lawrence) Gß£ÁµõÀ
ÁiÁø©UP¨£mhx.
uzxÁ®
Põ¢u¨¦»zvØSa ö\[SzuõÚ vø\°À ªßÞmh® ö£ØÓ xPÒ
C¯[S®÷£õx, ö\¯À£k® ö»õµßì Âø\, xPøÍ Ámh¨ £õøu°À C¯[Pa
ö\´QÓx GßÓ uzxÁzvß Ai¨£øh°À ø\U÷Íõmµõß ö\¯À£kQÓx.
113
www.tntextbooks.in
Aø©¨¦
CvÀ EÒÏhØÓ E÷»õP E¸øÍ D1, D2 GßÓ Ç £SvPÍõP¨
¤›UP¨£mk öÁØÔh AøÓ°À øÁUP¨£mkÒÍx. CøÁ jUPÒ (Dees)
GÚ¨£k® (£h® 3.21). jUPÒ Cµsk® \ØÖ CøhöÁÎ Âmk øÁUP¨£mk,
Cøh÷¯ A¯Û‰»® S øÁUP¨£kQÓx. C¢u Aø©¨¦ Á¼ø©¯õÚ
ªßPõ¢uz x¸Á[PÐUS Cøh÷¯ øÁUP¨£kQÓx. jUPÒ E¯º AvºöÁs
Aø» C¯ØÔ²hß CønUP¨£mkÒÍÚ.
D.P
ö\¯À£k® Âu®
q ªßÞmh•®, m {øÓ²® öPõsh T
÷|º ªß A¯Û, ‰»zv¼¸¢x öÁÎ¨£m
hõÀ, A¢u PnzvÀ GvºªßÞmh® ö£ØÓ S
j¯õÀ DºUP¨£k®. ö\[SzuõPa ö\¯À£k®
Põ¢u Âø\¯õÀ xPÒ Ámh©õÚ £õøu°À
C¯[S®. jUPÐUQøh¨£mh £Sv°øÚ
D D
A¯Û Aøh²®÷£õx, jUPÎß x¸Á® 1 2
©õÖ£k®. GÚ÷Á, xPÒ «sk® Akzu
S
j°ÝÒ AvP ÷ÁPzxhß, AvP Bµ® öPõsh
£h® 3.21 ø\U÷Íõmµõß
_¸ÒÂÀ £õøu°À C¯[S®. A¯Û¯õÚx
jUPÎß ÂÎ®¤ØS A¸÷P ö\ßÓÄhß Â»UPz uPkPÒ (DP) ‰»®
öÁÎ÷¯ØÓ¨£k®. C¢u E¯º BØÓÀ xPøÍ, ÷uøÁ¯õÚ C»UQß (Target) T
«x ÷©õua ö\´¯»õ®.
xPÒ r Bµ® öPõsh Ámh¨ £õøu°À v vø\÷ÁPzxhß C¯[S®
÷£õx, ö»õµßì Âø\ ÷uøÁ¯õÚ ø©¯÷|õUS Âø\°øÚz u¸®.
mv 2
Bqv =
r
v Bq
∴ = = ©õÔ¼ ...(1)
r m
Aøµ Ámh¨£õøu°øÚU PhUS® Põ»®
πr
t = …(2)
v
\©ß£õk (1)I (2)À ¤µv°h
πm
t = Bq …(3)
\©ß£õk (3)¼¸¢x A¯Û AøµÁmh¨ £õøu°øÚ PhUS® Põ»©õÚx

(i) Ámh¨£õøu°ß Bµ® (r), (ii) xPÎß vø\÷ÁP® (v) CÁØøÓa \õº¢uuÀ»
GÚ AÔ¯»õ®. GÚ÷Á
114
www.tntextbooks.in
Aø»Ä ÷|µ® T = 2t
2π m
∴ T= Bq = ©õÔ¼ ...(4)
GÚ÷Á, ^µõÚ Põ¢u¨¦»zvÀ A¯Û AøÚzx Ámh¨£õøuPøÍ²® J÷µ

Põ»zvÀ PhUS®. xPÎß _ØÔ¯UP AvºöÁs
1 Bq
υ = = …(5)
T 2π m
Aø»°¯ØÔ°ß AvºöÁs \©ß£õk (5)À öPõkUP¨£mh
©v¨¤øÚ¨ ö£Ö©õÖ ö\úõÀ Jzvø\Ä HØ£k®. ¦÷µõmhõß, i³mµõß,
BÀ£õ xPÒ ÷£õßÓ xPÒPøÍ ø\U÷ÍõmµõÚõÀ •kUP»õ®.
Áµ®¦PÒ
(i) jUPÎß ö£›¯ £µ¨¤À ^µõÚ Põ¢u¨¦»® {ÖÄÁx PiÚ®.
(ii)
ö£¸© vø\÷ÁP[PÎÀ HØ£k® J¨¦ø© {øÓ©õÖ£õk
Jzvø\øÁU Sø»US®.
(iii) E¯º AvºöÁsPÎÀ, G»UmµõÛß J¨¦ø© {øÓ ©õÖ£õk ªP
AvP©õP Ç¨£uõÀ, G»UmµõßPøÍ ø\U÷ÍõmµõÚõÀ •kUP C¯»õx.
3.6 Põ¢u¨ ¦»zv¾ÒÍ ªß÷Úõmh® £õ²® Phzv°ß «x
ö\¯À£k® Âø\
l }Í•® A SÖUS¨£µ¨¦® öPõsh PQ GßÓ Phzv°øÚU P¸x÷Áõ®.
CU Phzv¯õÚx B Põ¢uz yshÀ öPõsh Põ¢u¨¦»zxhß θ ÷PõnzvÀ
EÒÍx (£h® 3.22). PQ ÁÈ÷¯ I ªß÷Úõmh® £õ´QÓx. GÚ÷Á G»UmµõßPÒ
QP vø\°À vd GßÓ CÊ¨¦
Z
vø\÷ÁPzxhß CÊUP¨ £kQßÓÚ.
Jµ»S £¸©ÛÀ EÒÍ G»UmµõßPÎß
GsoUøP n GÛÀ, ªß÷Úõmh©õÚx, B
I = nAvde
I
Ç¦Ó•® l BÀ ö£¸UP Q
∴ Il = nAvdel. Y
vd
GÚ÷Á, ªß÷ÚõmhU TÖ l
→ →
Il = –nAvdel ...(1)
ªß÷Úõmh® £õ²® vø\US GvµõP P
£h® 3.22 Põ¢u¨
G»UmµõßPÒ CÊUP¨£k® Gß£uøÚ
GvºUSÔ SÔUQÓx. ¦»zv¾ÒÍ ªß÷Úõmh®
£õ²® Phzv°ß «x Âø\
115
www.tntextbooks.in
G»UmµõßPÒ, Põ¢u¨¦»zvÀ C¯UPzvÀ Ç¨£uõÀ, ö\¯À£k®

ö»õµßì Âø\
→ → →
f = –e (vd × B) …(2)
G»UmµõßPÒ GvºªßÞmh® öPõshøÁ Gß£uøÚ GvºUSÔ
SÔUQÓx.
Phzv°À PmhØÓ G»UmµõßPÎß ö©õzu GsoUøP
N = nAl ...(3)
AøÚzx PmhØÓ G»UmµõßPÎß «x® ö\¯À£k®
→ →
ö©õzu Âø\ F = N f
\©ß£õk (2), (3)I ÷©÷» EÒÍ \©ß£õmiÀ ¤µv°h
→ → →
F = nAl { –e (vd × B) }
→ → →
F = –nAl e vd × B ...(4)
\©ß£õk (1)I (4)&À ¤µv°h,

→ → →
F = Il × B
Phzv°¾ÒÍ AøÚzx PmhØÓ G»UmµõßPÎß«x ö\¯À£k®
CÆÂø\÷¯, Põ¢u¨¦»zv¾ÒÍ ªß÷Úõmh® £õ²® Phzv°ß «x ö\¯À£k®
Âø\¯õS®.
Âø\°ß Gs ©v¨¦
Âø\°ß Gs ©v¨¦ F = BIl sin θ
(i) Phzv¯õÚx Põ¢u¨¦»zuØS Cøn¯õP Ç¢uõÀ, θ = 0o,
∴ F = 0
(ii) Phzv¯õÚx Põ¢u¨¦»zvØS ö\[SzuõP Ç¢uõÀ θ = 90o
F = BIl
GÚ÷Á Phzv¯õÚx ö£¸© Âø\°øÚ¨ ö£Ö®.
Âø\°ß vø\
Põ¢u¨¦»zvÀ EÒÍ ªß÷Úõmh® £õ²® Phzv°ß «x ö\¯À£k®
Âø\°ß vø\°øÚ, ¤Íª[ ChxøP Âv°¼¸¢x ö£Ó»õ®. AuõÁx Chx
øP°ß ö£¸ÂµÀ, _mkÂµÀ, |kÂµÀ ‰ßøÓ²® JßÖUöPõßÖ ÷|ºUSzuõÚ
vø\PÎÀ øÁzxU öPõÒP. _mkÂµÀ Põ¢u¨¦»zvß vø\°øÚ²®, |kÂµÀ
ªß÷Úõmhzvß vø\°øÚ²® SÔzuõÀ, ö£¸ÂµÀ Phzv C¯[S®
vø\°øÚU SÔUS®.
116
www.tntextbooks.in
3.6.1 ªß÷Úõmh® £õ²® Ç ÷|µõÚ }sh CønU PhzvPÐUS

Cøh÷¯ HØ£k® Âø\
B D
AB, CD
Gß£Ú PõØÔÀ, a
CøhöÁÎ°À EÒÍ }Í©õÚ ÷|µõÚ I1 I2
B1
CønU PhzvPÒ BS®. CÁØÔÀ I1, I2 Em¦Ó©õP
ªß÷Úõmh® £õ´QßÓx (£h® 3.23). F F
AB °À £õ²® I1 ªß÷ÚõmhuõÀ, a
öuõø»ÂÀ HØ£k® Põ¢uz yshÀ, B2
öÁÎ¨¦Ó©õP
µo I1 a
B1 = ...(1)
2π a
C¢uU Põ¢u¨¦»® uõÎß uÍzvØS
ö\[SzuõP EÒ÷|õUQ Aø©²®. C¢uU A C
Põ¢u¨¦»zvÀ (B1), I2 ªß÷Úõmh® £h® 3.23 ªß÷Úõmh® £õ²®

£õ²® Phzv CD Aø©¢xÒÍuõÀ CDß Ç ÷|µõÚ Cøn¯õÚ
l }ÍzvÀ ö\¯À£k® Âø\ PhzvPÎøh÷¯ Âø\
F = B1I2l
\©ß£õk (1) I ¤µv°h
µ o I1I2l
F = ...(2)
2π a
¤Íª[ Âv°ß£i, Âø\ F BÚx Chx¦Ó©õP ö\¯À£k®, C÷u
÷£õßÖ CD°À £õ²® I2 ªß÷ÚõmhzuõÀ a öuõø»ÂÀ HØ£k® Põ¢uz
yshÀ
µo I2
B2 = ...(3)
2π a
C¢uU Põ¢u¨¦»® uõÎß uÍzvØS ö\[SzuõP öÁÎ÷|õUQ
ö\¯À£k®. I1 ªß÷Úõmh® £õ²® Phzv¯õÚ AB C¢u Põ¢u¨¦»zvÀ
EÒÍuõÀ Auß l }ÍzvÀ ö\¯À£k® Âø\
F = B2I1l
\©ß£õk (3)I ¤µv°h
µ o I1I2l
∴ F= …(4)
2π a
¤Íª[ Âv°ß£i, CÆÂø\ F Á»x¦Ó©õPa ö\¯À£k®. \©ß£õk (2),
(4)À TÓ¨£mh Âø\PÒ JßøÓö¯õßÖ PÁ¸®. GÚ÷Á, Ç PhzvPÎ¾®
ªß÷Úõmh® J÷µ vø\°À £õ´¢uõÀ PÁºa] Âø\¯õPÄ®, öÁÆ÷ÁÖ
vø\PÎÀ £õ´¢uõÀ Âµmk Âø\¯õPÄ® ÇUS®.
117
www.tntextbooks.in
B®¤¯›ß Áøµ¯øÓ (ampere)

ªß÷Úõmh® £õ²® Ç Cøn¯õÚ PhzvPÎß l }ÍzvÀ ö\¯À£k®
Âø\
µ o I1I2
F = l
2π a
F µ o I1I2
∴ Kµ»S }ÍzvÀ ö\¯À£k® Âø\, =
l 2π a
I1 = I2 = 1A GÚÄ® a = 1m GÚÄ® öPõshõÀ
F µo 1 × 1 4π × 10-7
= = = 2 × 10-7 Nm-1
l 2π 1 2π
Cv¼¸¢x B®¤¯øµ¨ ¤ßÁ¸©õÖ Áøµ¯ÖUP»õ®.
öÁØÔhzvÀ AÀ»x PõØÔÀ J¸ «mhº CøhöÁÎ°À
øÁUP¨£mkÒÍ, ¦ÓUPoUPzuUP SÖUS¨ £µ¨¦ öPõsh, Ç }sh
CønUPhzvPÒ ÁÈ÷¯, J¸ «mhº }ÍzvÀ ö\À¾® ªß÷Úõmh®
HØ£kzx® Âø\°ß ©v¨¦ 2 × 10-7 Nm–1 GÛÀ, A®ªß÷Úõmh AÍÄ J¸
B®¤¯º GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
3.7 Põ¢u¨ ¦»zvÀ ªß÷Úõmh® £õ²® ö\ÆÁP ÁiÁa _¸Îß «x
HØ£k® v¸¨¦ Âø\
l }Í•® b AP»•® öPõsh PQRS GßÓ ö\ÆÁP ÁiÁa _¸øÍU
P¸x÷Áõ® (£h® 3.24). PQRS GßÓ _¸ÍõÚx B Põ¢uz yshÀ öPõsh
Põ¢u¨ ¦»zvÀ øÁUP¨£mk, ªß÷Úõmh® I ö\¾zu¨£kQÓx. _¸Îß
uÍzvØS Áøµ¯¨£k® ö\[SzxU÷Põk Põ¢u¨¦»zxhß HØ£kzx® ÷Põn®
θ Gß÷£õ®. F S 2
B F4
P n
B F4
I S
B B
R
F3 n
B P
N
n
Q F3
F1
£h® 3.24 Põ¢u¨ ¦»zvÀ EÒÍ £h® 3.25 v¸¨¦ Âø\
_¸Îß «x ö\¯À£k® v¸¨¦ Âø\
118
www.tntextbooks.in
→ JJJJJJG →
QR GßÓ ¦¯zvß «x ö\¯À£k® Âø\, F1 = I(QR) × B
JJJJJJG →
I(QR) ©ØÖ® B US Cøh¨£mh ÷Põn® (90o – θ). GÚ÷Á,
F1 ß Gs ©v¨¦ = BIb sin (90o – θ)
F1 = BIb cos θ
→ JJJJJG →
SP GßÓ ¦¯zvß «x ö\¯À£k® Âø\, F2 = I(SP) × B
JJJJJG →
I(SP) US® B US Cøh÷¯ ÷Põn® (90o + θ), GÚ÷Á F2ß Gs ©v¨¦
∴ F2 = BIb cos θ
F1, F2 Âø\PÒ JßÖUöPõßÖ \©©õP BÚõÀ GvöµvµõP J÷µ ÷PõmiÀ
ö\¯À£kÁuõÀ ÂøÍÄ¨ £¯ß _È¯õS®.
→ JJJJJJG →
PQ ¦¯zvß «x Âø\, F3 = I(PQ) × B
JJJJJJG →
I(PQ) US® B US® Cøh÷¯ EÒÍ ÷Põn® 90o. GÚ÷Á,
∴ F3 ß Gs ©v¨¦,
F3 = BIl sin 90o = BIl
F3 BÚx uõÎß uÍzvØSa ö\[SzuõP öÁÎ÷|õUQa ö\¯À£k®.
→ JJJJJG →
RS ¦¯zvß «x ö\¯À£k® Âø\, F4 = I(RS) × B
JJJJJG →
I(RS) US® B US® Cøh÷¯ EÒÍ ÷Põn® 90o.
F4ß Gs ©v¨¦, F4 = BIl sin 90o = BIl
CÆÂø\, uõÎß uÍzvØS ö\[SzuõP EÒ÷|õUQa ö\¯À£k®.
F3, F4 Âø\PÒ Gs ©v¨¤À \©©õPÄ®, GvöµvµõÚ vø\°¾®,
öÁÆ÷ÁÖ ÷PõkPÎÀ ö\¯À£kÁuõ¾®, P®¤a _¸Îß «x J¸ v¸¨¦ Âø\
ö\¯À£k®.
GÚ÷Á,
v¸¨¦ Âø\, τ = BIl × PN = BIl × PS × sin θ (£h® 3.25)
τ = BIl × b sin θ = BIA sin θ
P®¤a _¸ÎÀ n _ØÖPÒ Ç¢uõÀ
τ = nBIA sin θ
GÚ÷Á, P®¤a _¸Îß uÍ® Põ¢u¨¦»zvØS Cøn¯õP ÇUS®÷£õx
ö£¸© v¸¨¦Âø\²®, ö\[SzuõP ÇUS®÷£õx _È v¸¨¦Âø\²®
ö\¯À£k®.
119
www.tntextbooks.in
3.7.1 C¯[S_¸Ò PõÀÁÚõ«mhº

C¯[S _¸Ò PõÀÁÚõ«mhº Gß£x, J¸ _ØÔÀ £õ²®
ªß÷ÚõmhzvøÚ AÍUS® P¸Â¯õS®.
T
T1 T2
P S
N S
Q R N S
s
£h® 3.26 C¯[S _¸Ò £h® 3.27 BµÂ¯À

PõÀÁÚõ «mhº Põ¢u¨¦»®
uzxÁ®
Põ¢u¨¦»zvÀ ªß÷Úõmh® £õ²® _¸Ò JßøÓ øÁUS®÷£õx AvÀ
v¸¨¦ Âø\ ö\¯À£k®.
Aø©¨¦
AvP GsoUøP°À Põ¨¤h¨£mh ö©À¼¯ uõªµU P®¤¯õ»õÚ
_¸Ò, ÷»\õÚ ö\ÆÁP ÁiÁ E÷»õPa \mhzvß «x _ØÓ¨£mkÒÍx (£h®
3.26). \› ö\´¯UTi¯ v¸S JßÔ¼¸¢x £õì£º & öÁsP»U P®¤ ‰»®,
P®¤a _¸ÍõÚx C»õh ÁiÁ Põ¢uzvß x¸Á[PÐUQøh÷¯
öuõ[PÂh¨£kQÓx. P®¤a _¸Îß ©Ö•øÚ, £õì£º öÁsP»U
P»øÁ°¾ÒÍ ©°›øÇa _¸Îß (hair spring) ÁÈ÷¯ v¸Shß
CønUP¨£mi¸US®. P®¤a _¸Îß ø©¯zvÀ ÷uÛ¸®¦ E¸øÍ
øÁUP¨£mi¸US®. Põ¢u •øÚPÒ AøµU÷PõÍ ÁiÂÀ EÒÍuõÀ, G¢u
{ø»°¾® _¸Îß «x ö\¯À£k® BµÂ¯À Põ¢u¨¦»® Cøn¯õP ÇUS®
(£h® 3.27).
J¸ ]Ô¯ ÷»\õÚ \©uÍ Bi (M), P®¤a _¸Ò öuõ[PÂh¨£mh £õì£º
& öÁsP»U P®¤°ß «x ö£õ¸zu¨£mi¸US®. ªßÂÍUS ©ØÖ®
AÍÄ÷Põø»¨ £¯ß£kzv _¸Îß Â»Pø» AÍUP»õ®.
ÂÍUP®
PQRS GßÓ J¸ _¸øÍ ©mk® P¸x÷Áõ® (£h® 3.28). I ªß÷Úõmh®
_¸Îß ÁÈ÷¯a ö\ÀÁuõPU öPõÒ÷Áõ®. BµÂ¯À Põ¢u¨¦»® G¨ö£õÊx®
120
www.tntextbooks.in
_¸Îß uÍzvØS Cøn¯õP ö\¯À£k®. QR, SP ¦¯[PÎß «x Âø\ GxÄ®

ö\¯À£kÁvÀø». HöÚÛÀ, C¢u ¦¯[PÒ Põ¢u¨ ¦»zvØS Cøn¯õP
ÇUS®. PQ, RS £UP[PÒ Põ¢u¨¦»zvØS ö\[SzuõP ÇUS®.
PQ = RS = l, _¸Îß }Í® ©ØÖ®
PS = QR = b, _¸Îß AP»® BS®.
PQ «x ö\¯À£k® Âø\ F = BI (PQ) = BIl.
¤Íª[Qß ChxøP Âv¨£i, CÆÂø\ _¸Îß uÍzvØS SzuõP
öÁÎ÷|õUQ ö\¯À£k®.
RS «x ö\¯À£k® Âø\ F = BI (RS) = BIl.
CÆÂø\ uõÎß uÍzvØSU SzuõP EÒ÷|õUQa ö\¯À£k®. C¢u
Cµsk \©©õÚ, GvöµvµõÚ öÁÆ÷ÁÖ ÷PõkPÒ ÁÈ¯õPa ö\¯À£k®
Âø\PÒ J¸ Cµmøh°øÚ (couple) HØ£kzv _¸øÍ Â»UP©øh¯a
ö\´²®. _¸ÎÀ n _ØÖPÒ Ç¢uõÀ,
Cµmøh°ß v¸¨¦ Âø\ = n BIl × b = nBIA
(£h® 3.29 ¼¸¢x PnUQh¨£kQÓx)
P®¤a _¸Ò Â»PÀ Aøh²®÷£õx, öuõ[PÂh¨£mh P®¤ •ÖUP¨£k®.

«m]¨ £s¤ß Põµn©õP «ÒÂø\ E¸ÁõS®. CÆÂµmøh°ß v¸¨¦ Âø\,
P®¤°ß •ÖUS AÍøÁ¨ ö£õÖzux. P®¤a _¸Îß Â»PÀ θ GÛÀ
P S
F F
I
B
B P S
b
F
R F
Q
<
_¸Îß «uõÚ v¸¨¦Âø\

£h® 3.28 £h® 3.29
«Ò Cµmøh°ß v¸¨¦ Âø\ = Cθ
C Gß£x Kµ»S Â»P¾US Cµmøh°ß v¸¨¦ Âø\
\©{ø»°À, Cµmøh°ß v¸¨¦ Âø\ = «Ò Cµmøh°ß v¸¨¦ Âø\
nBIA = Cθ
121
www.tntextbooks.in
C
∴ I = θ
nBA
C
C[S I = K θ CvÀ K = , PõÀÁÚõ«mhº ©õÔ¼
nBA
AuõÁx I α θ
P®¤a _¸Îß Â»UP® Auß ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªß÷ÚõmhzvØS
÷|ºzuPÂÀ Aø©²®. £¯ß£kzu¨£k® AÍÄ÷Põ¼À ÷|µi¯õP
ªß÷Úõmhzvß Gs ©v¨¤øÚ¨ ö£Ö©õÖ AÍÂh¨£mi¸US®.
3.7.2 SÔ•Ò ÁøP C¯[S _¸Ò PõÀÁÚõ «mhº
öuõ[PÂh¨£mh _¸Ò ÁøP PõÀÁÚõ «mh›ß EnºÄ ~m£® ªP
AvP®. CuøÚU öPõsk 10-8 B®¤¯º AÍÂ»õÚ ªß÷Úõmh[PøÍ
AÍUP»õ®. GÚ÷Á, CÁØøÓU PÁÚ©õPU øP¯õÍ ÷Ásk®. B´ÁPzvÀ
Ãmìhß \©Úa _ØÖ ÷£õßÓ B´ÄPÐUS C¢u AÍÄ EnºÄ ~m£®
AÁ]¯ªÀø». GÚ÷Á SÔ•Ò ÁøP PõÀÁÚõ«mhº £¯ß£kzu¨£kQÓx.
CÆÁøP°À P®¤a _¸ÍõÚx ]Ô¯ Ç®¦ SskPÎß «x ö£õ¸zu¨£mk,
÷»\õÚ A¾ªÛ¯U SÔ•Ò CønUP¨£mk, ªß÷Úõmh® ö\À¾®÷£õx
AÍÄ÷PõÀ «x C¯[S©õÖ Aø©UP¨£mi¸US®. «Ò Cµmøh¯õÚx
_¸ÒÂÀ (Spring) JßÔß ‰»® AÎUP¨£k®.
3.7.3 PõÀÁÚõ«mh›ß ªß÷Úõmh EnºÄ ~m£® (Current
sensitivity of galvanometer)
PõÀÁÚõ«mh›ß ÁÈ÷¯ Kµ»S ªß÷Úõmh® £õ²®÷£õx HØ£k®
Â»P÷» ªß÷Úõmh EnºÄ ~m£® GÚ¨£k®. J¸ PõÀÁÚõ«mhµõÚx
SøÓ¢u ªß÷ÚõmhzvØS® AvP Â»Pø» EshõUS©õÚõÀ, EnºÄ ~m£®
öPõshx GÚ»õ®.
C
PõÀÁÚõ«mh›À, I= θ
nBA
θ nBA
ªß÷Úmh EnºÄ ~m£®, = …(1)
I C
ªß÷Úõmh EnºÄ ~m£zvøÚ¨ ¤ßÁ¸® •øÓPÎÀ AvP›UP»õ®.
(i) P®¤a _¸ÎÀ _ØÖPÎß GsoUøP AvP›zuÀ
(ii) Põ¢uz ysh¼øÚ AvP›zuÀ
(iii) _¸Îß £µ¨¤øÚ AvP›zuÀ
122
www.tntextbooks.in
(iv) öuõ[PÂh¨£mh P®¤°ß Kµ»S Â»P¾UPõÚ v¸¨¦ Âø\°øÚU

SøÓzuÀ
Jµ»S Â»P¾UPõÚ v¸¨¦ Âø\°ß ©v¨¦ £õì£º &öÁsP»
P»øÁUS ªPU SøÓÄ Gß£uõÀ, AuøÚ PõÀÁÚõ«mh›À £¯ß£kzu»õ®.
3.7.4 PõÀÁÚõ«mh›ß ªßÚÊzu EnºÄ ~m£® (voltage
sensitivity of galvanometer)
Kµ»S ªßÚÊzuzvØPõÚ Â»Pø» ªßÚÊzu EnºÄ ~m£® GÚ»õ®.
ªßÚÊzu EnºÄ ~m£®,
θ θ nBA
= =
V IG CG
C[S G Gß£x PõÀÁÚõ«mh›ß ªßuøh.
C[S ªß÷Úõmh EnºÄ ~m£zvøÚ E¯ºzx® ÷£õx, ªßÚÊzu
EnºÄ ~m£•® E¯¸® GÚU TÓ C¯»õx Gß£øu PÁÛUP ÷Ásk®.
P®¤a _¸ÎÀ _ØÖPÎß GsoUøP (n) Ç©h[PõUP¨£k®÷£õx,
ªß÷Úõmh EnºÄ ~m£® Ç©h[PõS® (\©ß£õk & 1). BÚõÀ _ØÖUPÎß
GsoUøP E¯¸®÷£õx, ªßuøh (G)²® E¯¸®, GÚ÷Á ªßÚÊzu EnºÄ
~m£® ©õÓõx.
3.7.5 PõÀÁÚõ«mhøµ A®«mhµõP (ammeter) ©õØÖuÀ
J¸ ªß_ØÔÀ ªß÷Úõmh®
£õ´Áøu AÔ¯ EuÄ® P¸Â
PõÀÁÚõ«mhº. £õ²® ªß÷Úõmhz I Ig I
G
vøÚa \õº¢x Â»PÀ HØ£mhõ¾®,
AÍÄ÷Põ¼À AÍÄPÒ B®¤¯›À I-Ig
SÔUP¨£mi¸UPõx. EnºÄ ~m£® S
ªUP P¸Â Gß£uõÀ Auß ÁÈ÷¯
AvP ªß÷ÚõmhzvøÚ ö\¾zuU
Thõx. HöÚÛÀ, P®¤a _¸Ò
A®«mhº
£õvUP¨£h»õ®. Ç¨¤Ý® £UP
Cøn¨¤À SøÓ¢u ªßuøh S £h® 3.30 PõÀÁÚõ «mhøµ
JßøÓ Cøn¨£uß ‰»® A®«mhµõP ©õØÖuÀ
PõÀÁÚõ«mhøµ A®«mhµõP
©õØÓ»õ® (£h® 3.30). £UP Cøn¨¤¾ÒÍ ªßuøh Cønzuh® (shunt)
GÚ¨£k®. AÍÄ ÷PõÀ B®¤¯›À AÍÂh¨£mi¸US®.
Cønzuhzvß ªßuøh, PõÀÁÚõ«mh›ß ÁÈ÷¯ £õ¯ ÷Ási¯
123
www.tntextbooks.in
ªß÷Úõmhzvß AÍÂøÚ¨ ö£õ¸zux. Ig Gß£x PõÀÁÚõ«mhº ÁÈ÷¯

£õ¯ ÷Ási¯ ö£¸© ªß÷Úõmh® Gß÷£õ®. C®ªß÷ÚõmhzvØS AÍÄ
÷Põ¼À •Ê Â»PÀ HØ£k®.
PõÀÁÚõ «mh›ß ªßuøh = G
Cønzuh ªßuøh = S
_ØÔÀ ªß÷Úõmh® = I
Cønzuh® ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh® = Is = (I–Ig)
PõÀÁÚõ«mh¸hß, Cønzuh® £UP Cøn¨¤À EÒÍuõÀ,
ªßÚÊzu® \©®.
∴ Ig . G = (I- Ig)S
Ig
S = G I-I ...(1)
g
Ig Gß£x I&ß ]Ö£Sv÷¯. GÚ÷Á, Cønzuhzvß ªßuøh ªPU

SøÓÁõP ÇUS®. A®«mh›ß £¯ÝÖ ªßuøh (G Ehß S £UP
Cøn¨¤À) Ra GÛÀ
1 1 1
Ra = G + S
GS
∴ Ra = G + S
Ra ©v¨¦ ªPU SøÓÁõP Ç¨£uõÀ, ªß_ØÔÀ A®«mhøµ

öuõh›øn¨¤À ©mk÷© CønUP ÷Ásk®. öuõh›øn¨¤À
CønUS®÷£õx _ØÔß ªßuøh°À AvP ©õØÓ® HØ£hõx. GÚ÷Á ]Ó¢u
A®«mhº Gß£x _È ªßuøh°øÚU öPõsi¸US®.
3.7.6 PõÀÁÚõ«mhøµ ÷ÁõÀm«mhµõP ©õØÖuÀ
ªß÷Úõmh® £õ²® Phzv°À Ç ¦ÒÎPÐUQøh÷¯ EÒÍ
ªßÚÊzu ©õÖ£õmiøÚ AÍUS® P¸Â ÷ÁõÀm «mhº BS®.
PõÀÁÚõ «mh¸hß
öuõh›øn¨¤À E¯ºªß uøh°øÚ
Cøn¨£uß ‰»® ÷ÁõÀm«mhøµ R
ö£Ó»õ® (£h® 3.31). AÍÄ÷Põ¼À G
AÍÄPÒ ÷ÁõÀmiÀ SÔUP¨£mi¸US®. Ig
öuõh›øn¨¤À CønUP¨£k®
ªßuøh°ß ©v¨¤ øÚU öPõsk ÷ÁõÀm «mhº
÷ÁõÀm «mh›ß ö|kUP® (range) £h® 3.31 PõÀÁÚõ«mhøµ
AÔ¯»õ®. ÷ÁõÀm «mhµõP ©õØÖuÀ
124
www.tntextbooks.in
PõÀÁÚõ«mh›ß ªßuøh = G
PõÀÁÚõ«mh›À •Ê Â»Pø» HØ£kzx® ªß÷Úõmh® = Ig
÷ÁõÀm«mh›ß ö|kUP® = V
ªßuøh = R
PõÀÁÚõ«mh¸hß ªßuøh R öuõhµõP EÒÍuõÀ, PõÀÁÚõ«mh›ß
ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh®
V
Ig = R + G
V
∴ R = I – G
g
Cv¼¸¢x, öuõh›øn¨¤À CønUP ÷Ási¯ ªßuøh°ß

©v¨¤øÚU PnUQh»õ®. ÷ÁõÀm «mh›ß £¯ÝÖ ªßuøh,
Rv = G + R
Rv ©v¨¦ ªP AvP® Gß£uõÀ, ªß_ØÔ¼¸¢x, ÷ÁõÀm «mhº ªPU
SøÓ¢u ªß÷Úõmhzøu¨ ö£Ö®. GÚ÷Á, ÷ÁõÀm «mhøµ £UP Cøn¨¤À
CønUP ÷Ásk®. AuõÁx, ªßÚÊzu® AÍUP ÷Ási¯ ¦ÒÎPÐUQøh÷¯
EÒÍ ªßuøh°øÚU Põmi¾®, ÷ÁõÀm «mh›ß ªßuøh ªP AvP©õP
ÇUP ÷Ásk®. CÀø»ö¯ÛÀ AvP ªß÷ÚõmhzvøÚ ÷ÁõÀm «mhº
ö£ØÖU öPõsk, _ØÔß Gg]¯ £Sv°À £õ²® ªß÷Úõmhzvß ©v¨¤øÚU
SøÓzxÂk®. C¢{ø»°À Esø©¯õÚ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiøÚ Âh ªPU
SøÓ¢u ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiøÚ÷¯ AÍUP C¯¾®. ÷ÁõÀm «mhº AvP
ªßuøh öPõshuõP Ç¢uõÀ ©mk® C¢u¨ ¤øÇ°øÚz uÂºUP»õ®.
ªßuøh DÔ»õ ©v¨£õP Ç¨¤ß, AUP¸Â J¸ ]Ó¢u ÷ÁõÀm «mhµõS®.
3.8 ªß÷Úõmh ÁøÍ¯® Põ¢u Ç•øÚ¯õPa ö\¯À£kuÀ
SÔ¨¤mh ªß÷Úõmh®, Á›a_¸ÎÀ £õ²®÷£õx ÷uõßÖ® Põ¢u
Âø\U ÷PõkPÐ®, \mh Põ¢uzvÀ ÷uõßÖ® Âø\U÷PõkPÐ® J÷µ
©õv›¯õÚøÁ GÚ B®¤¯º PshÔ¢uõº. CÆÂ¸ ö£õ¸ÒPøÍa _ØÔ Põ¢u
F]°øÚU öPõsk ö\ßÓõÀ J÷µ ©õv›¯õÚ Â»Pø»U Põn»õ®.
CÆÂµsk {PÌÄPÎ¾® EÒÍ Jzu £s¦PøÍ Bµõ´¢x, ªß÷Úõmh®
ö\À¾® ÁøÍ¯® \mh Põ¢u® ÷£õßÖ ö\¯À£k® GÚ ÂÍUQ, C¢uU Põ¢u
{PÌÄPÒ AøÚzx® _ØÔ¨£õ²® (circulating) ªß÷ÚõmhzvÚõÀuõß
Gß£x B®¤¯›ß P¸zx.
ªß÷Úõmh® £õ²® P®¤a _¸Îß Aa]ß ÷©À EÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À
Põ¢uz yshÀ,
µo nIa 2
B =
2( a 2 + x 2 )3 /2
125
www.tntextbooks.in
C¢u Põ¢u¨¦»zvß vø\, _¸Îß Aa]À Aø©²® Gß£uøÚ Á»xøP

Âv ‰»® AÔ¯»õ®. _¸Îß ø©¯zv¼¸¢x AvP öuõø»ÂÀ EÒÍ
¦ÒÎPÐUS, x>>a, GÚ÷Á a2 ªPU SøÓÁõP Ç¨£uõÀ \©ß£õmiß
£Sv°À EÒÍ a2 ¦ÓUPoUPzuUPuõS®. CzuøP¯ ¦ÒÎPÎÀ
µo nIa 2
B =
2x 3
J¸ _ØÔøÚ ©mk® P¸vÚõÀ n = 1, A = πa2
µ o IA
∴ B = ...(1)
2π x 3
]Ô¯ \mh Põ¢uzvß Aa_U÷Põmiß ÷©¾ÒÍ J¸ ¦ÒÎ°À Põ¢uz
yshÀ
µo 2M µo M
B = . 3 = . 3 ...(2)
4π x 2π x
\©ß£õk (1) ©ØÖ® (2)I J¨¤h
M = IA ...(3)
GÚ÷Á, ªß÷Úõmh ÁøÍ¯©õÚx M GßÓ v¸¨¦zvÓß öPõsh Põ¢u
Ç•øÚUSa \©®. M = IA
£õ²® ªß÷Úõmh® ©ØÖ® ÁøÍ¯zvß £µ¨¦ CÁØÔß ö£¸UPØ£»øÚ
ªß÷Úõmh ÁøÍ¯zvß v¸¨¦zvÓß GÚ Áøµ¯ÖUP»õ®. Czv¸¨¦zvÓß
ÁøÍ¯zvß uÍzvØS SzuõPa ö\¯À£k®.
3.9 _ØÔ Á¸® G»UmµõÛß Põ¢u Ç•øÚz v¸¨¦z vÓß
}Àì÷£õº Aq©õv›°ß£i, ÷|º ªßÞmh® öPõsh AqUP¸øÁa
_ØÔ r Bµ® öPõsh Ámh¨£õøu°À GvºªßÞmh® öPõsh G»Umµõß _ØÔ
Á¸®. CuÚõÀ, ªß÷Úõmh® EshõS®. Chg_È¯õPa ö\À¾® G»Umµõß,
Á»g_È°ß vø\°À ©µ¦ ªß÷ÚõmhzvøÚ EshõUS®.
e
ªß÷Úõmh®, i = . C[S T Gß£x G»UmµõÛß _ØÖUPõ»®.
T
_ØÖ¨£õøu°À G»UmµõÛß vø\÷ÁP® v, GÛÀ
2π r
T =
v
ev
∴ i =
2π r
Ámh¨ £õøu°À G»UmµõÛß C¯UP® Põµn©õP, µl GßÓ _ØÖ¨£õøu
Põ¢uz v¸¨¦z vÓøÚ¨ (orbital magnetic moment) ö£Ö®.
126
www.tntextbooks.in
µl = i A, C[S A Gß£x Ámh¨ £õøu°ß £µ¨¦

ev
µl = . πr2
2π r
evr
µl =
2
G»UmµõÛß {øÓ m GÛÀ,
e
µl = (mvr) (m BÀ ö£¸UP, m BÀ ÁSUP)
2m
mvr = l Gß£x ø©¯ AqUP¸ÂøÚa \õº¢u ÷Põn E¢u®
e
µl = l … (1)
2m
µl e
= Gß£x J¸ ©õÔ¼ BS®.
l 2m
_ÇÀ Põ¢u ÂQu® (gyro magnetic ratio) GÚ¨£k® C¢u ©õÔ¼°ß
©v¨¦ 8.8 × 1010 C kg-1. ÷Põn E¢u©õÚx SÔ¨¤mh •Êø©¯õÚ Gs
©v¨¦PøÍ÷¯ ö£Ö® Gß£x ÷£õ›ß P¸zx AuõÁx,
nh
l= ...(2)
2π
n Gß£x C¯À Gs, ©ØÖ® ¤Íõ[U ©õÔ¼, h = 6.626 × 10–34 J s
\©ß£õk (2)I (1)À ¤µv°h
e nh neh
µl = . =
2m 2π 4πm
Põ¢uz v¸¨¦z vÓÛß ]Ö© ©v¨¦
eh
(µl)]Ö©® = , n = 1
4πm
eh
Gß£x ÷£õº ÷©UÚmhõß (Bohr magneton) GÚ¨£k®.
4πm
e, h, m ©v¨¦PøÍ¨ ¤µv°h, ÷£õº ÷©UÚmhõß ©v¨¦ 9.27 × 10–24
Am2 GÚU PnUQh¨£mhx.
G»UmµõÛß _ØÖ¨£õøu C¯UPzvß Põµn©õÚ _ØÖ¨£õøu Põ¢uz
v¸¨¦zvÓÝhß, uØ_ÇØ] Põµn©õPÄ® J¸ Põ¢uz v¸¨¦zvÓß ÇUS®.
GÚ÷Á J¸ G»UmµõÛß Põ¢uz v¸¨¦z vÓÚõÚx _ØÖ¨£õøu Põ¢uz
v¸¨¦zvÓß ©ØÖ® uØ_ÇØ] Põ¢uz v¸¨¦zvÓß CÁØÔß öÁUhº
Tku¾USa \©®.
127
www.tntextbooks.in
wºUP¨£mh PnUSPÒ
3.1 áúÀ B´Ä JßÔÀ _¸Îß •øÚPÐUS Cøh÷¯ 6V ªßÚÊzu® EÒÍ
÷£õx 30 {ªh[PÐUS ªß÷Úõmh® ö\¾zu, öÁ¨£{ø» 5oC
E¯ºQÓx. A÷u ªß÷ÚõmhzvøÚ _¸Îß SÖU÷P 9V ªßÚÊzu®
EÒÍ ÷£õx 20 {ªh[PÐUS ö\¾zvÚõÀ HØ£k® öÁ¨£{ø» E¯ºÄ
GßÚ?
uPÁÀ : V1 = 6V, t1 = 30 × 60 s, θ2 – θ1 = dθ = 50C
V2 = 9V, t2 = 20 × 60 s, dθ′ = ?
V12
wºÄ : t = w dθ
R 1
V 22
t = w dθ′
R 2
V22 t 2 dθ ′
=
V12 t1 dθ
V 22 t 2
∴ dθ ′ = ⋅ ⋅ dθ
V 12 t 1
(9)2 20×60
= 2
× ×5
(6) 30×60
∴ dθ′ = 7.5oC.
3.2 100 W, 220 V ªß £À¦ JßÔß ªßÛøÇ°ß ªßuøh°øÚU
PnUQkP.
uPÁÀ : P = 100 W, V = 220 V, R = ?
V2
wºÄ : P =
R
V2 (220)2
∴ R = = = 484 Ω
P 100
3.3 }º `÷hØÔ JßÔÀ 1500 W, 220 V GÚ SÔUP¨£mkÒÍx. ªßÚÊzu®
180 V BPU SøÓ¢uõÀ £¯ß£kzv¯ vÓß GßÚ?
uPÁÀ : P1 = 1500 W, V1 = 220 V, V2 = 180 V, P2 = ?
V12
wºÄ : (i) P1 =
R
128
www.tntextbooks.in
V12 (220)2
∴ R = P = = 32.26Ω
1 1500
V22 (180)2
∴ P2 = =
R 32.26
∴ P2 = 1004 Watt
©õØÖ•øÓ
V12 V2
P1 = , P2 = 2
R R
P1 V2
∴ = 12
P2 V2
V22 (180)2
∴ P2 = P 1 × = 1500 ×
V12 (220)2
∴ P2 = 1004 Watt.
3.4 ªß÷Úõmh® £õ²® }sh ÷|ºUPhzv°¼¸¢x 15 cm öuõø»ÂÀ
HØ£k® Põ¢uz ysh¼ß ©v¨¦ 4 × 10-6T GÛÀ, ªß÷ÚõmhzvøÚU
PnUQk.
uPÁÀ : B = 4 × 10-6T, a=15 x 10-2m, I=?
µo I
wºÄ : B =
2π a
B × 2π a 4 × 10 −6 × 2π × 15 × 10 −2
∴I = =
µo 4π × 10 −7
∴ I = 3A
3.5 200 _ØÖPÐ®, 20 cm Bµ•® öPõsh P®¤a _¸Ò ÁÈ÷¯ 5A
ªß÷Úõmh® £õ´QÓx. _¸Îß Aa]ß«x Bµzøu¨ ÷£õ» ‰ßÖ ©h[S
öuõø»ÂÀ EÒÍ ¦ÒÎ°À Põ¢uz yshø»U PnUQk.
uPÁÀ : n = 200; a = 20cm = 2 × 10-1m; I = 5A; x = 3a; B = ?
µo nIa 2
wºÄ : B =
2(a 2 + x 2 )3 /2
µo nIa 2 µonIa 2 µo nI
B = 2 2 3 /2 = =
2(a + 9a ) 2(10a 2 )3 /2 a × 20 10
µo nI 10 4π × 10 −7 × 200 × 5 × 10
B = =
a × 200 2 × 10−1 × 200
B = 9.9 x 10-5 T
129
www.tntextbooks.in
3.6 30 cm Âmh•®, 5 _ØÖPÐ® öPõsh ÷hßáßm PõÀÁÚõ«mh›ß

ÁÈ÷¯ 4A ªß÷Úõmh® ö\¾zu¨£kQÓx. ¦Â Põ¢uU QøhzuÍUTÔß
©v¨¦ 4 × 10-5 T GÛÀ, HØ£k® Â»PÀ ©v¨¤øÚU PnUQkP.
uPÁÀ : n = 5; I = 4A; d = 3 × 10–1 m; Bh = 4 × 10–5 T;
a = 1.5 × 10–1 m; θ = ?
2aBh
wºÄ : I = tan θ
µon
µ o nI 4π × 10−7 × 5 × 4
∴ tan θ = =
2aB h 2 × 1.5 × 10−1 × 4 × 10−5
tan θ = 2.093
∴ θ = 64o 28′
3.7 J¸ ÷hßáßm PõÀÁÚõ«mh›À 1A ªß÷Úõmh® 30 o Â»Pø»
EshõUSQÓx. 60o Â»Pø» EshõUS® ªß÷ÚõmhzvøÚU
PnUQkP.
uPÁÀ : I1 = 1A; θ1 = 300; θ2 = 600; I2 = ?
I1 = k tan θ1
I2 = k tan θ2
I 2 tan θ 2
∴ =
I1 tan θ1
tan θ 2
I2 = I1 × tan θ
1
tan60o 1× 3
I2 = I1 × = = 3 3 = 3A
tan30o ⎛ 1 ⎞
⎜ 3 ⎟⎠
⎝
I2 = 3A
3.8 J¸ Á›a _¸Îß }Í® 2m, Âmh® 3 cm. Ca_¸Ò 1000 _ØÖPøÍU
öPõsh 5 HkPøÍU öPõshx. £õ²® ªß÷Úõmh® 5A GÛÀ, _¸Îß
ø©¯zvÀ Auß Aa]ß ÷©À HØ£k® Põ¢uz yshø»U PnUQk.
uPÁÀ : l= 2m, N = 5 × 1000 _ØÖPÒ I = 5A, B = ?
130
www.tntextbooks.in
N
wºÄ : B = µo nI = µo .I
l
4π × 10 − 7 × 5000 × 5
B =
2
B = 1.57 x 10-2 T
3.9 10-4 T Põ¢uz yshÀ öPõsh Põ¢u¨ ¦»zxhß 30o ÷PõnzvÀ BÀ£õ
xPÒ JßÖ 5 × 105 ms-1 ÷ÁPzvÀ C¯[SQÓx GÛÀ, xPÎß «x
ö\¯À£k® Âø\°øÚU PnUQkP. ( α xPÍõÚx 2e ÷|ºªßÞmh®
öPõshx)
uPÁÀ : B = 10-4 T, q = 2e, v = 5 × 105 ms-1, θ = 300, F = ?
wºÄ : F = Bqv sin θ
= B(2e) v sin 30o
1
=10-4 × 2 × 1.6 × 10-19 × 5 × 105 ×
2
F = 8 × 10-18N
3.10 XY uÍzvÀ i³mµõß PØøÓ 104 ms-1 ÷ÁPzvÀ ö\¾zu¨£kQÓx. Z
vø\°À ö\¯À£k® Põ¢uz ysh¼ß ©v¨¦ 10-3 T. xPÒ C¯[S®
Ámh¨ £õøu°ß BµzvøÚU PnUQk. (i³mµõÛß {øÓ
3.32 × 10-27 kg ªßÞmh® 1.6 x 10-19C)
uPÁÀ : v = 104 ms–1, B = 10–3T, m = 3.32 × 10–27 kg
e = 1.6 x 10-19C, r = ?
mv 2
wºÄ : Bev =
r
mv 3.32 × 10−27 × 104
∴ r= = = 2.08 × 10–1
Be 10−3 × 1.6 × 10−19
r = 0.208m
3.11 ø\U÷ÍõmµõÛß jUPÎß £µ¨¤ØS ö\[SzuõP 0.5 T Põ¢uz yshÀ
öPõsh Põ¢u¨¦»® ö\¾zu¨£kQÓx. ¦÷µõmhõßPøÍ •kUPz
÷uøÁ¯õÚ Aø»°¯ØÔ°ß AvºöÁsønU PnUQkP. (¦÷µõmhõÛß
{øÓ = 1.67 × 10-27 kg)
uPÁÀ : B = 0.5 T, mp = 1.67 × 10-27 kg, q= 1.6 × 10-19C, ν = ?
Bq
wºÄ : ν = 2π m
p
0.5 × 1.6 × 10−19

= = 0.763 × 107= 7.63 × 106 Hz
2 × 3.14 × 1.67 × 10−27
∴ ν = 7.63 MHz
131
www.tntextbooks.in
3.12 5A ªß÷Úõmh® £õ²® 50 cm }Í•ÒÍ J¸ Phzv 2 × 10-3 T Põ¢uz

yshÀ öPõsh Põ¢u¨ ¦»zvØSa ö\[SzuõP øÁUP¨£kQÓx.
Phzv°ß «x ö\¯À£k® Âø\ GßÚ?
uPÁÀ : l= 50 cm = 5×10-1m, I= 5A, B = 2×10-3T ; θ = 90o, F = ?
wºÄ : F = BIl sinθ
= 2 × 10-3 × 5 × 5 × 10-1 × sin 900
∴ F = 5 × 10-3 N
3.13 PõØÔÀ 10 cm CøhöÁÎ°À 5 m }Í•ÒÍ Ç PhzvPÒ Cøn¯õP
øÁUP¨£mkÒÍÚ. Cµsi¾® J÷µ AÍÂ»õÚ ªß÷Úõmh®, J÷µ
vø\°À £õ²® ÷£õx 3.6 × 10-4 N PÁºa] Âø\ ö\¯À£mhõÀ,
Phzv°À £õ²® ªß÷Úõmh[PøÍU PnUQkP.
uPÁÀ : I1 = I2= I, l= 5m, a =10-1 m, F = 3.6×10-4N, I = ?
µo I1I 2l
wºÄ : F =
2π a
2 × 10−7 I 2l
F =
a
F .a 3.6 × 10−4 × 10−1
∴ I2 = = = 36
2 × 10 −7 l 2 × 10−7 × 5
∴ I = 6A
3.14 JÆöÁõßÖ® 10 m }Í•øh¯, ªß÷Úõmh® £õ²® A, B, C GßÓ
PhzvPÒ £hzvÀ Põmh¨£mkÒÍÁõÖ øÁUP¨£mkÒÍÚ. B°ß «x
ö\¯À£k® öuõS£¯ß Âø\ø¯U PnUQkP.
wºÄ : A US® B US® Cøh÷¯
PÁºa] Âø\ HØ£k®.
F1 Chx ¦Ó® ÷|õUQ ö\¯À£k®.
F1 F2
2 × 10−7 I1I 2l 2×10−7 ×3× 4×10
F1 = =
a 10−1 4A 5A
F1 = 24 × 10-5 N
3A
B , C PhzvPÎøh÷¯ PÁºa] Âø\ 10 cm

ÇUS®. 10 cm
F2 Á»x ¦Ó©õPa ö\¯À£k®.
2 × 10−7 I1I 2l 2×10−7 × 4×5×10 A B C

F2 = =
a 10−1
132
www.tntextbooks.in
F2 = 40 × 10-5 N
F2 – F1 = 16 × 10-5 N
F2 – F1 = 16 × 10-5 N.
Phzv B BÚx Phzv CI ÷|õUQ 16 × 10-5 N Âø\²hß PÁµ¨£k®.
3.15 20 cm × 10 cm £µ¨¦ öPõsh P®¤a _¸Ò 100 _ØÖPøÍU
öPõskÒÍx. 5 × 10-3 T Põ¢uz yshÀ öPõsh Põ¢u¨ ¦»zvÀ
öuõ[PÂh¨£kQÓx. 1mA ªß÷ÚõmhzvØS 150 Â»Pø»U PõmiÚõÀ,
P®¤a _¸Ò öuõ[PÂh¨£mh P®¤°ß •ÖUS Âø\ ©õÔ¼ø¯U
PnUQk.
uPÁÀ : n = 100, A = 20 cm × 10 cm = 2 × 10-1 × 10-1 m2
B = 5 × 10-3 T, θ = 150, I = 1mA = 10-3A, C = ?
π π
wºÄ : θ = 150 = × 15 = rad
180 12
nBIA = Cθ
nBIA 102 × 5 × 10-3 × 10-3 × 2 × 10-1 × 10-1

∴ C = =
θ ⎛ π ⎞
⎜ ⎟
⎝ 12 ⎠
C = 3.82 × 10-5 N m rad-1
3.16 20 Ω ªßuøh öPõsh PõÀÁÚõ«mhº JßÖ 50 mA ªß÷ÚõmhzvØS
•ÊÂ»Pø»U öPõkUS®. CuøÚ (i) 20 A AÍUS® A®«mhµõP,
(ii) 120 V AÍUS® ÷ÁõÀm «mhµõP GÆÁõÖ ©õØÓ»õ®?
uPÁÀ : G = 20 Ω ; Ig = 50 x 10-3 A ; I = 20 A, S = ?
V = 120 V, R = ?
Ig 20 × 50 × 10-3 1
wºÄ : (i) S = G . I-I = -3 =
g 20 - 50 × 10 20 - 0.05
S = 0.05 Ω
PõÀÁÚõ«mh¸hß 0.05 Ω öPõsh ªßuøhø¯ £UP Cøn¨¤À
CønUP ÷Ásk®.
V
(ii) R = I – G
g
133
www.tntextbooks.in
120
= – 20 = 2400-20 = 2380 Ω
50 × 10-3
R = 2380 Ω
2380Ω ªßuøh°øÚ PõÀÁÚõ«mh¸hß öuõhº Cøn¨¤À
CønUP ÷Ásk®.
3.17 J¸ PõÀÁÚõ«mh¸hß 12 Ω ªßuøh £UP Cøn¨¤À CønUP¨
£k®÷£õx, Põmk® Â»PÀ 50 ¤›ÄPÎ¼¸¢x 10 ¤›ÄPÍõPU SøÓQÓx.
PõÀÁÚõ «mh›ß ªßuøh GßÚ?
uPÁÀ : θ1 = 50 ¤›ÄPÒ, θg = 10 ¤›ÄPÒ, S = 12Ω, G = ?
wºÄ : I α θ1
Ig α θg
£UP Cøn¨¤À ªßÚÊzu® \©®.
∴ G. Ig = S (I-Ig)
S (I - Ig ) 12 (50 - 10)
∴ G = =
Ig 10
∴ G = 48 Ω
3.18 øímµáß AqÂÀ G»Umµõß 0.5 Å Bµ® öPõsh £õøu°À
ÂÚõiUS 1016 _ØÖPøÍ HØ£kzxQÓx. Ámh¨ £õøu°ß
C¯UPzvÚõÀ G»Umµõß ö£Ö® Põ¢uz v¸¨¦z vÓøÚU PnUQkP.
uPÁÀ : r = 0.5 Å = 0.5x10-10 m, n = 1016 s-1
wºÄ : Ámh¨ £õøu°À Põ¢u v¸¨¦zvÓß µl = i.A ...(1)
e
i = = e.n ...(2)
T
A = πr2 ...(3)
\©ß£õk (2), (3) I \©ß£õk (1)À ¤µv°h,
µl = e.n. πr2
= 1.6 × 10-19 × 1016 × 3.14 (0.5 × 10-10)2
= 1.256 × 10-23
∴ µl = 1.256 × 10-23 A m2
134
www.tntextbooks.in
uß ©v¨¥k
(C¢u uß ©v¨¥mk £Sv°À, öPõkUP¨£mkÒÍ ÂÚõUPÐ®
PnUSPÐ® ©õv›P÷Í. CÁØøÓ¨÷£õßÖ, £õh¨ £Sv°ß G¢u J¸ ÂÚõøÁ²®
AÀ»x PnUQøÚ²® ÁiÁø©UP»õ®. ©õnÁ, ©õnÂ¯º uß ©v¨¥mk¨
£Sv°¼¸¢x ©mk©À»õ©À, £õh¨ ö£õ¸Î¼¸¢x® ÁiÁø©UP¨£hU Ti¯
ÂÚõUPÐUS® PnUSPÐUS® Âøh¯ÎUP B¯zu® ö\´x öPõÒÍ ÷Ásk®)
3.1 áü¼ß öÁ¨£ Âv

I2
(a) H = t (b) H = V2 Rt
R
(c) H = VIt (d) H = IR2t
3.2 `÷hØÖ® CøÇ¯õP {U÷µõ® £¯ß£kzu¨£kQÓx. HöÚÛÀ Ax
(a) SøÓ¢u ªßuøh Gs öPõshx.
(b) SøÓ¢u E¸S{ø» öPõshx.
(c) AvP ªßuøh Gs öPõshx.
(d) AvP Phzx® Gs öPõshx.
3.3 öÁ¨£ ªßÛµmøh°ß \¢v°À ö£Ài¯º SnP® GuøÚa \õº¢ux?
(a) ªßÛµmøh°À EÒÍ ªß÷Úõmh®.
(b) ªß÷Úõmh® £õ²® ÷|µ®.
(c) \¢v°ß öÁ¨£{ø».
(d) ªßÛµmøh°ß ÁÈ÷¯ £õ²® ªßÞmh®.
3.4 J¸ öÁ¨£ ªßÛµmøh°À SÎº\¢v°ß öÁ¨£{ø» 20oC. v¸¨¦
öÁ¨£{ø» 270oC GÛÀ ¦µmk öÁ¨£{ø»¯õÚx
(a) 520oC (b) 540oC
(c) 500oC (d) 510oC
3.5 £¯m &\õÁºm Âv°ß \©ß£õk
µo Idl → µo Idl sin θ
(a) dB = 2 (b) dB =
4π r 4π r2
JJJG G JJJG G
→ µo Idl × r → µo Idl × r
(c) dB = (d) dB =
4π r2 4π r3
3.6 Em¦SzvÓß öPõsh FhPzvÀ DÔÀ»õ ÷|ºPhzv JßÔß ÁÈ÷¯
ªß÷Úõmh® £õ²®÷£õx J¸ ¦ÒÎ°À Põ¢u £õ¯ Ahºzv ....... BS®.
µo I µo I
(a) (b)
4π a 2π a
µI µI
(c) (d)
4π a 2π a
135
www.tntextbooks.in
3.7 ÷hßáßm PõÀÁÚõ«mh›À, SÔ¨¤mh ªß÷ÚõmhzvØS Â»PÀ 30o.

P®¤a _¸Îß uÍzvøÚ 900 v¸¨¤¯ ¤ß A÷u ªß÷ÚõmhzvØS
HØ£k® Â»PÀ
(a) 300 (b) 600
(c) 900 (d) 00
3.8 ø\U÷ÍõmµõÛÀ •kUP¨£k® ªßÞmh® ö£ØÓ xPÎß _ØÔ¯UPU
Põ»® GuøÚa \õº¢uuÀ»?
(a) Põ¢uz yshÀ (b) xPÎß ªß÷Úõmh®
(c) xPÎß vø\÷ÁP® (d) xPÎß {øÓ
3.9 ^µõÚ Põ¢u¨ ¦»zvÀ øÁUP¨£mh ö\ÆÁPU P®¤a _¸Îß «x
ö\¯À£k® v¸¨¦ Âø\ ö£¸©©õP ÇUP,
(a) _ØÖUPÎß GsoUøP AvP©õP ÇUP ÷Ásk®
(b) _ØÖUPÎß GsoUøP SøÓÁõP ÇUP ÷Ásk®
(c) _¸Îß uÍ® Põ¢u¨ ¦»zvØS ö\[SzuõP ÇUP ÷Ásk®
(d) _¸Îß £µ¨¦ SøÓÁõP ÇUP ÷Ásk®
3.10 C¯[S _¸Ò PõÀÁÚõ«mh›À P®¤a _¸øÍ öuõ[PÂh
£õì£º&öÁsP»U P»øÁU P®¤ø¯¨ £¯ß£kzuU Põµn®
(a) Phzx® vÓß AvP®
(b) ªß uøhGs AvP®
(c) Kµ»S ÷Põn Â»P¾UPõÚ v¸¨¦ Âø\ AvP®
(d) Kµ»S ÷Põn Â»P¾UPõÚ v¸¨¦ Âø\ SøÓÄ
3.11 ¤ßÁ¸® \õuÚ[PÎÀ JßÔß ªßuøh ªPU SøÓÄ
(a) C¯[S _¸Ò PõÀÁÚõ«mhº
(b) 0 – 1A A®«mhº
(c) 0–10 A A®«mhº
(d) ÷ÁõÀm «mhº
3.12 G ªßuøh öPõsh PõÀÁÚõ«mh¸hß S ªßuøh öPõsh Cønzuh®
CønUP¨£kQÓx. CÆÁø©¨¤ß £¯ÝÖ ªßuøh Ra GÛÀ ¤ßÁ¸®
TØÔÀ Gx \›¯õÚx?
(a) G BÚx S&I ÂhU SøÓÄ.
(b) S BÚx Ra&I ÂhU SøÓÄ. BÚõÀ, G Âh AvP®
(c) Ra BÚx G, S&I ÂhU SøÓÄ
(d) S BÚx G, Ra&I ÂhU SøÓÄ
136
www.tntextbooks.in
3.13 ]Ó¢u ÷ÁõÀm «mh›ß £s¦.

(a) _È ªßuøh
(b) _È ©v¨¤ØS® GUS® Cøh÷¯ SÔ¨¤mh ªßuøh
(c) G Âh AvP©õP BÚõÀ DÔ»õ ©v¨¤øÚ Âh SøÓ¢u ªßuøh
(d) DÔ»õ ªßøh
3.14 áúÀ Âv°øÚU TÖP.
3.15 áúÀ Âv°øÚ {¹¤US® áúÀ ÷\õuøÚø¯ ÂÁ›.
3.16 ö£Ài¯º SnP® Áøµ¯Ö.
3.17 Áøµ¯Ö : uõ®\ß SnP®.
3.18 £¯m&\õÁºm Âv°øÚU TÖP.
3.19 ªß÷Úõmh® £õ²® }sh, ÷|µõÚ, DÔ»õ Phzv°ÚõÀ J¸ ¦ÒÎ°À
HØ£k® Põ¢uz ysh¼ß ©v¨¤ØPõÚ ÷PõøÁ°øÚ¨ ö£ÖP.
3.20 ªß÷Úõmh® £õ²® P®¤a _¸Îß Aa]ß «xÒÍ ¦ÒÎ°À HØ£k®
Põ¢uz ysh¾UPõÚ öuõhº¤øÚ¨ ö£ÖP.
3.21 ÷hßáßm PõÀÁÚõ «mh›ß uzxÁ®, Aø©¨¦, C¯UP® BQ¯ÁØøÓ
ÂÁ›.
3.22 B®¤¯›ß _ØÖ Âv°øÚU TÖP.
3.23 B®¤¯›ß _ØÖÂv°øÚU £¯ß£kzv Á›a_¸ÎÚõÀ HØ£k® Põ¢uz
ysh¼ß ©v¨¤øÚ¨ ö£ÖP.
3.24 B®¤¯º & Áøµ¯Ö.
3.25 Põ¢u¨ ¦»zv¾ÒÍ ªß÷Úõmh® £õ²® Phzv°ß «x ö\¯À£k®
Âø\°ß ÷PõøÁ°øÚ¨ ö£ÖP.
3.26 C¯[S _¸Ò PõÀÁÚõ«mh›ß uzxÁ®, Aø©¨¦, C¯[S® Âu®
BQ¯ÁØøÓ ÂÁ›.
3.27 J¸ PõÀÁÚõ«mhøµ GÆÁõÖ (i) A®«mhµõP (ii) ÷ÁõÀm «mhµõP
©õØÓ»õ®?
PnUSPÒ
3.28 J¸ öÁ¨£ ªßÛµmøh°À SÎº \¢v°ß öÁ¨£{ø» –20oC, ¦µmk
öÁ¨£{ø» 600oC. SÎº \¢v°ß öÁ¨£{ø» 20oC GÛÀ, ¦µmk
öÁ¨£{ø»ø¯U PõsP.
3.29 }sh ÷|ºUPhzv ÁÈ÷¯ 10A ªß÷Úõmh® £õ²® ÷£õx Av¼¸¢x
10 cm öuõø»Â¾ÒÍ ¦ÒÎ°À Põ¢uz yshø»U PnUQk.
137
www.tntextbooks.in
3.30 100 _ØÖPÐ®, 20 cm Bµ•® öPõsh P®¤a _¸Ò ÁÈ÷¯,

5A ªß÷Úõmh® £õ´QÓx. P®¤a _¸Îß Aa]ß «x Auß
ø©¯zv¼¸¢x 20 cm öuõø»ÂÀ Põ¢uz ysh¼ß ©v¨¤øÚU
PnUQkP.
3.31 _ØÖPÎß GsoUøP 2 : 3 : 5 GßÓ ÂQuzvÀ EÒÍ ‰ßÖ ÷hßáßm
PõÀÁÚõ«mhºPÒ öuõh›øn¨¤À CønUP¨£mk ªß÷Úõmh®
ö\¾zu¨£k®÷£õx •øÓ÷¯ 30o, 45o, 60o Â»PÀPÒ HØ£kQßÓÚ.
P®¤a_¸ÒPÎß Bµ[PÎß ÂQuzøuU PnUQk.
3.32 1 m }Í•® 2Ω ªßuøh²® öPõsh ÷|µõÚ Phzv
12V ªßÚÊzu® öPõsh ªßP»Ýhß CønUP¨£kQÓx. CU Phzv
¯õÚx 5 × 10-3 T Põ¢uz yshÀ öPõsh Põ¢u¨¦»zvÀ ö\[SzuõP
øÁUP¨£k® ÷£õx Auß «x ö\¯À£k® Âø\°øÚU PnUQk.
3.33 25 cm Bµ•®, 50 _ØÖPÐ® öPõsh P®¤a _¸Ò ÁÈ÷¯ 6A
ªß÷Úõmh® £õ´QÓx. 10-3 T Põ¢uz yshÀ öPõsh Põ¢u¨ ¦»zvÀ
CUP®¤a _¸Ò öuõ[PÂh¨£kQÓx. P®¤a _¸Îß uÍzvØS
Áøµ¯¨£k® ö\[SzxU÷Põk Põ¢u¨ ¦»zxhß 600 ÷PõnzvÀ
Aø©¢uõÀ, _¸ÎÀ HØ£k® v¸¨¦ Âø\°øÚU PnUQkP.
3.34 ø\U÷ÍõmµõÛß jUPÐUS ö\[SzuõP 0.5 T Põ¢uz yshÀ öPõsh
^µõÚ Põ¢u¨¦»® ö\¾zu¨£kQÓx. i³mµõßPøÍ •kUPz ÷uøÁ¯õÚ
©õÖvø\ ªßÚÊzuzvß Aø»Ä÷|µzvøÚU PnUQk. (i³mµõÛß
{øÓ 3.3 × 10-27 kg ªßÞmh® 1.6 × 10-19C).
3.35 500 _ØÖPÐ®, 6 × 10-4 m2SÖUS¨ £µ¨¦® öPõsh ö\ÆÁPU P®¤a
_¸Ò 10-4 T Põ¢uz yshÀ öPõsh BµÂ¯À Põ¢u¨ ¦»zvÀ
öuõ[PÂh¨£kQÓx. öuõ[PÂh¨£mh P®¤¨ ö£õ¸Îß •ÖUSÂø\
©õÔ¼ 5 × 10-10 N m /degree GÛÀ 10o Â»Pø» HØ£kzx®
ªß÷ÚõmhzvøÚU PnUQk.
3.36 Cµsk Cøn¯õÚ DÔ»õ PhzvPÎß ÁÈ÷¯ J÷µ AÍÂ»õÚ
ªß÷Úõmh® ö\¾zu¨£kQÓx. PhzvPÐUQøh÷¯ öuõø»Ä 20 cm.
Kµ»S }ÍzvØS P®¤PÎøh÷¯ ö\¯À£k® PÁºa] Âø\ 4.9 × 10-5 N
GÛÀ £õ²® ªß÷ÚõmhzvøÚU PnUQkP.
3.37 3m }Í® öPõsh Á›a_¸ÎÀ 4000 _ØÖPÒ EÒÍÚ. _¸Îß ø©¯zvÀ
Aa]ß «x 8 × 10-3 T Põ¢uz yshø» EshõUPz ÷uøÁ¯õÚ
ªß÷ÚõmhzøuU PnUQk.
3.38 J¸ PõÀÁÚõ«mh›ß ªßuøh 100 Ω. Czxhß £UP Cøn¨¤À 1 Ω
ªßuøh CønUP¨£kQÓx. ö©õzu ªß÷ÚõmhzvÀ GÆÁÍÄ £Sv
PõÀÁÚõ «mhº ÁÈ÷¯a ö\À¾®?
138
www.tntextbooks.in
3.39 J¸ PõÀÁÚõ«mh›ß ªßuøh 40 Ω. Cx 2 mA ªß÷ÚõmhzvØS •Ê

Â»Pø»U öPõkUS®. CuøÚ 0 ¼¸¢x 20V Áøµ°»õÚ
ªßÚÊzuzvøÚ AÍUS® ÷ÁõÀm «mhµõP GÆÁõÖ ©õØÓ»õ®?
3.40 J¸ PõÀÁÚõ«mh›ß AÍÄ÷Põ¼À 50 ¤›ÄPÒ EÒÍÚ. Auß
ªß÷Úõmh EnºÄ ~m£® 0.1 m A/division PõÀÁÚõ «mh›ß ªßuøh
40 Ω. Czxhß 0.1 Ω ªßuøh £UP Cøn¨¤À CønUP¨£mhõÀ,
AÍUP¨£k® ö£¸© ªß÷Úõmh ©v¨¦ GßÚ?
ÂøhPÒ
3.1 (c) 3.2 (c) 3.3 (c) 3.4 (a) 3.5 (d)
3.6 (d) 3.7 (d) 3.8 (c) 3.9 (a) 3.10 (d)
3.11 (c) 3.12 (c) 3.13 (d)

o -5
3.28 560 C 3.29 2 × 10 T
-4
3.30 5.55 × 10 T 3.31 6 : 3 √3 : 5
-2 -2
3.32 3 × 10 N 3.33 5.1 × 10 Nm
-7
3.34 2.6 × 10 s 3.35 0.166 m A
3.36 7 A 3.37 4.77 A
3.38 1/101 3.39 9960 Ω öuõhµõP
3.40 2 A
139
www.tntextbooks.in
4. ªßPõ¢uz ysh¾® ©õÖvø\ ªß÷Úõmh•®
1820 B® BsiÀ íõßì Q›ìi¯ß J¯ºìhm Gß£Áº, ªß÷Úõmh®

£õ²® Phzvø¯a _ØÔ¾® Põ¢u¨¦»® E¸ÁõS® Gß£uøÚa ÷\õuøÚ ‰»®
ö\´x PõmiÚõº. Auß ¤ßÚº Cuß ©Öuø»¯õP Põ¢u¨¦»zvß ‰»®
ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\ø¯ E¸ÁõUSÁuØPõÚ •¯Ø]PÒ £»µõÀ
÷©ØöPõÒÍ¨£mhÚ.
4.1 ªßPõ¢uz yshÀ
J¯ºìhm ÷\õuøÚ°ß ©Öuø» ÂøÍøÁ ø©U÷PÀ L£õµ÷h ÷\õuøÚ
‰»® ö\´x PõmiÚõº. J¸ Phzv²hß öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨ £õ¯zøu
©õØÖÁuß ‰»® AUPhzv°ß •øÚPÐUQøh÷¯ ªßÛ¯US Âø\ø¯
yskÁuØPõÚ Áõ´¨ø£ ÂÍUQÚõº. Cx ªßPõ¢uz yshÀ GÚ
AøÇUP¨£mhx. ªßPõ¢uz yshÀ Psk¤i¨£õÚx ªßÚõØÓÀ EØ£zv°À
J¸ ¦µm]ø¯ HØ£kzv¯x.
4.1.1 Põ¢u¨ £õ¯®
^
n
Põ¢u¨¦»® B&À øÁUP¨£mh
£µ¨¦hß öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨
£õ¯® (φ), ‰h¨£mh £µ¨ø£ (A)
Ph¢x ö\À¾® Põ¢uÂø\ ÷PõkPÎß
GsoUøP GßÖ Áøµ¯ÖUP¨ A B
£kQÓx (£h® 4.1). θ Gß£x Põ¢u¨
¦»zvß vø\US®, £µ¨¤ØS Áøµ¯¨
£mh SzxU÷PõmiØS® Cøh÷¯
EÒÍ ÷Põn® GÛÀ,
φ = B . A
£h® 4.1 Põ¢u¨ £õ¯®
φ = BA cos θ
4.1.2 ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\²® ªß÷Úõmh•® & ªßPõ¢uz
yshÀ
J¸ ‰h¨£mh _ØÖhß öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨ £õ¯zvÀ ©õØÓ® HØ£k®
ö£õÊx Aa_ØÔÀ J¸ ªßÛ¯US Âø\ E¸ÁõQÓx. Cx ysh¨£mh
ªßÛ¯US Âø\ GÚÄ® A¢u ‰h¨£mh £õøu°À £õ²® ªß÷Úõmh®
ysh¨£mh ªß÷Úõmh® GÚÄ® AøÇUP¨£kQßÓÚ. J¸ ‰h¨£mh
140
www.tntextbooks.in
ªß_ØÖhß öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨

£õ¯zvÀ ©õØÓ[PÒ HØ£k® ö£õÊx
ªßÛ¯US Âø\ ysh¨£k® {PÌÄ
G
ªßPõ¢uz yshÀ GÚ¨£kQÓx.
C
L£õµ÷h £» ÷\õuøÚPøÍ
ö\úuß ‰»® ªßPõ¢uz yshø»
Psk¤izuõº.
£h® 4.2À EÒÍ C GßÓ N
E¸øÍÁiÁ P®¤a _¸Ò, Põ¨¤h¨£mh
uõªµ P®¤PøÍ £» _ØÖPÍõP _ØÔ
S
E¸ÁõUP¨£mhuõS®. Cx EnºÄªUP
G GßÓ PõÀÁÚõ «mh¸hß öuõhµõP £h® 4.2 ªßPõ¢uz
CønUP¨£mkÒÍx. NS GßÓ yshÀ
Á¼ø©¯õÚ \mhU Põ¢u® Auß Áh •øÚ P®¤a _¸øÍ ÷|õUQ ÇUS©õÖ
øÁzx ÷©¾®, RÊ©õP |Pºzu¨£kQÓx. Cv¼¸¢x L£õµ÷h RÌPõq®
•iÄPøÍ Á¸Âzuõº.
(i) P®¤a _¸ÐUS® Põ¢uzvØS® Cøh÷¯ J¨¦ø© C¯UP® EÒÍ
÷£õöuÀ»õ® PõÀÁÚõ «mh›À EÒÍ SÔ•Ò Â»PÀ Aøh²®. Cx _ØÔÀ
ysh¨£mh ªß÷Úõmh® £õ´ÁøuU PõmkQÓx.
(ii) PõÀÁÚõ «mh›À HØ£k® Â»PÀ Pn ÷|µzvØS {PÇU Ti¯x
(momentary). C¢u Â»PÀ P®¤a _¸ÐUS®, Põ¢uzvØS® Cøh÷¯
\õº¤¯UP® EÒÍ Áøµ ©mk÷© }iUS®.
(iii) Põ¢uzøu, P®¤a _¸øÍ ÷|õUQ ©ØÖ® P®¤a _¸øÍ Âmk
Â»S©õÖ |PºzvÚõÀ ªß÷Úõmh® £õ²® vø\ ©õÖQÓx.
(iv) Põ¢uzøu ÷ÁP©õP |PºzvÚõÀ Â»PÀ AvP©õPÄ®, Põ¢uzøu
ö©xÁõP |PºzvÚõÀ Â»PÀ SøÓÁõPÄ® ÇUS®.
(v) Põ¢uzvß •øÚPøÍ ©õØÔ, AuõÁx öuß•øÚ P®¤a _¸øÍ
÷|õUQ ÇUS©õÖ øÁzx |PºzvÚõ¾® A÷u •iÄPÒ uõß ö£Ó¨£kQßÓÚ.
BÚõÀ ªß÷Úõmh® Gvº vø\°À £õ´QÓx.
L£õµ÷h, ªßPõ¢uz yshø» ©ØöÓõ¸ ÷\õuøÚ ‰»©õPÄ® ö\´x
PõmiÚõº.
C1 ©ØÖ® C2 GßÓ Ç P®¤a _¸ÒPÒ JßÖUöPõßÖ A¸QÀ
øÁUP¨£mkÒÍøu £h® 4.3 PõmkQÓx. C1 GßÓ P®¤a_¸Ò Bt GßÓ
ªßP»zxhß \õÂ K ©ØÖ® ªßuøh©õØÔ Rh ‰»©õP CønUP¨£mkÒÍx.
C2 GßÓ P®¤a _¸Ò G GßÓ EnºÄªUP PõÀÁÚõ «mh¸hß CønUP¨£mk
141
www.tntextbooks.in
C1 US A¸QÀ øÁUP¨£mkÒÍx. K GßÓ \õÂø¯ AÊzx® ö£õÊx C2GßÓ

_¸Ðhß CønUP¨£mkÒÍ PõÀÁÚõ «mhº Pn÷|µ Â»UPzøuU Põmk®.
Cx C2 GßÓ _¸ÎÀ ªß÷Úõmh® ysh¨£kÁøuU SÔUQÓx. Cx GÆÁõÖ
{PÊQÓx GÛÀ, ªß÷Úõmh® C1 ÁÈ¯õP £õ¯z xÁ[Q _È •uÀ J¸ ©õÓõu
ö£¸© ©v¨ø£ Aøh²® Áøµ E¯¸QÓx. CuÚõÀ C1 GßÓ _¸Ðhß öuõhº¦
öPõsh Põ¢u¨£õ¯® C 1 C2
AvP›UQÓx. GÚ÷Á C2
GßÓ P®¤a _¸Ðhß
öuõhº¦ öPõsh
P õ ¢ u ¨ £ õ ¯ • ®
AvP›UQÓx. Cx÷Á C2 G
CÀ ªß÷Úõmhzøuz
ysi, PõÀÁÚõ «mh›À K
()
Rh
Â»PÀ HØ£hU Põµn©õP Bt
Aø©QÓx (£h® 4.3). £h® 4.3 ªßPõ¢uz yshÀ
K GßÓ \õÂ AÊzu¨£kÁøu {ÖzvÚõÀ, PõÀÁÚõ «mh›À EÒÍ
SÔ•Ò Gvºvø\°À Â»PÀ Aøh²®. Cx C2À «sk® ªß÷Úõmh®
ysh¨£kÁøuU PõmkQÓx. Cx GÆÁõÖ {PÌQÓx GßÓõÀ, C1 CÀ £õ²®
ªß÷Úõmh® ö£¸© ©v¨¤¼¸¢x _ÈUS SøÓ²® ÷£õx C1 CÀ öuõhº¦
öPõsh Põ¢u¨£õ¯® SøÓ²®, GÚ÷Á C2 CÀ öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯•®
SøÓQÓx. Cx PõÀÁÚõ «mhøµ Gvº vø\°À Â»PÀ Aøh¯a ö\´QÓx.
4.1.3 ªßPõ¢uz yshÀ £ØÔ¯ L£õµ÷h ÂvPÒ
ªßPõ¢uz yshÀ £ØÔ¯ uÚx B´ÄPÎß Ai¨£øh°À L£õµ÷h
RÌUPsh Cµsk ÂvPøÍ {ÖÂÚõº.
•uÀ Âv
J¸ ‰h¨£mh _Ø÷Óõk öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯® ©õÖ®ö£õÊx
A¢u _ØÔÀ ªßÛ¯US Âø\ ysh¨£kQÓx. Põ¢u¨ £õ¯zvÀ ©õØÓ® {PÌ¢x
öPõsi¸US® Áøµ°À ©mk÷© ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\ }iUS®.
Cµshõ® Âv
‰h¨£mh _ØÔÀ ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\°ß Gs ©v¨¦, _ØÖhß
öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯® ©õÖ® ÃuzvØS ÷|ºzuPÂÀ ÇUS®.
P®¤a _¸Ðhß öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨ £õ¯zvß öuõhUP ©v¨¦ φ1
GÚÄ® t Põ»zvØS¨ ¤ßÚº Ax φ2 ©õÖÁuõPÄ® öPõshõÀ Põ¢u¨£õ¯®
φ2 − φ1
©õÖ® Ãu® =
t
142
www.tntextbooks.in
L£õµ÷h Âv°ß£i, ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\°ß Gs©v¨¦,

φ2 − φ1
eα .
t
dt GßÓ Põ»zvÀ HØ£k® Põ¢u¨£õ¯ ©õØÓ® dφ GÛÀ, ÷©ØPsh
dφ
\©ß£õmøh e α GÚ GÊu»õ®.
dt
4.1.4 ö»ßì Âv
µè¯ AÔÂ¯À ÷©øu H.F. ö»ßì Gß£Áº 1835 B® BsiÀ, J¸
_ØÔÀ £õ²® ysh¨£mh ªß÷Úõmhzvß vø\ø¯U SÔ¨¤k® GÎ¯
Âvø¯U Psk¤izuõº.
J¸ _ØÔÀ ysh¨£mh ªß÷Úõmhzvß vø\, G¨÷£õx® Aøu
E¸ÁõUPU Põµn©õP Ç¢u Põ¢u¨£õ¯ ©õØÓzøu GvºUS® ÁøP°À
Aø©²®.
J¸ P®¤a_¸Ò N _ØÖPøÍU öPõsi¸¨£uõPÄ®, JÆöÁõ¸ _ØÖhÝ®
öuõhº¦ öPõskÒÍ Põ¢u¨ £õ¯® φ GÚÄ® öPõshõÀ G¢u J¸ Pnzv¾®
P®¤a _¸÷Íõk öuõhº¦ öPõsh ö©õzu Põ¢u¨£õ¯® Nφ BS®.
d Ndφ N (φ2 − φ1 )
∴ e = – (Nφ), e = – = –
dt dt t
BØÓÀ AÈÂßø© Âv°ß Ai¨£øh°À
ö»ßì Âv S
E¸øÍ ÁiÂ»õÚ uizu Amøh°ß «x

_ØÓ¨£mkÒÍ uõªµU P®¤a _¸Îß Ç •øÚPÐ® N
EnºÄªUP PõÀÁÚõ «mh¸hß CønUP¨£kQßÓÚ.
£h® 4.4À Põmi²ÒÍÁõÖ J¸ \mh Põ¢u® P®¤a _¸øÍ
÷|õUQ |Pºzu¨£kQÓx. P®¤a _¸Îß ÷©À •øÚ Põ¢u
Áh •øÚ¯õQÓx.
Cuß ÂøÍÁõP Põ¢uzøu, Âµmk Âø\US
GvµõP ÷©¾® |Pºzu ÷Áø» ö\´¯ ÷Ási²ÒÍx. \mh G
Põ¢uzøu P®¤a _¸øÍ Âmk Â»S©õÖ |õ® |Pºzx®
ö£õÊx P®¤a _¸Îß ÷©À•øÚ Põ¢u öuß•øÚ¯õP
©õÖQÓx. C¨÷£õx Põ¢uzøu |Pºzu PÁºa] Âø\US
GvµõP ÷Áø» ö\´¯ ÷Ásk®. Põ¢u®
|Pºzu¨£k®ö£õÊx P®¤a _¸Ðhß öuõhº¦ öPõsh £h® 4.4 ö»ßì
Põ¢uÂø\U ÷PõkPÎß GsoUøP ©õÖQÓx. C¢u Âv
143
www.tntextbooks.in
Põ¢u¨£õ¯ ©õØÓ® uõß P®¤a _¸ÎÀ yshÀ ªß÷Úõmhzøu EshõUSQÓx.

ö»ßì Âv°ß£i ysh¨£mh ªß÷Úõmhzvß vø\ G¨÷£õx® Põ¢u®
C¯[SÁøu GvºUS® ÁøP°÷»÷¯ ÇUS®. GÚ÷Á, Põ¢uzøu |Pºzu
ö\´¯¨£k® ÷Áø» ªßÚõØÓ»õP ©õØÓ¨£kQÓx. C¢u ªßÚõØÓÀ P®¤a
_¸ÎÀ öÁ¨£ BØÓ»õP ©õÔ ÃnõQÓx. CuØS ©õÓõP, P®¤a _¸ÎÀ
ysh¨£mh ªß÷Úõmhzvß vø\, Põ¢uzvß C¯UPzvØS EuÄ® ÁøP°À
ÇUS©õÚõÀ Põ¢u® ÷©¾® ÂøµÁõP |Pº¢v¸US®. BøP¯õÀ, P®¤a
_¸÷Íõk öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨ £õ¯zvß ©õØÓ•® AvP›US®. GÚ÷Á,
ysh¨£mh ªß÷Úõmhzvß AÍÄ AvP›zv¸US®. BP÷Á, öÁÎ°¼¸¢x
÷Áø» ö\´¯¨£hõ©÷»÷¯ C¯UP BØÓ¾® ªßÚõØÓ¾® E¸ÁõQ°¸US®.
BÚõÀ, Cx |øhö£Ó C¯»õu {PÌÄ BS®. GÚ÷Á, ysh¨£mh
ªß÷Úõmhzvß vø\ G¨÷£õx® Aøu E¸ÁõUPU Põµn©õP Ç¢u ö\¯ø»
GvºUPU Ti¯ ÁøP°÷»÷¯ Aø©²®. CÆÁõÓõP BØÓÀ AÈÂßø© Âv°ß
Ai¨£øh°À ö»ßì Âvø¯ ÂÍUP C¯¾®.
4.1.5 L¤öÍª[ Á»xøP Âv
Á»x øP°ß BÒPõmi ÂµÀ, |kÂµÀ ©ØÖ® ö£¸ÂµÀ BQ¯
‰ßøÓ²® JßÖUöPõßÖ ö\[SzuõP øÁzxU öPõsk, BÒPõmi ÂµÀ
Põ¢u¨¦»zvß vø\ø¯²®, ö£¸ÂµÀ Phzv C¯[S® vø\ø¯²® SÔ¨£uõPU
öPõshõÀ |kÂµ»õÚx ysh¨£mh ªß÷Úõmhzvß vø\ø¯U SÔUS®
Gß£÷u L¤öÍª[ Á»xøP Âv¯õS®. Cx ªßÛ¯ØÔ Âv GÚÄ®
AøÇUP¨£kQÓx.
4.2 uß ªß yshÀ
J¸ P®¤a _¸ÎÀ £õ²® ªß÷ÚõmhzvÀ ©õØÓ® HØ£k®ö£õÊx
AUP®¤a _¸ÎÀ J¸ Gvº ªßÛ¯USÂø\ ysh¨£k® {PÌÄ uß
ªßyshÀ GÚ¨£k®.
£h® 4.5 CÀ Põmi²ÒÍÁõÖ P®¤a _¸Ò JßÖ ªßP»® Bt ©ØÖ® \õÂ
K Ehß öuõhº Cøn¨¦ •øÓ°À CønUP¨£kQÓx. \õÂ AÊzu¨£k®
ö£õÊx P®¤a _¸Îß ÁÈ÷¯ £õ²®
ªß÷Úõmh®, Auß ö£¸© ©v¨¤ØS
AvP›UQÓx. AuØS HØ£ P®¤a _¸÷Íõk
öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯•® AvP›UQÓx.
GÚ÷Á ysh¨£mh ªß÷Úõmh® P®¤a
_¸ÎÀ £õ´QÓx.
K
ö»ßì Âv°ß£i, ysh¨£mh ( )
ªß÷Úõmh©õÚx, ªßP»zv¼¸¢x £õ²® Bt
ªß÷ÚõmhzvØS GvµõÚ vø\°À £õ´¢x, £h® 4.5 ußªß yshÀ
144
www.tntextbooks.in
P®¤a _¸ÎÀ ªß÷Úõmh® AvP›¨£øu GvºUQÓx. \õÂ AÊzu¨£kÁøu

{ÖzvÚõÀ P®¤a _¸ÎÀ £õ²® ªß÷Úõmh® _ÈUS SøÓ²®. GÚ÷Á P®¤a
_¸Ðhß öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯•® SøÓ²®. ö»ßì Âv¨£i,
ysh¨£mh ªß÷Úõmh©õÚx, ªßP»zv¼¸¢x £õ²® ªß÷ÚõmhzvØS
GvµõÚ vø\°À £õ´¢x, P®¤a _¸ÎÀ ªß÷Úõmh® SøÓÁøu GvºUQÓx.
4.2.1 uß ªßyshÀ Gs
I GßÓ ªß÷Úõmh® J¸ P®¤a _¸ÎÀ £õ²®ö£õÊx P®¤a _¸÷Íõk
öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯® φ, ªß÷ÚõmhzvØS ÷|ºUuPÂÀ ÇUS®.
φαI or φ = LI
CvÀ L Gß£x ÂQu ©õÔ¼ BS®. Cx uß ªß {ø»© Gs AÀ»x uß
ªß yshÀ Gs GÚ¨£kQÓx.
I = 1A GÛÀ φ = L × 1 AÀ»x L = φ GÚ÷Á, Kµ»S ªß÷Úõmh®
J¸ P®¤a _¸Ò ÁÈ÷¯ £õ²® ÷£õx, AUP®¤a _¸÷Íõk öuõhº¦
öPõsh Põ¢u¨£õ¯®, AUP®¤a _¸Îß uß ªß yshÀ Gs GÚ¨£kQÓx.
ªßPõ¢uz yshÀ ÂvPÎß£i
dφ d dI
e = – = − (LI ) AÀ»x e = – L
dt dt dt
dI
= 1 A s–1 GÛÀ, L = −e BS®
dt
P®¤a _¸Ò JßÔÀ £õ²® ªß÷Úõmh® J¸ Â|õiUS J¸ B®¤¯º GßÓ
ÃuzvÀ ©õÖ® ö£õÊx AUP®¤a _¸ÎÀ ysh¨£k® Gvº ªßÛ¯US Âø\
GsnÍÂÀ Aa_¸Îß uß ªßyshÀ GsoØSa \©® BS®. uß ªß
yshÀ Gsoß A»S henry (H) BS®.
P®¤a _¸Ò JßÔÀ £õ²® ªß÷Úõmh® J¸ ÂÚõiUS J¸ B®¤¯º
GßÓ ÃuzvÀ ©õÖ®÷£õx, AUP®¤°À ysh¨£k® Gvº ªßÛ¯US Âø\
1 ÷ÁõÀm GÚ Aø©²©õÚõÀ, Aa_¸Îß ußªßyshÀ Gs 1 öíßÔ GÚ
4.2.2 }sh Á›a_¸Îß uß ªß yshÀ Gs
l GßÓ }Ízøu²® A GßÓ SÖUS¨ £µ¨£ÍøÁ²® öPõsh N _ØÖPøÍU
öPõsh J¸ Á›a_¸øÍU P¸x÷Áõ®. CvÀ I GßÓ ªß÷Úõmh® £õ´ÁuõPU
öPõÒ÷Áõ®. Á›a_¸ÎÝÒ G¢u J¸ ¦ÒÎ°¾® Põ¢u¨£õ¯® B GÛÀ
J¸ _ØÖUPõÚ Põ¢u¨£õ¯® = B × JÆöÁõ¸ _ØÔß £µ¨¦
µoNI
BÚõÀ, B=
l
145
www.tntextbooks.in
µo NIA
J¸ _ØÖUPõÚ Põ¢u¨£õ¯® =
l
GÚ÷Á, Á›a_¸÷Íõk öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯® (φ) Gß£x
JÆöÁõ¸ _ØÔ¾® £õ²® Põ¢u¨£õ¯® ©ØÖ® ö©õzu _ØÖPÎß GsoUøP
BQ¯ÁØøÓ¨ ö£¸UPU QøhUS® ©v¨£õS®.
µ o NIA
φ= × N
l
µ N2IA
AuõÁx, φ = o ...(1)
l
L Gß£x Á›a_¸Îß uß ªßyshÀ Gs GÛÀ
φ = LI ...(2)
\©ß£õkPÒ (1) ©ØÖ® (2)¼¸¢x
µo N2IA
LI =
l
µο Ν Α 2
∴ L =
l
P®¤a _¸Îß EÒÍP® µ GßÓ Põ¢u Em¦SvÓß öPõsh ö£õ¸ÍõÀ
{µ¨£¨£kQÓx GÛÀ
µΝ 2 Α
L= BS®.
l
4.2.3 J¸ ªß ysi²hß (Inductor) öuõhº¦ öPõsh BØÓÀ
P®¤a _¸Ò JßÔÀ ªß÷Úõmh® £õ²® ö£õÊx Auß uß ªß {ø»©®
ªß÷Úõmh ÁÍºa]ø¯ GvºUS®. GÚ÷Á, P®¤a _¸ÎÀ ªß÷Úõmhzøu {ÖÁ
¦Ó‰»[PÍõÀ ÷Áø» ö\´¯¨£h ÷Ásk®. e Gß£x ysh¨£mh ªßÛ¯US
Âø\ GÛÀ
dI
e = – L
dt
dt GßÓ Põ» CøhöÁÎ°À ö\´¯¨£mh ]Ô¯ ÷Áø» dw GÛÀ
dw = e.I dt
dI
= −L I.dt
dt
ªß÷Úõmh® _È°¼¸¢x ö£¸© ©v¨¦US (Io) AvP›UP ö\´¯¨£k®
÷Áø»
Io
w = ∫ dw = ∫ −L I dI
0
146
www.tntextbooks.in
C¢u ÷Áø»¯õÚx _¸ÎÀ {ø»¯õØÓ»õP ÷\ªzx øÁUP¨£kQÓx.

∴_¸ÎÀ ÷\ªUP¨£mh BØÓÀ
Io
1
= −L ∫ IdI = – L I o2
0 2
\©ß£õmiÀ EÒÍ GvºUSÔ ö»ßì Âv°ß Ai¨£øh°»õÚx.
1
GÚ÷Á, GsnÍÂÀ ªßysi°À ÷\ªUP¨£mh BØÓÀ L Io2BS®.
2
4.2.4 £›©õØÖ ªßyshÀ
JßÖUöPõßÖ A¸P¸÷P EÒÍ Ç P®¤a _¸ÒPÎÀ, J¸ _¸Ðhß
öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯® ©õÖ®ö£õÊx ©ØöÓõ¸ _¸Î¾® Põ¢u¨£õ¯®
©õÖ®. CuÚõÀ CµshõÁx _¸ÎÀ ªßÛ¯US
Âø\ ysh¨£k®. J¸ _¸ÎÀ £õ²®
G
ªß÷ÚõmhzvÀ ©õØÓ® HØ£k®ö£õÊx
©ØöÓõ¸ _¸ÎÀ ªßÛ¯USÂø\ ysh¨£k®
S
{PÌÄ £›©õØÖ ªßyshÀ GÚ¨£k®.
£h® 4.6&À P ©ØÖ® S Gß£Ú
JßÖUöPõßÖ A¸÷P øÁUP¨£mkÒÍ P®¤a P
_¸ÒPÒ BS®. P GßÓ _¸Ò K GßÓ \õÂ ªßP»Ûß ªß÷Úõmh®
‰»©õP ªßP»zxhß CønUP¨£mkÒÍx.
+ - ( )
S GßÓ P®¤a _¸Ò G GßÓ PõÀÁÚõ «mh¸hß K
CønUP¨£mkÒÍx. K GßÓ \õÂø¯ AÊzx® £h® 4.6 £›©õØÖ
÷£õx P GßÓ _¸ÎÀ £õ²® ªß÷Úõmh® ªßyshÀ
_È°¼¸¢x ö£¸© ©v¨¦US AvP›US®. ªß÷Úõmh® AvP›US® ÷£õx
P²hß Cøn¢u Põ¢u¨£õ¯•® AvP›US®. GÚ÷Á S Ehß Cøn¢u
Põ¢u¨£õ¯•® AvP›US®. CuÚõÀ S CÀ ªßÛ¯US Âø\ ysh¨£k®.
C¨÷£õx PõÀÁÚõ «mh›À Â»PÀ HØ£k®. ö»ßì Âv°ß£i S CÀ
ysh¨£k® ªß÷Úõmh®, P CÀ £õ²® ªß÷ÚõmhzvØS GvµõP¨ £õ´¢x P
CÀ £õ²® ªß÷Úõmh® ö£¸©zvØS AvP›¨£øu uõ©u¨£kzx®. K GßÓ
\õÂ AÊzu¨£kÁøu {ÖzvÚõÀ P°À ªß÷Úõmh® ö£¸©zv¼¸¢x _Èø¯
÷|õUQ SøÓ²®. Cuß ÂøÍÁõP P²hß öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨ £õ¯•®
SøÓ²®. ö»ßì Âv¨£i S CÀ ysh¨£k® ªß÷Úõmhzvß vø\¯õÚx P
°À ªß÷Úõmh® SøÓÁøu GvºUS® ÁøP°À Aø©²®. GÚ÷Á P CÀ £õ²®
ªß÷Úõmh® SøÓÁøu uõ©u¨£kzx®.
4.2.5 £›©õØÖ ªßyshÀ Gs
IP Gß£x P GßÓ _¸ÎÀ £õ²® ªß÷Úõmh® GÚÄ®, φs Gß£x P GßÓ
_¸ÎÀ £õ²® ªß÷ÚõmhzvÚõÀ S GßÓ _¸÷Íõk öuõhº¦øh¯ Põ¢u¨£õ¯®
147
www.tntextbooks.in
GÚÄ® öPõshõÀ
∴ φs α IP AÀ»x φs = M IP
CvÀ M Gß£x ÂQu ©õÔ¼ BS®. Cx £›©õØÖ ªß{ø»© Gs AÀ»x
£›©õØÖ ªßyshÀ Gs GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
IP = 1A, GÛÀ M = φs
GÚ÷Á, _¸Ò JßÔÀ Kµ»S ªß÷Úõmh® £õ²® ö£õÊx ©ØöÓõ¸
_¸ÎÀ ysh¨£k® Põ¢u¨£õ¯® GsnÍÂÀ AÆÂ¸ _¸ÒPÐUS Cøh÷¯
EÒÍ £›©õØÖ ªßyshÀ GsoØSa \©©õS®. G¢u J¸ Pnzv¾® S GßÓ
_¸ÎÀ ysh¨£k® ªßÛ¯US Âø\ es GÛÀ, ªßPõ¢uz yshÀ
ÂvPÎß£i,
dφs d dI P
es = − = − (MIP) = − M
dt dt dt
es
∴ M = –
⎛ dI P ⎞
⎜ dt ⎟
⎝ ⎠
dI P
= 1 A s–1, GÛÀ, M = −es GÚ Aø©²®.
dt
GÚ÷Á, _¸Ò JßÔÀ £õ²® ªß÷Úõmh® J¸ Â|õiUS J¸ B®¤¯º
GßÓ ÃuzvÀ ©õÖ®ö£õÊx, ©ØöÓõ¸ _¸ÎÀ ysh¨£k® GvºªßÛ¯US
Âø\ GsnÍÂÀ AÆÂ¸ _¸ÒPÎß £›©õØÖ ªßyshÀ GsoØSa \©® .
£›©õØÖ ªßyshÀ Gsoß A»S henry BS®.
J¸ _¸ÎÀ £õ²® ªß÷Úõmh® J¸ Â|õiUS J¸ B®¤¯º GßÓ
ÃuzvÀ ©õÖ®ö£õÊx ©ØöÓõ¸ _¸ÎÀ ysh¨£k® Gvº ªßÛ¯USÂø\
J¸ ÷ÁõÀm GßÓõÀ, AÆÂ¸ _¸ÒPÐUQøh÷¯ EÒÍ £›©õØÖ ªßyshÀ
Gs J¸ öíßÔ BS®.
Ç P®¤a _¸ÒPÐUQøh÷¯ EÒÍ £›©õØÖ ªßyshÀ Gs
¤ßÁ¸ÁÚÁØøÓa \õº¢xÒÍx.
(i) _¸Îß £›©õn®, ÁiÁ®, _ØÖPÎß GsoUøP ©ØÖ® EÒÍP©õP¨
£¯ß£k® ö£õ¸Îß Põ¢u Em¦SvÓß BQ¯ÁØøÓa \õº¢ux.
(ii) P®¤a _¸ÒPÒ JßÖUöPõßÖ GÆÁÍÄ A¸QÀ EÒÍÚ Gß£uøÚa
\õº¢ux.
P ©ØÖ® S GßÓ Ç _¸ÒPÎß Aa_PÒ £h® 4.7a CÀ Põmi²ÒÍÁõÖ
JßÖUöPõßÖ ÷|ºUSzuõP Aø©¢uõÀ P GßÓ _¸ÎÀ ªß÷Úõmh®
£õ²®ö£õÊx S GßÓ _¸Ðhß öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨ £õ¯® SøÓÁõP
ÇUS®. GÚ÷Á AÆÂ¸ _¸ÒPÐUS Cøh÷¯ EÒÍ £›©õØÖ ªß yshÀ
148
www.tntextbooks.in
P P
P S
S
S
(a) (b) (c)
£h® 4.7 £›©õØÖ ªßyshÀ

Gs SøÓÁõÚuõP ÇUS®.
Cµsk _¸ÒPÐ® J¸ ö£õxÁõÚ Aaø\U öPõsi¸US©õÖ øÁzx P
_¸ÎÀ ªß÷Úõmhzøua ö\¾zx® ÷£õx S _¸Ðhß öuõhº¦ öPõsh
Põ¢u¨£õ¯® AvP©õP ÇUS® (£h® 4.7b). GÚ÷Á, Ç _¸ÒPÐUS Cøh÷¯
EÒÍ £›©õØÖ ªßyshÀ Gs AvP©õP ÇUS®.
Cµsk P®¤a _¸ÒPÐ® ÷uÛ¸®¦ EÒÍPzvß «x _ØÓ¨£mi¸¨¤ß,
(£h® 4.7c) £›©õØÖ ªßyshÀ Gs ªP AvP©õS®.
4.2.6 Ç }sh Á›a_¸ÒPÎß £›©õØÖ ªßyshÀ
£h® 4.8CÀ Põmi²ÒÍÁõÖ S1 ©ØÖ® S1
S2 Gß£Ú l }Í•ÒÍ Ç Á›a_¸ÒPÒ BS®.
S2
S2 GßÓ Á›a_¸Ò S1 GßÓ Á›a_¸Ò «x ªP
ö|¸UP©õP _ØÓ¨£mkÒÍx. £h® 4.8 Ç }sh
Á›a_¸ÒPÎß £›©õØÖ
N1 ©ØÖ® N2 Gß£Ú •øÓ÷¯ S1 ©ØÖ®
ªßyshÀ
S2 GßÓ Á›a_¸ÒPÎÀ EÒÍ _ØÖPÎß
GsoUøPPÍõS®. Ç Á›a_¸ÒPÐ® J÷µ SÖUS¨ £µ¨£ÍÄ A öPõshøÁ
GÚÄ®, AøÁ JßÖhß JßÖ ªP ö|¸UP©õP _ØÓ¨£mkÒÍÚ GÚÄ®
P¸x÷Áõ®. S1 GßÓ Á›a_¸ÎÀ £õ²® I1 GßÓ ªß÷ÚõhzvÚõÀ
Aa_¸ÎÝÒ G¢u J¸ ¦ÒÎ°¾® E¸ÁõS® Põ¢u¨¦»® B1 GÚU öPõshõÀ
B1 = µ o N 1 I1 ...(1)
l
S2 &ß JÆöÁõ¸ _¸ÐhÝ® öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯® B1A BS®.
N2 _ØÖPøÍU öPõsh S2 GßÓ Á›a_¸Ðhß öuõhº¦ öPõsh ö©õzu
Põ¢u¨ £õ¯®
φ2 = B1AN2
B1 ©v¨ø£ \©ß£õk (1)¼¸¢x £v½k ö\´¯,
⎛ N ⎞
φ2 = ⎜ µ o 1 I 1 ⎟ A N2
⎝ l ⎠
149
www.tntextbooks.in
µo N 1N 2 AI 1
φ2 = ...(2)
l
BÚõÀ φ2 = MI1 ...(3)
CvÀ M Gß£x S1 ©ØÖ® S2 GßÓ Á›a_¸ÒPÐUQøh÷¯ EÒÍ
£›©õØÖ ªßyshÀ Gs BS®.
\©ß£õkPÒ (2) ©ØÖ® (3)¼¸¢x
µo N 1N 2 AI 1
MI1 =
l
µ o N 1N 2 A
M =
l
EÒÍP® µ GßÓ Põ¢u Em¦SvÓß öPõsh ö£õ¸ÍõÀ {µ¨£¨£kQÓx
GÛÀ
µ N1N 2 A
M =
l
4.3 ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\ø¯ E¸ÁõUS® •øÓPÒ
ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\UPõÚ \©ß£õk
dφ d
e = – =− (NBA cos θ) Gß£x öu›¢u÷u.
dt dt
GÚ÷Á, (i) Põ¢uz yshø» (B) ©õØÖÁuß ‰»®, (ii) _¸Ò EÒÍhUQ¯
£µ¨¤øÚ (A) ©õØÖÁuß ‰»® ©ØÖ® (iii) Põ¢u¨¦»zøu¨ ö£õÖzx _¸Îß
vø\ Aø©¨ø£ (θ) ©õØÖÁuß ‰»® ysh¨£mh ªßÛ¯UP Âø\ø¯¨
ö£Ó»õ®.
4.3.1 Põ¢uz yshø» ©õØÖÁuß ‰»® ªßÛ¯US Âø\ø¯z
yskuÀ
J¸ Põ¢uzøu P®¤a _¸øÍ ÷|õUQ÷¯õ AÀ»x P®¤a _¸øÍÂmk
Â»Qa ö\À¾©õ÷Óõ |PºzxÁuß ‰»® Põ¢uz yshø» ©õØÓ»õ®. CuÚõÀ
P®¤a _¸ÎÀ ysh¨£mh ªßÛ¯USÂø\ E¸ÁõUP¨£kQÓx.
A¸QÀ EÒÍ P®¤a _¸ÎÀ £õ²® ªß÷Úõmhzøu ©õØÖÁuß ‰»® J¸
_¸Ðhß öuõhº¦ öPõsh Põ¢uz yshø» ©õØÓ»õ®. AuÚõÀ Aa_¸ÎÀ
ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\ E¸ÁõS®.
⎛ dB ⎞
∴ e = – NA cos θ ⎜ ⎟
⎝ dt ⎠
4.3.2 _¸Ò EÒÍh[Q¯ £µ¨ø£ ©õØÖÁuß ‰»® ªßÛ¯US
Âø\ø¯z yskuÀ
PQRS GßÓ Phzv £h® 4.9À Põmi²ÒÍ ÁiÁzvÀ
ÁøÍUP¨£mkÒÍx. L1 M1 Gß£x l }Í•øh¯ |ÊÄ® Phzv¯õS®. Cx PQ
150
www.tntextbooks.in
Q L1 L2
P
l
S
R M1 M2
dx
£h® 4.9 £µ¨ø£ ©õØÖÁuß ‰»® ªßÛ¯US

Âø\ ysh¨£kuÀ
©ØÖ® RS GßÓ ¦¯[PÎß «x øÁUP¨£mkÒÍx. B GßÓ ^µõÚ Põ¢u¨¦»®

Phzv°ß uÍzvØS SzuõPa ö\¯À£kQÓx. Phzv°ß ‰h¨£mh £µ¨¦
L1QRM1 BS®. L1M1 GßÓ |ÊÄ® Phzv dt Põ» AÍÂÀ dx öuõø»Ä
|P¸QÓx GÛÀ Phzv EÒÍhUS® ¦v¯ £µ¨¦ L2QRM2 BS®. Phzv
EÒÍhUS® £µ¨¦ L2L1M1M2 GßÓ AÍÂÀ ©õÖ£kÁuõÀ Phzv²hß öuõhº¦
öPõsh Põ¢u¨£õ¯® ©õÖQÓx. GÚ÷Á Phzv°À ysh¨£mh ªßÛ¯US
Âø\ E¸ÁõUP¨£kQÓx (£h® 4.9).
£µ¨¤À ©õÖ£õk, dA = £µ¨¦ L2L1M1M2
∴ dA = l dx
Põ¢u¨£õ¯ ©õØÓ®, dφ = B.dA = Bl dx
dφ
BÚõÀ e = –
dt
Bldx
∴ e = – = – Bl v
dt
CvÀ v Gß£x |ÊÄ® Phzv |P¸® vø\÷ÁP® BS®.
4.3.3 Põ¢u¨¦»zvß _¸Îß vø\¯ø©¨ø£ (θθ) ©õØÖÁuß ‰»®
ªßÛ¯US Âø\ø¯z yskuÀ
PQRS Gß£x N _ØÖPøÍ²® A SÖUS¨ £µ¨ø£²® öPõsh ö\ÆÁP
ÁiÁ P®¤a _¸Ò BS®. Cx B GßÓ ^µõÚ Põ¢u¨ ¦»zvÀ øÁUP¨£mkÒÍx
(£h® 4.10). C¢uU P®¤a _¸Ò, Põ¢u¨¦»zvØS ö\[SzuõP Aø©¢u
Aaø\¨£ØÔ ω GßÓ ÷Põnzvø\÷ÁPzxhß Á»g_È¯õP _ÇØÓ¨£kQÓx.
öuõhUPzvÀ P®¤a _¸Ò ö\[SzuõÚ {ø»°À EÒÍx GÚU öPõshõÀ
_¸Îß SzxU÷Põk Põ¢u¨¦»zxhß HØ£kzx® ÷Põn® _È BS®. t GßÓ
151
www.tntextbooks.in
Põ»zvÀ _¸ÍõÚx θ (=ωt) ÷Põn® _ÇØÓ¨£kQÓx. A¨÷£õx _¸Ðhß

öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯® φ GÛÀ
φ = NBA cos θ
dφ d
ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\, e = – = −NBA cos (ωt)
dt dt
∴ e = NBAω sin ωt ...(1)
ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\°ß ö£¸© ©v¨¦ Eo = NABω
GÚ÷Á ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\ø¯ e = Eo sin ωt GÚU
SÔ¨¤h»õ®.
Põ»® t I¨ ö£õÖzx ysh¨£k® ªßÛ¯US Âø\ e ¯õÚx ø\ß Aø»
⎛ ω ⎞
ÁiÁzvÀ ©õÖQÓx. Auß AvºöÁs ν ⎜ν = ⎟ _ØÖPÒ / ÂÚõi BS®.
⎝ 2π⎠
(i) ωt = 0 GßÓ {ø»°À, _¸Îß uÍ®, B GßÓ Põ¢u¨¦»zvØS SzuõP
EÒÍx. GÚ÷Á e = 0.
ωt = π/2 GßÓ {ø»°À, _¸Îß uÍ®, B GßÓ Põ¢u¨¦»zvØS
(ii)
Cøn¯õP EÒÍx GÚ÷Á e = Eo.
Q R Q
R Q Q R
R Q R
P S P
S P P S
N S P S S
e +E0
O
_ 3_
_ 2 ωt
2
2
-E0
£h® 4.10 vø\¯ø©¨ø£ ©õØÖÁuß ‰»® ªßÛ¯US

Âø\ ysh¨£kuÀ
152
www.tntextbooks.in
(iii) ωt = π GßÓ {ø»°À, _¸Îß uÍ®, B GßÓ Põ¢u¨¦»zvØS

ö\[÷PõnzvÀ EÒÍx GÚ÷Á e = 0.
(iv) ωt = 3π/2 GßÓ {ø»°À _¸Îß uÍ® «sk® Põ¢u¨¦»zvØS
Cøn¯õP EÒÍx. GÚ÷Á e = −Eo.
(v) ωt = 2π GßÓ {ø»°À, _¸Îß }Í® «sk® B GßÓ Põ¢u¨¦»zvØS
ö\[SzuõP EÒÍx. GÚ÷Á e = 0.
_¸Îß •øÚPÒ R GßÓ ªßuøh ‰»©õP ¦Óa _ØÖhß CønUP¨£k®
ö£õÊx Aa_ØÔÀ £õ²® ªß÷Úõmh•® ø\ß ÁøÍ÷PõhõP Aø©²®.
4.4 AC ªßÛ¯ØÔ (øhÚ÷©õ) – J¸ Pmh® (single phase)

C¯¢vµ BØÓø» ªßÚõØÓ»õP ©õØÓ EuÄ® P¸Â ac ªßÛ¯ØÔ¯õS®.
³Pì»õÂ¯õÂß AÔÂ¯À ÷©øu {S»õ öhì»õ Gß£ÁµõÀ •uß •u¼À
ªßÛ¯ØÔ ÁiÁø©UP¨£mhx.
uzxÁ®
P®¤a _¸Ò JßÖ ^µõÚ Põ¢u¨¦»zvÀ _ÇØÓ¨£k® ÷£õx AvÀ
ªßÛ¯US Âø\ ysh¨£k® GßÓ ªßPõ¢uz yshÀ uzxÁzvß
Ai¨£øh°À ªßÛ¯ØÔ ö\¯À£kQÓx.
AC ªßÛ¯ØÔ°ß •UQ¯ £õP[PÒ
(i) _ÇÀ _¸Ò
_ÇÀ _¸Ò Gß£x uPkPÍõÀ BÚ ÷uÛ¸®¦ EÒÍP® AÀ»x
ÁøÍ¯zvß «x AvP GsoUøP°À ªßPõ¨¦øh¯ uõªµU P®¤¯õÀ
_ØÓ¨£mh ö\ÆÁP ÁiÁ P®¤a _¸Ò BS®. ÷uÛ¸®¦ EÒÍP®, P®¤a _¸Ò
ÁÈ¯õP £õ²® Põ¢u¨£õ¯zøu AvP›¨£÷uõk _ÇÀ _¸øÍ uõ[SÁuØS®
EuÄQÓx.
(ii) ¦»U Põ¢u®
B C
vÓß SøÓ¢u øhÚ÷©õÂÀ
J¸ {ø»¯õÚ Põ¢uzvß ‰»®
÷uøÁ¯õÚ Põ¢u¨¦»®
E¸ÁõUP¨£kQÓx. AvP vÓß
öPõsh øhÚ÷©õÂÀ ªßPõ¢uzvß N S
A D
‰»® ÷uøÁ¯õÚ Põ¢u¨¦»®
B1 R1
E¸ÁõUP¨£kQÓx. _ÇÀ _¸ÍõÚx vÓß
Põ¢u¨¦»zvØS SzuõP Aø©¢u AÝ¨¤kUS B R2
2
Aaø\¨£ØÔ Põ¢u •øÚPÐUS

Cøh°À _ÇÀQÓx. £h® 4.11 AC øhÚ÷©õ
153
www.tntextbooks.in
(iii) |ÊÄ ÁøÍ¯[PÒ

_ÇÀ _¸Îß Cµsk •øÚPÐ® R1 ©ØÖ® R2 GßÓ Cµsk EÒÏhØÓ
E÷»õP ÁøÍ¯[PÐhß CønUP¨£mkÒÍÚ. C¢u ÁøÍ¯[PÒ _ÇÀ_¸øÍ
_Ç»a ö\´²® Aa_z us÷hõk ö£õ¸zu¨ £mkÒÍuõÀ _ÇÀ _¸Ðhß ÷\º¢x
|ÊÄ ÁøÍ¯[PÐ® _ÇÀQßÓÚ.
(iv) y›øPPÒ
B1 ©ØÖ® B2 Gß£Ú Cµsk ö|QÌÄz ußø©²øh¯ E÷»õPz uPkPÒ
AÀ»x Põº£ß y›øPPÒ BS®. AøÁPÒ, |ÊÄ ÁøÍ¯[PÐhß
AÊzu¨£mh {ø»°À Ç¨£uõÀ AÁØÖhß Cøn¨ø£ HØ£kzxQßÓÚ.
y›øPPÒ, _ÇÀ _¸ÎÀ E¸ÁõS® ªß÷Úõmhzøu |ÊÄ ÁøÍ¯[PÒ ÁÈ¯õP
öÁÎa_ØÔÀ ö\À» EuÄQßÓÚ.
÷Áø» ö\´²® Âu®
Põ¢u¨¦»zøu¨ ö£õÖzx P®¤a _¸Îß vø\¯ø©¨¦ ©õÖ® ÷£õx
AUP®¤a _¸÷Íõk öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨ £õ¯® ©õÖQÓx. AuÚõÀ, P®¤a
_¸ÎÀ ªßÛ¯USÂø\ ysh¨£kQÓx. ysh¨£mh ªß÷Úõmhzvß
vø\ø¯ L¤öÍª[ Á»x øP Âv°¼¸¢x AÔ¯»õ®.
_ÇÀ _¸Ò ABCD öuõhUPzvÀ ö\[SzuõÚ {ø»°À EÒÍx GÚU
P¸x÷Áõ®. Cx Chg_È¯õP _ÇØÓ¨£kQÓx. _¸Îß AB GßÓ £Sv
RÌ÷|õUQ²® DC GßÓ £Sv ÷©À÷|õUQ²® |P¸® (£h® 4.11). L¤öÍª[
Á»x øP Âv°ß£i AB GßÓ ¦¯zvÀ ysh¨£k® ªß÷Úõmh® B °¼¸¢x
A US®, CD °À ysh¨£mh ªß÷Úõmh® D °¼¸¢x CUS® £õ²®. GÚ÷Á
P®¤a _¸ÎÀ ªß÷Úõmh® DCBA GßÓ vø\°À £õ²®. öÁÎa_ØÔÀ
ªß÷Úõmh® B1 ¼¸¢x B2US £õ²®.
_ÇÀ _¸Ò ÷©¾® _ÇØÓ¨£k®÷£õx, _¸Îß ¦¯® AB ÷©À ÷|õUQ²®
DC RÌ÷|õUQ²® |P¸®. C¨÷£õx, _ÇÀ _¸ÎÀ ªß÷Úõmh® ABCD GßÓ
vø\°À £õ²®. öÁÎa_ØÔÀ ªß÷Úõmh® B2 ¼¸¢x B1US £õ²®. _¸Îß
_ÇØ] öuõh¸® ÷£õx öÁÎa_ØÔÀ t
sinω
£õ²® ªß÷Úõmh®, _¸Îß e=E 0
JÆöÁõ¸ Aøµa _ØÖUS® uß e
vø\ø¯ ©õØÔU öPõs÷h ÇUS®. 3
__ 7__
2 3 2 4
GÚ÷Á ysh¨£mh ªß÷Úõmh® _ 2 5__ ωt
2
C¯À£õP ©õÔ ©õÔ Aø©²® (£h® 2
4.12). _ÇÀ _¸Ò J¸ ÂÚõi°À ν
_ÇØ]PøÍ •iUS©õÚõÀ ν _ØÖPÒ /
Â|õi AvºöÁs öPõsh ©õÖvø\ £h® 4.12 ø\ß Aø» ÁiÁzvÀ
ªß÷Úõmh® E¸ÁõUP¨£k®. ªßÛ¯US Âø\ ©õÖuÀ
154
www.tntextbooks.in
G¢u J¸ Pnzv¾® ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\ e = Eo sin ωt

ªßÛ¯US Âø\°ß ö£¸© ©v¨¦ Eo = NBAω
CvÀ N Gß£x _¸ÎÀ EÒÍ _ØÖPÎß GsoUøP
A Gß£x _¸Ò EÒÍh[S® £µ¨£ÍÄ
B Gß£x Põ¢u¨£õ¯® ©ØÖ®
ω Gß£x _¸Îß ÷Põnzvø\÷ÁP©õS®.
4.4.1 AC ªßÛ¯ØÔ (Alternator) – ‰ßÖ Pmh®
J¸ Pmh ªßÛ¯ØÔ J÷µ J¸ _ÇÀ_¸øÍU öPõsi¸US®. J¸
ªßÛ¯ØÔ°À £» _ÇÀ _¸ÒPøÍ £¯ß£kzvÚõÀ, Ax £» Pmh ªßÛ¯ØÔ
(Polyphase alternator) GÚ¨£k®. £» Pmh ªßÛ¯ØÔ, GzuøÚ _¸ÒPøÍ
AÀ»x Pmh[PøÍ öPõsi¸UQßÓÚ÷Áõ AzuøÚ ªßÚÊzu Aø»
ÁiÁ[PøÍz ÷uõØÖÂUS®. £» Pmh ªßÛ¯ØÔ Aø©¨¤À HµõÍ©õÚ
_¸ÒPÒ, J÷µ Aa_hß ÷uøÁ¯õÚ Pmh[PÐUS HØ£ \© ÷Põn AÍÂÀ
\õ´¢x ÇUS©õÖ ö£õ¸zu¨£mi¸US®. SøÓ¢u ö\»ÂÀ, AvP vÓ•hß
(efficiency), AvP AÍÂ»õÚ ªßÚõØÓø» K›hzv¼¸¢x ©Ø÷Óõº ChzvØS
AÝ¨£ ‰ßÖ Pmh ªßÛ¯ØÔPÒ AvP AÍÂÀ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
‰ßÖ Pmh ªßÛ¯US Âø\ EØ£zv
‰ßÖ Pmh ªßÛ¯ØÔ°À ‰ßÖ P®¤a _¸ÒPÒ EÖv¯õP JßÖhß
JßÖ 120o ÷Põn AÍÂÀ \õ´¢v¸US©õÖ ÷\ºzx øÁUP¨£mkÒÍÚ. C¢u
Aø©¨¦ Põ¢u¨¦»zvØS SzuõP Aø©¢u Aaø\¨ £ØÔ _ÇØÓ¨£kQÓx.
JÆöÁõ¸ _¸Ð® uÛzuÛ¯õÚ |ÊÄ ÁøÍ¯[PÒ, y›øPPÒ öPõsh
Aø©¨¦PøÍU öPõskÒÍÚ.
JÆöÁõ¸ _¸Î¾® 120o Pmh ÷ÁÖ£õmiÀ
N
ªßÛ¯US Âø\ ysh¨£kQÓx. a1 a2, b1 b2
©ØÖ® c1 c2 BQ¯ ‰ßÖ _¸ÒPÒ J÷µ Aa_hß
120o ÷Põn AÍÂÀ \õ´¢x ÇUS©õÖ c2 b2
ö£õ¸zu¨£mk Põ¢u¨¦»zvÀ Chg_È¯õP
_ÇØÓ¨£kQßÓÚ (£h® 4.13a). B A
a1 a2
a1 a2 GßÓ P®¤a _¸Ò AB GßÓ {ø»°À
EÒÍ÷£õx AvÀ ysh¨£k® ªßÛ¯US Âø\ b1 c1
_È¯õS®. ¤ßÚº Cx ÷|ºzvø\°À AvP›UPz
öuõh[S®. A÷u \©¯zvÀ b1 b2 GßÓ _¸Ò S
a1 a2US 120o ¤ßu[Q ÇUS®. GÚ÷Á, CvÀ
ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\ Gvºzvø\ ö£¸© £h® 4.13 a 3 Pmh ac
©v¨ø£ ÷|õUQ ©õÖ®. ÷©¾®, c1 c2 GßÓ _¸Ò ªßÛ¯ØÔ
155
www.tntextbooks.in
a1 a2 _¸øÍÂh 240o
÷Põn AÍÂÀ ¤ßu[Q emf Ea a Eb b
1 2Ec c 1 2 1 2
ÇUS®. GÚ÷Á, CvÀ

ysh¨£mh ªßÛ¯US
Âø\ ÷|ºzvø\ ö£¸© O 2 3
t
©v¨ø£U Ph¢x SøÓ¢x
öPõsi¸US®. CÆÁõÓõP 120 o
120 o o
120
‰ßÖ P®¤a _¸ÒPÎ¾®
ysh¨£k® ªßÛ¯US
£h® 4.13 b 3 Pmh ªßÛ¯US Âø\
Âø\PÒ GsnÍÂÀ
\©©õPÄ® J÷µ AvºöÁsøn öPõshuõPÄ® ÇUS®. ‰ßÖ _¸ÒPÎ¾®
ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\PÒ Ec c 1 2
e = Eo sin ωt
a1 a2
e = Eo sin (ωt – 2π/3)
b1 b2
e = Eo sin (ωt – 4π/3)
c1 c2 240º
a1 a2, b1 b2 ©ØÖ® c1 c2 GßÓ ‰ßÖ P®¤a
120º
_¸ÒPÎÀ ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\PÒ ©ØÖ®
Eb b Ea1a2
Pmh ÷ÁÖ£õkPÒ £h® 4.13b ©ØÖ® £h® 4.13c. 1 2
£h® 4.13 c _ÇÀ

BQ¯ÁØÔÀ Põmh¨£mkÒÍÚ.
_¸ÐUQøh÷¯¯õÚ
4.5 _ÇÀ ªß÷Úõmh[PÒ ÷Põn Ch¨ö£¯ºa]
E÷»õPU Pmi JßÖ
Põ¢u¨¦»zvÀ C¯[S®
ö£õÊx AÀ»x {ø»¯õP
EÒÍ E÷»õPU Pmi°ß
ÁÈ÷¯ ö\À¾® Põ¢u¨£õ¯®
©õÖ® ö£õÊx E÷»õPU
Pmi°ÝÒ ªß÷Úõmh® S N
ysh¨£kQÓx Gß£øu 1895
B® BsiÀ ÷£õPõÀm £h® 4.14 _ÇÀ ªß÷Úõmh®
Gß£Áº Pshõº. E÷»õPU
Phzv°À ysh¨ £k® C¢u ªß÷Úõmh®, _ÇÀ PõØÖ AÀ»x }ºa_ÇÀ
(eddies or whirl pool) ÷£õßÓ ‰h¨£mh £õøu°À £õ´QÓx. GÚ÷Á,
CÆÁøP ªß÷Úõmh® _ÇÀ ªß÷Úõm h® GÚ AøÇUP¨£kQÓx. _ÇÀ
ªß÷Úõmhzvß vø\ø¯ ö»ßì Âvø¯U öPõsk AÔ¢x öPõÒÍ»õ®.
Ámhzumk ÷£õßÓ Phzv AÀ»x E÷»õPzuPk, Põ¢uzvß (£h® 4.14)
•øÚPÐUQøh÷¯ Aø» ÄÖ® ÷£õx uPmiØSÒ _ÇÀ ªß÷Úõmh®
156
www.tntextbooks.in
E¸ÁõQÓx. C® ªß÷Úõmhzvß vø\¯õÚx, Á¼ø©¯õÚ Gvº¨¦ Âø\²hß

Phzv°ß C¯UPzøu GvºUS® ÁøP°À Aø©²®. GÚ÷Á Phzv¯õÚx
Qmhzumh Aø©v {ø»US Á¢xÂk®. E÷»õPzuPmiÀ £» xøÍPøÍ
HØ£kzv¯ ¤ßÚº AuøÚ Põ¢u¨ ¦»zvÀ Aø»ÄÓa ö\úõÀ _ÇÀ
ªß÷Úõmhzvß ÂøÍÄ ö£¸©ÍÂÀ SøÓUP¨£k®. Auß ÂøÍÁõP uPk
Põ¢u¨¦»zvÝÒ uøh°ßÔ Aø»ÄÖ®. E÷»õPU PmiUS¨£v»õP ö©À¼¯
uPkPøÍ £¯ß£kzxÁuß ‰»® _ÇÀ ªß÷ÚõmhzøuU SøÓUP»õ®.
_ÇÀ ªß÷Úõmhzvß £¯ßPÒ
(i) Aø»Â»õ PõÀÁÚõ «mhº (Dead beat galvanometer)
J¸ PõÀÁÚõ «mhº ÁÈ÷¯ ªß÷Úõmhzøua ö\¾zvÚõÀ P®¤a_¸Ò
Aø©v {ø»US Á¸ÁuØS •ß |k{ø»¨ ¦ÒÎø¯ ø©¯©õPU öPõsk
Aø»ÄÖ®. P®¤a_¸øÍ EhÚi¯õP Aø©v {ø»US öPõsk Á¸ÁuØPõP
P®¤U _¸ÍõÚx J¸ E÷»õPa \mhzvß «x _ØÓ¨£kQÓx. C¨÷£õx,
P®¤a_¸Ò Â»PÀ Aøh²® ÷£õx E÷»õPa \mhzvÀ _ÇÀ ªß÷Úõmh[PÒ
E¸ÁõS®. C¢ua _ÇÀ ªß÷Úõmh[PÒ, P®¤a _¸Ò ÷©¾® Aø»ÄÖÁøu
GvºUS®. Cx P®¤a_¸øÍ HÓzuõÇ EhÚi¯õP \©{ø»ø¯ Aøh¯a ö\´²®.
P®¤a _¸Îß Aø»ÄPÒ EhÚi¯õP {ßÖ ÂkÁuõÀ C¢u PõÀÁÚõ «mhº
Aø»Â»õ PõÀÁÚõ «mhº GÚ¨£kQÓx.
(ii) yshÀ Eø» (Induction furnace)
yshÀ Eø»°À, E¯º öÁ¨£ {ø»¯õÚx _ÇÀ ªß÷Úõmh[PøÍ
HØ£kzxÁuß ‰»® E¸ÁõUP¨£kQÓx. öÁ¨£¨£kzu¨£h ÷Ási¯ ö£õ¸Ò
AvP AvºöÁs öPõsh ©õÖ® C¯À¦øh¯ Põ¢u¨¦»zvÀ øÁUP¨£kQÓx.
GÚ÷Á A¨ö£õ¸ÎÀ Á¼ø©¯õÚ _ÇÀ ªß÷Úõmh® E¸ÁõQÓx.
ªß÷Úõmhzvß öÁ¨£ ÂøÍÁõÀ E÷»õP® E¸SQÓx.
(iii) yshÀ ªß÷©õmhõºPÒ (Induction motors)
_Ç¼ (rotor) GßÓøÇUP¨£k® E÷»õP E¸øÍ _Ç¾QßÓ Põ¢u¨¦»zvÀ
øÁUP¨£k®ö£õÊx AvÀ _ÇÀ ªß÷Úõmh[PÒ E¸ÁõUP¨£kQßÓÚ. _ÇÀ
ªß÷Úõmh®, öuõhUPzvÀ E¸øÍUS® _Ç¾® Põ¢u¨¦»zvØS® Cøh÷¯
EÒÍ \õº¤¯UPzøu SøÓUP •¯ÀQÓx. Põ¢u¨¦»® öuõhº¢x _ÇßÖöPõs÷h
Ç¨£uõÀ E÷»õP E¸øÍ öuõhº¢x _ÇØÓ¨£kQÓx. CÆÁøP ÷©õmhõº
ªßÂ]ÔPÎÀ £¯ß£kQÓx.
(iv) ªßPõ¢uz uøhPÒ (Electro magnetic brakes)
Cµ°À Ási°ß \UPµ[PÐhß J¸ EÒÏhØÓ E÷»õP E¸øÍ
CønUP¨£mkÒÍx. Cµ°À Ási C¯UPzvÀ EÒÍ÷£õx \UPµzxhß
E¸øÍ²® ÷\º¢x _Ç¾®. uøhø¯ ö\¯À£kzx®÷£õx Á¼ø©¯õÚ
Põ¢u¨¦»® E¸ÁõUP¨£mk E¸øÍ°À _ÇÀ ªß÷Úõmh[PÒ
E¸ÁõUP¨£kQßÓÚ. C¢u _ÇÀ ªß÷Úõmh[PÒ E¸øÍ°ß C¯UPzøu
157
www.tntextbooks.in
GvºUS®. GÚ÷Á, Cµ°À Ási K´Ä {ø»US Á¸QÓx.

(v) ÷ÁP® Põmk® P¸Â (Speedometer)
÷ÁP® Põmk® P¸Â°À, Põ¢u® JßÖ ÁõPÚzvß ÷ÁPzvØS HØ£
_ÇÀQÓx. ©°›øÇ _¸ÒÂÀPÎß (hair springs) EuÂ¯õÀ J¸ SÔ¨¤mh
{ø»°À øÁUP¨£mkÒÍ A¾ªÛ¯ E¸øÍ°ÝÒ Põ¢u® _ÇÀQÓx.
Põ¢uzvß _ÇØ]°ÚõÀ E¸øÍ°À _ÇÀ ªß÷Úõmh[PÒ
E¸ÁõUP¨£kQßÓÚ. C¢u ªß÷Úõmh[PÒ _Ç¾® Põ¢uzvß C¯UPzøu
GvºUQßÓÚ. CuÚõÀ, E¸øÍ°ß «x J¸ v¸¨¦ Âø\ HØ£mk ÁõPÚzvß
÷ÁPzvØS HØÓÁõÖ J¸ SÔ¨¤mh ÷Põn AÍÂØS v¸®¦QÓx. E¸øÍ²hß
ö£õ¸zu¨£mkÒÍ SÔ•Ò, SÔ±k ö\´¯¨ö£ØÓ AÍÄ ÷Põ¼ß «x |Pº¢x
ÁõPÚzvß ÷ÁPzøuU Põmk®.
4.6 ªß©õØÔ (Transformer)
SøÓ¢u ©õÖvø\ ªßÚÊzuzøu AvP ©õÖvø\ ªßÚÊzu©õPÄ®,
AvP ©õÖvø\ ªßÚÊzuzøu SøÓ¢u ©õÖvø\ ªßÚÊzu©õPÄ® ©õØÓ
EuÄ® ªß\õuÚ® ªß©õØÔ GÚ¨£kQÓx. Cx, ªßÚõØÓø» J¸ _ØÔ¼¸¢x
©ØöÓõ¸ _ØÖUS ©õØÖQÓx. ªß©õØÔ¯õÚx ªßPõ¢uz yshÀ uzxÁzvß
Ai¨£øh°À ö\¯À£kQÓx.
ªß©õØÔ°À ÷uÛ¸®¦ EÒÍPzvß «x _ØÓ¨£mh JßÖhß JßÖ
ªßöuõhº¦ AØÓ •ußø© ©ØÖ® xøna _¸ÒPÒ EÒÍÚ (£h® 4.15). _ÇÀ
ªß÷Úõmh[PøÍU SøÓUP ö©À¼¯ uPkPÎÚõÀ BÚ ÷uÛ¸®¦ EÒÍP®
£¯ß£kzu¨£kQÓx. ©õÖvø\ EÒÏk ªßÚÊzu® •ußø©a_¸ÐUS
uµ¨£kQÓx. •ußø©a_¸ÎÀ öuõhº¢x ©õØÓ©øh¢x öPõs÷h ÇUS®
ªß÷Úõmh®, ©õÖ£k® Põ¢u¨£õ¯zøu •ußø©a _¸ÎÀ EshõUS®. Cx
xøna _¸Î¾® Põ¢u¨£õ¯ ©õØÓzøu HØ£kzx®. CuÚõÀ xøna _¸ÎÀ
ªßÛ¯USÂø\ ysh¨£kQÓx. ÷uÛ¸®¦
EP ©ØÖ® ES Gß£Ú •øÓ÷¯ EÒÍP®
•ußø© ©ØÖ® xøna _¸ÒPÎÀ
φ
ysh¨£k® ªßÛ¯US Âø\PÒ
GÚÄ®, NP ©ØÖ® NS Gß£Ú
•øÓ÷¯ •ußø© ©ØÖ® xøna
_¸ÒPÎÀ EÒÍ _ØÖPÎß
GsoUøP GÚÄ® öPõÒ÷Áõ®. xøÚa_¸Ò
•ußø©a_¸Ò
•ußø© ©ØÖ® xøna
£h® 4.15 ªß©õØÔ
_¸ÒPÐhß J÷µ AÍÄ
Põ¢u¨£õ¯® öuõhº¦ öPõskÒÍuõÀ Cµsk _¸ÒPÎ¾® _ØÖ JßÔØPõÚ
ysh¨£k® ªßÛ¯US Âø\ \©©õP ÇUP ÷Ásk®.
158
www.tntextbooks.in
E E
AuõÁx N = N
P s
P s
Es N s
AÀ»x = …(1)
EP N p
J¸ |À¼¯À¦ ªß©õØÔUS (ideal transformer) EÒÏk ªßvÓÝ®

öÁÎ°k ªßvÓÝ® \©®.
Ep Ip = Es Is
CvÀ Ip ©ØÖ® Is Gß£Ú •ußø© ©ØÖ® xøna _¸ÒPÎÀ
ªß÷Úõmh[PÒ BS®.
E I
AuõÁx E = I
s P
...(2)
P s
\©ß£õkPÒ (1) ©ØÖ® (2) ¼¸¢x

Es N s I P
= =
EP N p I S = k
CvÀ k Gß£x ªß©õØÔ ÂQu® GÚ¨£kQÓx.

[HØÖ ªß©õØÔUS k > 1; CÓUS ªß©õØÔUS k < 1]
HØÖ ªß©õÔ°À Es > Ep Gß£x Is < Ip GÚ Aø©²® Gß£øuU
SÔUS®. GÚ÷Á HØÖ ªß©õØÔ, ªß÷ÚõmhzøuU SøÓ¨£uß ‰»®
ªßÚÊzuzøu AvP›UQÓx. Cx BØÓÀ AÈÂßø© Âv°ß Ai¨£øh°À
Aø©¢xÒÍx. Cx÷£õ»÷Á CÓUS ªß©õØÔ ªß÷Úõmhzøu AvP›¨£uß
‰»® ªßÚÊzuzøuU SøÓUQÓx.
ªß ©õØÔ°ß £¯ÝÖ vÓß
ªß ©õØÔ°ß £¯ÝÖ vÓß Gß£x öÁÎ±k vÓÝUS® EÒÏk
vÓÝUS® EÒÍ uPÄ GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
öÁÎ ± k vÓß Es I s
η = = E I
EÒÏk vÓß P P
vÓß CÇ¨¦PÒ Hx® CÀ»õu J¸ |À¼¯À¦ ªß©õØÔUS £¯ÝÖ vÓß

η = 1 (AuõÁx 100 %).
BÚõÀ, |øh•øÓ°À ªß©õØÔ°À £À÷ÁÖ vÓß CÇ¨¦PÒ
HØ£kÁuõÀ Auß £¯ÝÖ vÓß G¨÷£õx® JßøÓÂh SøÓÁõP÷Á ÇUS®.
159
www.tntextbooks.in
ªß©õØÔ°À HØ£k® vÓß CÇ¨¦PÒ

(1) u¯UP CÇ¨¦
EÒÏk ©õÖvø\ ªß÷Úõmh®, Ç®¦ EÒÍPzøu v¸®£z v¸®£
Põ¢u©õUSÁuõ¾®, Põ¢uzußø©ø¯ CÇUPa ö\´Áuõ¾® HØ£k® vÓß
CÇ¨¦ u¯UP CÇ¨¦ GÚ¨£k®. SøÓ¢u u¯UP CÇ¨ø£U öPõskÒÍ
E÷»õP[PøÍ¨ £¯ß£kzv CzuøP¯ vÓß CÇ¨ø£U SøÓUP»õ®.
ª³ö©mhÀ ©ØÖ® ]¼UPß ìjÀ ÷£õßÓ P»¨¦ E÷»õP[PøÍ¨ £¯ß£kzv
u¯UP CÇ¨ø£U SøÓUP»õ®.
(2) uõªµ CÇ¨¦
•ußø© ©ØÖ® xøna _ØÖPÎÀ £õ²® ªß÷Úõmh® áüÀ
öÁ¨£ÂøÍøÁ HØ£kzx®. GÚ÷Á, ]Ôx BØÓÀ, öÁ¨£ BØÓÀ ÁiÂÀ
CÇUP¨£kQÓx. SøÓ¢u AÍÄ ªßuøh öPõsh ui©ÚõÚ P®¤PøÍ
£¯ß£kzxÁuß ‰»® CzuøP¯ CÇ¨ø£U SøÓUP»õ®.
(3) _ÇÀ ªß÷Úõmh CÇ¨¦ (Ç®¦ CÇ¨¦)
©õÖ£k® Põ¢u¨£õ¯®, EÒÍPzvÀ _ÇÀ ªß÷Úõmhzøu HØ£kzxQÓx.
CuÚõÀ, BØÓÀ CÇ¨¦ öÁ¨£ ÁiÂÀ HØ£kQÓx. GLQß P»¨¦ E÷»õP©õÚ
ìöhÀ»õ´ GßÓ E÷»õPU P»øÁ¯õÀ E¸ÁõUP¨£mh ö©À¼¯ uPkPÎÚõÀ
EÒÍPzøu Aø©¨£uß ‰»® C¢u CÇ¨ø£U SøÓUP»õ®.
(4) £õ¯ CÇ¨¦
•ußø©a _¸ÎÀ E¸ÁõS® Põ¢u¨£õ¯® •ÊÁx®, £õ¯U P]Âß
Põµn©õP, xøna _¸Ðhß öuõhº¦ öPõÒÁvÀø». Cx BØÓÀ CÇ¨ø£
HØ£kzxQÓx. TkÁøP EÒÍPzøu¨ £¯ß£kzxÁß ‰»® CzuøP¯
CÇ¨ø£U SøÓUP»õ®.
÷©ØPsh CÇ¨¦PÐhß, EÒÍPzvß AvºÄPÒ Põµn©õP HØ£k® J¼
BØÓÀ CÇ¨ø£ HØ£kzxQÓx.
4.6.1 }sh öuõø»ÂØS ªß vÓß AÝ¨¦uÀ
JxUS¨¦Ó©õÚ Ch[PÎÀ Aø©¢xÒÍ ªß EØ£zv {ø»¯[PÎÀ
EØ£zv¯õS® ªßvÓß, ÃkPÒ ©ØÖ® öuõÈØ\õø»PÎß E£÷¯õPzvØPõP
£À÷ÁÖ £SvPÐUS AÝ¨£¨£kQÓx. }sh öuõø»ÂØS ªßvÓøÚ AÝ¨£
A¾ªÛ¯® ÷£õßÓ ªßPhzx® ö£õ¸ÒPÍõÀ BÚ ªß\õµ Cøn¨¦US
P®¤PÒ Aø©UP¨£kQßÓÚ. C¢u Cøn¨¦U P®¤PÎÀ vÓß CÇ¨¦PÒ
HØ£kQßÓÚ.
R GßÓ ªßuøh Eøh¯ P®¤ÁÈ÷¯ £õ²® ªß÷Úõmh® I GÛÀ,
SÔ¨¤hzuUP AÍÂ»õÚ I2R GßÓ ªßvÓß öÁ¨£ BØÓ»õP ©õÔ ÃnõQÓx.
GÚ÷Á, £¯ß£kzx® •øÚ°À ö£Ó¨£k® ªßvÓß, ÷uõØÖÂUP¨£mh
160
www.tntextbooks.in
Cøn¨¦U P®¤
HØÖ ªß©õØÔ CÓUS ªß©õØÔ

EØ£zv {ø»¯® xøn ªß{ø»¯®
£h® 4.16 }sh öuõø»ÂØS ªßvÓß AÝ¨¦uÀ
ªßvÓøÚ Âh ªPUSøÓÁõP ÇUS®. B°Ý® ªßvÓøÚ E¯º

ªßÚÊzuzvÀ AÝ¨¤ÚõÀ vÓß CÇ¨ø£ Po\©õPU SøÓUP»õ® Gß£uøÚ
RÌUPõq® Cµsk {PÌÄPÒ ‰»® AÔ¯»õ® (£h® 4.16).
{PÌÄ (i) 11,000 W ªßvÓß 220 V, ªßÚÊzuzvÀ AÝ¨£¨£kQÓx
GÛÀ
BØÓÀ P = VI
P 11, 000
∴ I = = = 50A
V 220
R Gß£x Cøn¨¦U P®¤°ß ªß uøh GÛÀ, vÓß CÇ¨¦ = I2R =
502R = 2500 R watts
{PÌÄ (ii) 11,000 W ªßvÓß 22,000 V ; ªßÚÊzuzvÀ
AÝ¨£¨£kQÓx GÛÀ
P 11,000
∴ I = = = 0.5 A
V 22,000
vÓß CÇ¨¦ = I2R = (0.5)2 R = (0.25) R watts
GÚ÷Á, E¯º ªßÚÊzuzvÀ ªßvÓß AÝ¨¤ÚõÀ öÁ¨£ BØÓ»õP
vÓß CÇ¨¦ HØ£kÁøuU Po\©õP SøÓUP»õ® Gß£x öuÎÁõQÓx.
11,000 W ªß vÓøÚ, 220 V ªßÚÊzuzvÀ AÝ¨£ ÷Áskö©ÛÀ
Cøn¨¦U P®¤°ß ªß÷Úõmh® uõ[S® Á¼ø© 50A BP ÇUP÷Ásk®.
BÚõÀ 22,000 V ªßÚÊzuzvÀ AÝ¨¦® ÷£õx Auß©v¨¦ 0.5 A. GÚ÷Á
AvP ªß÷Úõmhzøu (50A) Gkzxaö\À» ui©ÚõÚ P®¤PøÍ E£÷¯õP¨
£kzu ÷Ásk®. Cx, ªßvÓøÚ AÝ¨¦ÁuØPõÚ ö\»øÁ AvP¨£kzx®.
C¢uz ui©ÚõÚ P®¤PøÍz uõ[P Á¾ÁõÚ ªß P®£[PøÍ GÊ¨£
÷Ásk®. Cx ö\»øÁ ÷©¾® AvP›US®. CuØS ©õÓõP ªßvÓøÚ AvP
ªßÚÊzuzvÀ AÝ¨¤ÚõÀ E£÷¯õP¨£kzu¨£k® P®¤PÐUS SøÓ¢u
ªß÷Úõmh® uõ[S® \Uv Ç¢uõÀ ÷£õx®. ui©ÚõÚ ªßP®¤PÐUS¨
£v»õP ö©À¼¯ P®¤PøÍ £¯ß£kzu»õ®. Cx ªßvÓß AÝ¨¦ÁuØS BS®
ö\»øÁ Po\©õPU SøÓUS®.
161
www.tntextbooks.in
GkzxUPõmhõP, 400MW ªßvÓß, 15,000 V AÍÂÀ ö|´÷Á¼°À

EÒÍ ªß EØ£zv {ø»¯zvÀ EØ£zv ö\´¯¨£kQÓx. Cx
AÝ¨£¨£kÁuØS •ßÚuõP 230,000 V BP HØÖªß©õØÔ ‰»®
E¯ºzu¨£kQÓx. ¤ßÚº C¢u ªßvÓß ªß\õµ Q›iß (Grid) J¸ £Sv¯õP
Aø©²® ªßP®¤PÒ ‰»® AÝ¨£¨£kQÓx. C¢u ªß\õµ Q›m |õmiß £»
£SvPøÍ²® CønUQÓx. |Pµ[PÐUS öÁÎ÷¯ CÓUS ªß ©õØÔPøÍU
öPõsk ªßÚÊzu©õÚx 110,000 V BP SøÓUP¨£kQÓx. «sk®,
ªßvÓÚõÚx ªß©õØÔPÒ ‰»® 11,000 V BP SøÓUP¨£kQÓx.
£¯ÜmhõÍºPÐUS (user) ÁÇ[P¨£kÁuØS •ßÚº AÁºPÎß ÷uøÁUS
HØ£ 230 V AÀ»x 440 V AÍÄUS ªßÚÊzu® SøÓUP¨£mk
ÁÇ[P¨£kQÓx.
4.7. ©õÖvø\ ªß÷Úõmh®
Põ¢u¨¦»zvÀ _Ç¾® P®¤a _¸Ò, ©õÖvø\ ªßÛ¯US Âø\ø¯²®,
GÚ÷Á ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzøu²® E¸ÁõUS®. _¸ÎÀ ysh¨£k®
ªßÛ¯US Âø\ Gs©v¨¤¾® vø\°¾® Põ»zøu¨ ö£õÖzx
©õÔUöPõs÷h Ç¨£uõÀ Cx ©õÖvø\ ªßÛ¯US Âø\ GÚ
AøÇUP¨£kQÓx. ©õÖvø\ ªßÛ¯USÂø\ø¯ ªß©õØÔPøÍ¨ £¯ß£kzv
£¯ÚÎUPU Ti¯ ÁøP°À Á\vUS HØ£ SøÓ¢u ªßÚÊzu©õP÷Áõ AÀ»x
AvP ªßÚÊzu©õP÷Áõ ©õØÔU öPõÒÍ C¯¾® Gß£x Cuß ]Ó¨¦
A®\©õS®. ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\°ß AvºöÁsøn, _ÇÀ _¸Îß
_ÇØ] ÷ÁPzøu ©õØÖÁuß‰»® ©õØÔ Aø©UP •i²®. Cx ªßPõ¢u
{Ó©õø»°À EÒÍ öÁÆ÷ÁÖ AvºöÁsPøÍ £À÷ÁÖ ÷|õUP[PÐUPõP |õ®
£¯ß£kzvU öPõÒÍ \õzv¯©õQÓx. GkzxUPõmhõP, C¢v¯õÂÀ ÃkPÐUS
50 Hz AvºöÁs öPõsh ªßvÓß ÁÇ[P¨£kQÓx. J¼ ©ØÖ® Põm]UPõÚ
ø\øPPøÍ AÝ¨£ 100 KHz •uÀ 100 MHz Áøµ AvºöÁsPÒ öPõsh
©õÖvø\ ªß÷Úõmh® ÷uøÁ. HµõÍ©õÚ £¯ß£õkPÒ Põµn©õP
ö£¸®£õ»õÚ |õkPÒ ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzøu÷¯ £¯ß£kzxQßÓÚ.
4.7.1 ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzøu AÍÂkuÀ
©õÖvø\ ªß÷Úõmh® Põ»zøu¨ ö£õÖzx öuõhº¢x ©õÔUöPõs÷h
Ç¨£uõÀ, J¸ •Êa _ØÖUPõÚ \µõ\› ©v¨¦ _È¯õS®. GÚ÷Á Cuß ÂøÍÄ
©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß ©v¨£õÀ AÍÂh¨ £kQÓx.
©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß RMS ©v¨¦
©õÖvø\ ªß÷Úõmh©õÚx J¸ ªßuøh¯õUQ JßÔß ÁÈ¯õP
SÔ¨¤mh ÷|µ® £õ²®ö£õÊx E¸ÁõUS® öÁ¨£ BØÓø», A÷u ÷|µzvÀ
A÷u ªßuøh°À E¸ÁõUS® ©õÓõu ÷|ºªß÷Úõmhzvß ©v¨¦, ©õÖvø\
ªß÷Úõmhzvß ©v¨¦ rms ©v¨¦ GÚ¨£kQÓx.
162
www.tntextbooks.in
© õ Ö v ø \
ªß÷Úõmhzvß rms ©v¨¦ I02
Gß£x ©õÖvø\
ªß÷Úõmhzvß £¯ÝÖ +I0
©v¨¦ GÚÄ® AøÇUP¨ Irms
£kQÓx. CuøÚ Irms
0 t
AÀ»x I£¯ß GÚ
SÔ¨¤h»õ®.
-I0
i=Io sin ωt
GßÓ
©õÖvø\ ªß÷Úõmh® GßÓ £h® 4.17 I, I2, Irms Põ»zøua \õº¢x
ªßuøh R ÁÈ¯õP¨ ©õÖ£kuÀ.
£õ²®÷£õx (dt) GßÓ ]Ô¯
Põ» AÍÂÀ ªßuøh°À E¸ÁõUS® öÁ¨£®
dH = i2 R dt
J¸ •Êa _ØÖUS ªßuøh°À E¸ÁõS® ö©õzu öÁ¨£®
T T
∫ i R dt = ∫ (I sin2 ω t ) R dt
2 2
H = o
O O
T
⎛ 1 − cos 2ω t ) ⎞ I o 2R ⎡ T T
⎤
= Io 2R
∫O ⎜⎝ ⎟dt = 2 ∫ ⎢ dt − ∫ cos 2ω t .dt ⎥
2 ⎠ ⎣O 0 ⎦
{ }
T
I o 2R ⎡ sin 2ω t ⎤ I o 2R ⎡ sin 4π ⎤ 2π
= ⎢t− ⎥ = ⎢⎣T − 2ω ⎥⎦ ∵T =
2 ⎣ 2ω ⎦ 0 2 ω
I o 2RT
H =
2
C¢u öÁ¨£©õÚx, A÷u ªßuøh¯õUQ°À (R) A÷u Põ»zvÀ (T)
ªß÷Úõmhzvß ©v¨¦ E¸ÁõUS® öÁ¨£zvØSa \©®.
AuõÁx, H = I2rms RT
I o 2RT
∴ I2rms RT =
2
Io
Irms = = 0.707 I0
2
C÷u ÷£õÀ
Eo
Erms = GÚU PnUQh»õ®.
2
163
www.tntextbooks.in
©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß rms ©v¨¦, ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß

ö£¸© ©v¨ø£¨ ÷£õÀ 0.707 ©h[PõP ÇUS®. ©õÓõP, Cx ö£¸© ©v¨¤À
70.7 % ÇUS® GÚU TÓ»õ®.
4.7.2 ªßuøh¯õUQ ©mk® Eøh¯ AC _ØÖ

R ªßuøh²øh¯ ªßuøh¯õUQ²hß J¸ ©õÖvø\ ªßÛ¯US
Âø\‰»® CønUP¨£mkÒÍx GÚU öPõÒ÷Áõ®. G¢u J¸ Pnzv¾®
ö\¯À£kzu¨£k® ªßÛ¯US Âø\
e = Eo sin ωt ...(1)
t GßÓ Põ»zvÀ, _ØÔÀ £õ²® ªß÷Úõmh® i GÛÀ R GßÓ
ªßuøh¯õUQ°ß, SÖU÷P ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk e = i R
ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk, ö\¾zu¨£k® ªßÛ¯US Âø\USa \©®.
R e
i
e,i
O
2
e=E0 sin t
(a)
i
eR
(c) (b)
£h® 4.18 ªßuøh¯õUQ Eøh¯ AC ªß_ØÖ
GÚ÷Á, iR = Eo sin ωt
Eo
i= sin ωt
R
i = Io sin ωt ...(2)
E0
CvÀ Io = Gß£x ªß_ØÔÀ ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß ö£¸© ©v¨¦
R
BS®. ªßuøh¯õUQ CønUP¨£mh ªß_ØÔÀ £õ²® Pn÷|µ
ªß÷Úõmhzøu \©ß£õk (2) PõmkQÓx. ªßÚÊzu® ©ØÖ®
ªß÷ÚõmhzvØPõÚ \©ß£õkPÒ (1) ©ØÖ® (2) ¼¸¢x ªßÚÊzu•®,
ªß÷Úõmh•® J÷µ PmhzvÀ EÒÍÚ Gß£x ¦»ÚõQÓx (£h® 4.18b).
164
www.tntextbooks.in
£h® 4.18c, ªß÷ÚõmhzvØS® ªßÚÊzuzvØS® EÒÍ öuõhºø£U

Põmk® Pmh¨£h©õS®. (Phasor diagram)
4.7.3 ªßysi (Inductor) ©mk÷© Eøh¯ AC _ØÖ
J¸ ©õÖvø\ ªßÛ¯US Âø\‰»zvß ªßÛ¯US Âø\, L GßÓ
ußªß yshÀ Gs Eøh¯ y¯ ªßysiUS uµ¨£kQÓx GÚU öPõÒ÷Áõ®.
¦ÓUPoUPzuUP AÍÄUS SøÓ¢u ªßuøhø¯ öPõsi¸US® ªßysi,
uPkPÍõÀ BÚ Ç®¦ EÒÍPzvß «x _ØÓ¨£mi¸US®. ªßysiUS
©õÖvø\ ªßÛ¯US Âø\ AÎUP¨£kÁuõÀ ö\¾zu¨£k® ªßÚÊzuzøu
GvºUPUTi¯ ußªß yshÀ ªßÛ¯US Âø\, AvÀ E¸ÁõUP¨£kQÓx.
GkzxUPõmk Aøh¨¦a _¸Ò (choke coil).
G¢u J¸ Pnzv¾® ö\¾zu¨£k® ªßÛ¯US Âø\
di
yshÀ ªßÛ¯US Âø\ e′ = −L .
dt
CvÀ L Gß£x P®¤a _¸Îß ußªß yshÀ Gs BS®. J¸ |À»
ªßysiUS ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\, ö\¯À£kzu¨£k®
ªßÚÊzuzvØS \©©õPÄ® GvµõPÄ® ÇUS®.
GÚ÷Á e = −e′
⎛ di ⎞
Eo sin ωt = − ⎜ −L ⎟
⎝ dt ⎠
di
∴ Eo sin ωt =L
dt e=E0 sin t
Eo (a)
di = sin ωt dt
L
e
Ç¦Ó[PÎ¾® öuõøP Põn,
Eo
i =
L ∫ sin ω t dt
e,i
Eo ⎡ cos ω t ⎤ O
= ⎢⎣ − ω ⎥⎦ 2 t
L
E o cos ω t
= –
ωL
Eo π (b)
i = sin (ωt – )
ωL 2 £h® 4.19 ªßysi²ÒÍ ªß_ØÖ
165
www.tntextbooks.in
π
i = Io . sin (ωt – ) ...(2)
2
Eo
CvÀ Io = .
ωL
C[S ωL Gß£x P®¤a_¸Ò u¸® ªßuøh BS®. Cx ªß ysi°ß
ªß ©Ö¨¦ GÚ AøÇUP¨£kQÓx. Cuß A»S Ohm BS®.
\©ß£õkPÒ (1) ©ØÖ® (2)¼¸¢x, y¯ ªßysi ©mk÷© EÒÍ ac
_ØÔÀ, ªß÷Úõmh® ªßÚÊzuzøu Âh π/2 Pmh AÍÂÀ
¤ßu[Q ÇUS® Gß£x öuÎÁõQÓx. AuõÁx ªßysiUS
SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu®, ªß÷ÚõmhzøuU Põmi¾® π/2
Pmh AÍÂÀ •ß÷ÚõUQ ÇUS®. Cx £h® 4.19b CÀ EÒÍ
Áøµ£hzvÀ Põmh¨£mkÒÍx.
£h® 4.19c, L ©mk÷© Eøh¯ ac _ØøÓU SÔUS®
Pmh¨£h® (Phasor Diagram) BS®. £h® 4.19c
Pmh¨£h®
ªßysi°ß ªß ©Ö¨¦
XL = ωL = 2π ν L, CvÀ ν Gß£x ö\¾zu¨£k® a.c ªßÚÊzuzvß
AvºöÁs BS®. ÷|ºvø\ ªß÷ÚõmhzvØS ν = 0; ∴ XL = 0 CÆÁõÓõP y¯
ªßysi ÷|ºvø\ ªß÷ÚõmhzvØS _È ªßuøhø¯ öPõkUS®. BÚõÀ a.c.
_ØÔÀ P®¤a _¸Îß ªß ©Ö¨¦ AvºöÁsøn¨ ö£õÖzx AvP›US®.
4.7.4 ªß÷uUQ ©mk÷© EÒÍ _ØÖ
©õÖvø\ ªßÛ¯US Âø\‰»®, C GßÓ ªß÷uUSz vÓß Eøh¯
ªß÷uUQ°ß SÖU÷P CønUP¨£kQÓx (£h® 4.20a). C¢u ªß÷uUQ •u¼À
J¸ vø\°¾® ¤ßÚº Gvºz vø\°¾® ªß÷ÚØÓ® AøhQÓx.
G¢u J¸ Pnzv¾®, ö\¯À£kzu¨£k® ªßÛ¯US Âø\
Y
e
i
e,i
i
C O X
90º
e=E0 sin t Y/
ec
(a) (b) (c)
£h® 4.20 ªß÷uUQ ªß_ØÖ
166
www.tntextbooks.in
G¢u J¸ Pnzv¾®, ªß÷uUQ°ß SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk

ö\¯À£kzu¨£k® ªßÛ¯US Âø\USa \©®.
∴ e = q/C, CvÀ q Gß£x ªß÷uUQ°À EÒÍ ªßÞmh®.
dq d
BÚõÀ i = = (Ce)
dt dt
d
i = (C Eo sin ωt) = ω CEo. cos ωt
dt
Eo ⎛ π⎞
i = (1/ωC ) sin ⎜⎝ ωt + 2 ⎟⎠
⎛ π⎞
i = Io sin ⎜ ω t + ⎟ ...(2)
⎝ 2⎠
Eo
CvÀ Io = ( ωC )
1/
1
= XC Gß£x ªß÷uUQ u¸® ªßuøh BS®. Cx ªß÷uUQ°ß
ωC
ªß©Ö¨¦ GÚ¨£kQÓx. Cuß A»S K®.
ªß÷uUQ ©mk® EÒÍ J¸ a.c. _ØÔÀ ªß÷Úõmh©õÚx
ªßÚÊzuzøuÂh π/2 GßÓ Pmh AÍÂÀ •¢v ÇUS® GÚ \©ß£õkPÒ (1)
©ØÖ® (2)¼¸¢x öu›QÓx. AÀ»x ªßÚÊzu® ªß÷ÚõmhzøuÂh π/2 GßÓ
Pmh AÍÂÀ ¤ßu[Q EÒÍx GÚÄ® TÓ»õ®. Cx £h® 4.20b CÀ Áøµ
÷PõkPÒ ‰»©õP Põmh¨£mkÒÍx.
£h® 4.20c, ªß÷uUQ C ©mk÷© Eøh¯ J¸ a.c. _ØÔß Pmh¨ £h®
(Phasor diagram) BS®.
1 1
∴ XC = =
ωC 2π ν C
CvÀ ν Gß£x a.c. ‰»zvß AvºöÁs BS®. ÷|ºªß÷Úõmh _ØÔÀ
ν = 0
∴ XC = ∞
GÚ÷Á, J¸ªß÷uUQ ÷|ºvø\ ªß÷ÚõmhzvØS •iÂ»õ (infinity)

ªßuøhø¯z u¸®. ªß÷uUQ°ß ªß ©Ö¨¦ a.c. ªßÚÊzuzvß
AvºöÁsqUS Gvºz uPÂÀ ÇUS®. ÷©¾® ªß÷uUQ°ß ªß©Ö¨¦ Auß
ªß÷uUSz vÓÝUS GvºzuPÂÀ ÇUS®.
167
www.tntextbooks.in
4.7.5 ªßuøh¯õUQ, ªßysi ©ØÖ® ªß÷uUQ BQ¯øÁ öuõhº

Cøn¨¤À
R GßÓ ªßuøh²ÒÍ ªßuøh¯õUQ, L GßÓ ªßyshÀ Gs öPõsh
ªß ysi ©ØÖ® C GßÓ ªß÷uUSz vÓß öPõsh ªß÷uUQ BQ¯ÁØ÷Óõk e
GßÓ ªßÛ¯US Âø\²øh¯ ©õÖvø\ ªßÛ¯US Âø\‰»® öuõhº
Cøn¨¤À CønUP¨£kÁuõPU öPõÒ÷Áõ® £h® (4.21a).
VL
R L C
VL-VC B
VR VL VC
90º V
I φ
O
90º VR A I
e=E0 sin t
£h® 4.21a RLC öuõhº _ØÖ £h® 4.21b.
VC
ªßÚÊzu Pmh £h®
_ØÔÀ £õ²® ªß÷Úõmh® I GÚU öPõÒ÷Áõ®.
ªßuøhUS SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk VR = I R
(Cx I-²hß J÷µ PmhzvÀ ÇUS®)
ªßysiUS SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu÷ÁÖ£õk VL = I XL
(I-I Âh VL&BÚx π/2 Pmh® •¢v ÇUS®)
ªß÷uUQUS SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk VC = I XC
(I-I Âh VC&BÚx π/2 Pmh® ¤ßu[Q ÇUS®)
öÁÆ÷ÁÖ EÖ¨¦PÐUS SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õkPÒ
£h® 4.21b&CÀ EÒÍ ªßÚÊzu Pmh¨£hzvÀ (voltage phasor)
Põmh¨£mkÒÍx.
VL ©ØÖ® VC Gß£Ú JßÖUöPõßÖ
180oPmh ÷ÁÖ£õmiÀ EÒÍÚ. ªß_ØÔøÚ XL
ªß{ø»©z ußø© Eøh¯uõPU P¸vÚõÀ VL
B
©ØÖ® VC Cß öuõS£¯ß (VL – VC) GÚ XL-XC
Aø©²®. ö\¯À£kzu¨£k® ªßÚÊzu® Z
XL-XC
VR, VL ©ØÖ® VC BQ¯ÁØÔß öÁUhº φ
O
Tku»õP Aø©²®. R A
OB2 = OA2 + AB2 ;
XC
V2 = VR2 + (VL – VC)2
£h® 4.22 ªßöÚvº¨¦ £h®
168
www.tntextbooks.in
VR 2 + (VL − VC )
2
V =
V = (IR )2 − (IX L − IXC )2
= I R 2 + (X L − XC )2
V
= Z = R 2 + (X L − X C )2
I
R 2 + ( X L − X C )2 Gß£x ªßuøh¯õUQ, ªß ysi ©ØÖ® ªß÷uUQ

BQ¯øÁ ÷\º|u Aø©¨¤ß öuõS£¯ß Gvº¨¦ (effective opposition) BS®.
Cx ªßöÚvº¨¦ GÚ¨£k®. ÷©¾®, Cx Z GÚ SÔUP¨£kQÓx. Cuß A»S
Ω BS®. CÁØÔß ©v¨¦PÒ £h® 4.22 À EÒÍ ªßöÚvº¨¦ Áøµ£hzvÀ
SÔUP¨£mkÒÍÚ.
ªßÚÊzuzvØS®, ªß÷ÚõmhzvØS® Cøh÷¯ EÒÍ Pmh ÷Põn®
(phase angle) φ I RÌUPõq® \©ß£õmiß ‰»® Põn»õ®.
VL −VC I XL − I XC
tan φ = =
VR IR
X L − XC öuõS£¯ß ªß©Ö¨¦
tan φ = =
R ªßuøh
⎛ X L − XC ⎞
∴ φ = tan–1 ⎜⎝ R
⎟
⎠
∴ Io sin (ωt + φ) Gß£x G¢u J¸ Pnzv¾® _ØÔÀ £õ²®

ªß÷Úõmh©õS®.
RLC _ØÔÀ öuõhº Jzvø\Ä AÀ»x ªßÚÊzu Jzvø\Ä
G¢u J¸ Pnzv¾® öuõhº RLC _ØÔÀ £õ²® ªß÷Úõmh®
V V V
I = = =
Z 2
R + (X L − X C )2
1
R2 + (ωL − )2
ωC
÷Põn AvºöÁsoß J¸ SÔ¨¤mh ©v¨¤ØS ªßysi°ß
ªß©Ö¨¦® ªß÷uUQ°ß ªß©Ö¨¦® JßÖUöPõßÖ \©©õP ÇUS®.
169
www.tntextbooks.in
1
ωL = , GÚ÷Á ªßöÚvº¨¦ ]Ö©©õP ©õÖ®, Ax Z = R GÚ
ωC
Aø©²®. AuõÁx I, V²hß J÷µ PmhzvÀ ÇUS®. G¢u J¸ SÔ¨¤mh
AvºöÁsqUS _ØÔß (νo) ªßöÚvº¨¦ ]Ö©©õPÄ®, ªß÷Úõmh®
ö£¸©©õPÄ® ©õÖ÷©õ A¢u SÔ¨¤mh AvºöÁs _ØÔß Jzvø\Ä
AvºöÁs GÚ¨£k®. ö£¸© ªß÷Úõmhzøu AÝ©vUS® CzuøP¯ _ØÖPÒ
öuõhº Jzvø\Äa _ØÖ AÀ»x HØ¦a _ØÖ GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
V
Jzvø\Ä {ø»°À _ØÔÀ £õ²® ö£¸© ªß÷Úõmh® Io =
R
_ØÔß ªßöÚvº¨¦, _ØÔß ªßuøh¯õUQ°ß ªßuøhUSa \©® BS®.
AuõÁx Z = R. GÚ÷Á, _ØÔÀ ö£¸© ªß÷Úõmh® £õ²®.
1
ωL =
ωC
1
ω = 2π νo =
LC
1
νo =
2π LC
HØ¤a _ØÖ (Acceptor circuit)
HØ¤a_ØÖ GÚ¨£k® öuõhº Jzvø\Äa _ØÓõÚx, ªß÷ÚõmhzvØS
SøÓ¢u ªßöÚvº¨ø£z u¸Áuß ‰»® £» AvºöÁsPÎ¼¸¢x J¸
SÔ¨¤mh AvºöÁsøn EhÚi¯õP ÷uº¢öukUP AÀ»x HØÖUöPõÒÍ
C¯¾QÓx.
÷µi÷¯õ HØ¤PÎÀ, _ØÔß Jzvø\Ä AvºöÁs, HØP ÷Ási¯
ø\øP°ß AvºöÁsqhß Cø\Ä (tune) ö\´¯¨£kQÓx. ÁÇUP©õP
ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSz vÓøÚ ©õØÖÁuß ‰»® ÷uøÁ¯õÚ AvºöÁs
Eøh¯ ø\øP HØP¨£kQÓx.
Q- Põµo
Jzvø\Äa _ØÔß ÷uº¢öukUS® vÓß AÀ»x Tºø©zvÓß Gß£x
uµUPõµo (Quality factor) AÀ»x Q Põµo¯õÀ AÍÂh¨£kQÓx.
öuõhº Jzvø\Äa _ØÔß Q Põµo¯õÚx P®¤a _¸Ò AÀ»x
ªß÷uUQ°ß SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiØS®, ö\¾zu¨£k®
ªßÚÊzuzvØS® EÒÍ uPÄ GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
L AÀ»x C Cß SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu®
Q = ...(1)
ö\¾zu¨£k® ªßÚÊzu®
L US SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu® = I ωoL …(2)
170
www.tntextbooks.in
CvÀ ωo Jzvø\Âß ÷£õx ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß ÷Põn

AvºöÁs BS®.
Jzvø\Âß÷£õx ö\¯À£kzu¨£mh ªßÚÊzu©õÚx R-ß SÖU÷P
HØ£k® ªßÚÊzuU SøÓÁõS®. HöÚÛÀ, L-ß SÖU÷P HØ£k® ªßÚÊzuU
SøÓÄ®. C-ß SÖU÷P HØ£k® ªßÚÊzuUSøÓÄ® JßÖUöPõßÖ \©©õPÄ®
180o Pmh ÷ÁÖ£õmi¾® ÇUS®. GÚ÷Á AøÁ JßøÓ JßÖ \©ß ö\´x
öPõÒÐ®. R-ß SÖU÷P EÒÍ ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk ©mk÷© ÇUS®.
ö\¾zu¨£k® ªßÚÊzu® = IR ...(3)
(2) ©ØÖ® (3)Áx \©ß£õkPøÍ \©ß£õk (1)CÀ £v½k ö\´¯,
I ωo L ωoL
Q = =
IR R
1 L 1 L ⎧ 1 ⎫
Q = = ⎨∵ ωo = ⎬
LC R R C ⎩ LC ⎭
Q Gß£x C¯À£õÚ
AvºöÁsPÐUS 10 •uÀ 100 Q-•iÂ»õux
Áøµ ©v¨¦PÒ öPõsh J¸ Gs R-_È
BS®. AvP Q ©v¨¦ öPõsh
Q-AvP®
_ØÖPÒ ªPU SÖP»õÚ (R-SøÓÄ)
AvºöÁs Ãa_US ø\øPPøÍ
I
HØS®. SøÓ¢u Q ©v¨¦ _ØÖPÒ
}sh AvºöÁs Ãa_US Q-SøÓÄ
ø\øPPøÍ HØS®. (R-AvP®)
GÚ÷Á, AvP Q ©v¨¦

0
Frequency
öPõsh _ØÖPÒ Tºø©¯õP
£h® 4.23 AvºöÁsøna \õº¢x
Cø\Ä ö\´²®. SøÓ¢u Q
ªß÷Úõmh ©õØÓ®
©v¨¦ öPõsh _ØÖPÒ
umøh¯õÚ Jzvø\øÁ ö£ØÔ¸US®. AvP ªßyshÀ Gsq®, SøÓ¢u
ªßuøhø¯²® öPõsh P®¤a _¸øÍ¨ £¯ß£kzv Q Põµoø¯ AvP›UP
C¯¾®.
ªß÷Úõmh AvºöÁs Áøµ÷Põk AvP ªßuøh ©v¨¦PÐUS \ØÖ
umøh¯õP ÇUS®. ªßuøh°ß ©v¨¦ SøÓ¢uõÀ Ax ªPÄ® Tºø©¯õP
©õÖ®. £h® 4.23À Põmh¨£mkÒÍ ÁøÍ¢u ÷Põk AvºöÁs EnºvÓß
Áøµ÷Põk GÚÄ® AøÇUP¨£kQÓx.
4.7.6 A.C ªß _ØÔÀ vÓß
a.c ªß_ØÔÀ ªß÷Úõmh•®, ªßÛ¯US Âø\²® Põ»zøua \õº¢x
öuõhº¢x ©õÖ®. GÚ÷Á J¸ SÔ¨¤mh PnzvÀ vÓøÚU PnUQmk, ¤ßÚº
171
www.tntextbooks.in
J¸ •Êa _ØÖUS® \µõ\› vÓß PnUQh¨£kQÓx. GÚ÷Á, G¢u J¸ Pnzv¾®

AC ªß_ØÔß vÓß Gß£x, AUPnzvÀ ªßÛ¯US Âø\US®, _ØÔÀ £õ²®
ªß÷ÚõmhzvØS® EÒÍ ö£¸UPÀ £»ß GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
G¢u J¸ Pnzv¾®, ªßÛ¯US Âø\ ©ØÖ® ªß÷Úõmhzøu
RÌUPshÁõÖ GÊu»õ®.
e = Eo sin ωt
i = Io sin (ωt + φ)
CvÀ φ Gß£x a.c. _ØÔÀ ªßÛ¯US Âø\US® ªß÷ÚõmhzvØS®
EÒÍ Pmh ÷ÁÖ£õk BS®. J¸ •Êa _ØÔÀ £¯ß£kzu¨£k® \µõ\› vÓß
T
∫ ie dt T
Pav = 0
T
= ∫ [I
0
o sin(ωt + φ )Eo sin ω t ] dt
.
∫ dt
0
T
CuøÚa _¸UP,
Eo I o
Pav = cos φ
2
Eo Io
Pav = . .cos φ = Erms I rms cos φ
2 2
Pav = ÷uõØÓ vÓß × vÓß Põµo
CvÀ ÷uõØÓ vÓß = Erms Irms, ©ØÖ® vÓß Põµo = cos φ
J¸ ac _ØÔß \µõ\› vÓß, _ØÔß Esø©zvÓß GÚÄ® AøÇUP¨
£kQÓx.
Aøh¨¦a _¸Ò (choke coil)
Aøh¨¦a _¸Ò Gß£x SøÓ¢u ªßuøhø¯U öPõsh J¸ P®¤a _¸Ò
BS®. Cx ac ªß _ØÔÀ ªß÷ÚõmhzøuU Pmk¨£kzu £¯ß£kQÓx.
ªß÷ÚõmhzøuU Pmk¨£kzu ªßuøh¯õUQø¯ £¯ß£kzvÚõÀ áüÀ öÁ¨£
ÂøÍÄ Põµn©õP BØÓÀ CÇ¨¦ HØ£k®. CuØS©õÓõP y¯ ªßysi°À
ªß÷Úõmh® £õ²® ö£õÊx BØÓÀ CÇ¨¦ HØ£kÁx CÀø».
Aø©¨¦
÷uÛ¸®¦ EÒÍPzvß «x, Põ¨¤h¨£mh
uõªµU P®¤ AvP GsoUøP°À _ØÓ¨ £mi¸US®.
_ÇÀ ªß÷ÚõmhzøuU SøÓ¨£uØPõP ö©À¼¯
uPkPÍõÀ BÚ EÒÍP® £¯ß£kzu¨£kQÓx
£h® 4.24 Aøh¨¦a
(£h© 4.24).
_¸Ò
172
www.tntextbooks.in
ö\¯À£k® Âu®
P®¤a _¸Îß ªß {ø»© ªß ©Ö¨¦ XL = ωL
π
J¸ |À¼¯À£õÚ ªßysi°À, ªß÷Úõmh® ªßÚÊzuzøu Âh
2
GßÓ Pmh AÍÂÀ ¤ßu[Q ÇUS®.
∴ J¸ •Êa _ØÖUS Aøh¨¦a _¸Ò £¯ß£kzx® \µõ\› vÓß,
Pav = Erms Irms cos π/2 = 0
Ç¨¤Ý® |øh•øÓ°À L GßÓ ªß yshÀ Gs öPõsh Aøh¨¦a
_¸Ò r GßÓ ]Ô¯ ªßuøhø¯¨ ö£ØÔ¸US®. GÚ÷Á, Cx ªßysi²®
ªßuøh r E® öuõhº Cøn¨¤À Aø©¢u J¸ Aø©¨£õP P¸u¨£k®. C¢u
{ø»°À J¸ •Êa _ØÖUS Aøh¨¦a _¸Ò GkzxU öPõÒÐ® vÓß
Pav = E rms Irms cos φ
r
Pav = Erms Irms ...(1)
r 2 + ω 2 L2
r
CvÀ Gß£x vÓß Põµo BS®.
r 2 + ω 2 L2
\©ß£õk (1)¼¸¢x ÃnõS® \µõ\› vÓß, ªßuøh°À HØ£k® vÓß
CÇ¨¦ I2R I Âh ªPU SøÓÁõP Ç¨£øuU Põn»õ®.
£h® 4.24a A.F Aøh¨¦a _¸Ò £h® 4.24b R.F Aøh¨¦a _¸Ò
SøÓ¢u AvºöÁs _ØÖPÎÀ £¯ß£kzu¨£k® Aøh¨¦a _¸Ò
÷uÛ¸®¦ EÒÍPzuøu¨ ö£ØÔ¸¨£uõÀ Cuß ªßyshÀ Gs AvP©õP
ÇUS®. CÆÁøP Aøh¨¦a _¸ÒPÒ ö\Â²nº AvºöÁs (AF) Aøh¨¦a
_¸ÒPÒ GÚ¨£kQßÓÚ. ÷µi÷¯õ AvºöÁsPÐUS PõØÖ EÒÍP Aøh¨¦a
_¸ÒPÒ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. HöÚÛÀ CÁØÖUS SøÓ¢u ªßyshÀ Gs
÷£õx©õÚuõP EÒÍx. CøÁ ÷µi÷¯õ AvºöÁs (RF) AÀ»x E¯º AvºöÁs
(HF) Aøh¨¦a _¸ÒPÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ. CøÁ P®¤°À»õ HØ¤
_ØÖPÎÀ £¯ß£kQßÓÚ (£h® 4.24a ©ØÖ® £h® 4.24b).
©õÖvø\ ªß÷Úõmh[PÎÀ ö\¯À£k® JÎº ÂÍUSPÎÀ (fluorescent
tubes) Aøh¨¦a _¸ÒPÒ £¯ß£kQßÓÚ.
173
www.tntextbooks.in
wºUP¨£mh PnUSPÒ
4.1 200 _ØÖPøÍ²®, 0.04 m2 SÖUS¨ £µ¨ø£²® öPõskÒÍ P®¤a _¸Ò
ÁÈ÷¯ ö\À¾® Põ¢u¨¦»® 0.02 Â|õi°À 0.1 Wb m−2 ¼¸¢x
0.04 Wb m−2 BP ©õÖQÓx GÛÀ AvÀ ysh¨£k® ªßÛ¯US
Âø\ø¯U PnUQkP.
uPÁÀ : N = 200, A = 0.04 m2, B1 = 0.1 Wb m−2,
B2 = 0.04 Wb m−2, t = 0.02 s, e = ?
dφ d
wºÄ : e = − = − (φ )
dt dt
d dB (B 2 − B1 )
e = − (NBA) = − NA . = − NA.
dt dt dt
(0.04 − 0.1)
e = − 200 × 4 × 10−2
0.02
e = 24 V
4.2 J¸ Â©õÚzvß CÓUøP°ß •øÚPÐUQøh÷¯ EÒÍ yµ® 20.48 m.
Cx ÁhUS ÷|õUQ 40 ms−1 GßÓ ÷ÁPzvÀ £ÓUQÓx. ¦ÂPõ¢u¨ ¦»zvß
ö\[SzxU TÖ AÆÂhzvÀ 2 × 10−5 T GÛÀ, CÓUøP°ß
•øÚPÐUQøh÷¯ ysh¨£k® ªßÛ¯US Âø\ø¯U PnUQkP.
uPÁÀ : l = 20.48 m; v = 40 ms−1; B = 2 × 10−5T; e = ?
wºÄ : e =−Blv
= − 2 × 10−5 × 20.48 × 40
e = - 0.0164 volt
4.3 1 m }Í•® 0.05 m Âmh•® öPõsh Á›a_¸Ò 500 _ØÖPøÍU
öPõskÒÍx. P®¤a _¸Îß ÁÈ÷¯ 2 A ªß÷Úõmh® £õ´QÓx GÛÀ
(i) P®¤a _¸Îß uß ªß yshÀ Gs ©ØÖ® (ii) P®¤a _¸÷Íõk
öuõhº¦ öPõsh Põ¢u¨£õ¯® BQ¯ÁØøÓU PnUQkP.
uPÁÀ : l = 1 m; d = 0.05 m; r = 0.025 m; N = 500 ; I = 2A ;
(i) L = ? (ii) φ = ?
µo N 2 A µo N 2π r 2
wºÄ : : (i) L = =
l l
4π × 10−7 × (5 × 102 )2 × 3.14(0.025)2

= = 0.616 × 10−3
1
∴ L = 0.616 mH
174
www.tntextbooks.in
(ii) Põ¢u¨£õ¯® φ = LI
= 0.616 × 10−3 × 2 = 1.232 × 10−3
φ = 1.232 m Wb
4.4 J¸ _¸ÎÀ £õ²® 4A ªß÷Úõmh® 0.5 S Põ»zvÀ 8A BP ©õÖ®÷£õx
©ØöÓõ¸ _¸ÎÀ 50 mV ªßÛ¯US Âø\ ysh¨£kQÓx GÛÀ,
AÆÂ¸ _¸ÒPÐUQøh÷¯ EÒÍ £›©õØÖ ªßyshÀ GsønU
PnUQkP.
uPÁÀ : I1 = 4A; I2 = 8A; dt = 0.5s;
e = 50 mV = 50 × 10−3V, M = ?
dI
wºÄ : e = − M .
dt
e e 50 × 10−3
∴ M = − =− = − 8−4 = − 6.25 × 10−3
⎛ dI ⎞ ⎛ I 2 − I1 ⎞ ⎛ ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ dt ⎠ ⎝ dt ⎠ ⎝ 0.5 ⎠
∴ M = 6.25 mH
4.5 J¸ ©õÖvø\ ªß÷Úõmh ªßÛ¯ØÔ 10,000 _ØÖPøÍ²®, 100 cm2
£µ¨£ÍøÁ²® öPõskÒÍx. 3.6 × 10−2 T AÍÄÒÍ ^µõÚ
Põ¢u¨¦»zvÀ P®¤a _¸ÍõÚx 140 rpm GßÓ ÷Põnzvø\ ÷ÁPzvÀ
_ÇÀQÓx. ysh¨£k® ªßÛ¯US Âø\°ß ö£¸© ©v¨ø£U PõsP.
uPÁÀ : N = 10,000 A = 102 cm2 = 10–2 m2,
rpm Gß£x J¸ {ªhzvØPõÚ _ÇØ]PÎß GsoUøP
rps Gß£x J¸ ÂÚõi°À _ÇØ]PÎß GsoUøP
140
ν = 140 rpm = rps, B = 3.6 × 10−2T Eo = ?
60
wºÄ : Eo = NABω = NAB 2πν
7
= 104 × 10−2 × 3.6 × 10−2 × 2 π ×
3
Eo = 52.75 V
4.6 25 _ÇØ]PøÍU öPõsh ø\ß Aø»ÁiÁ ªß÷Úõmhzvß rms ©v¨¦
30A GÛÀ AuØPõÚ \©ß£õmøh GÊxP.
uPÁÀ : ν = 25 Hz, Irms = 30A
175
www.tntextbooks.in
wºÄ : i = Io sin ωt
= Irms 2 sin 2πνt
i = 30 2 sin2π × 25 t
i = 42.42 sin 157 t
4.7 1000 Hz
AvºöÁs öPõsh ©õÖvø\ ªß÷Úõmh ªß_ØÔÀ
CønUP¨£mkÒÍ ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSz vÓß 2 µF. ö\¯À£kzu¨
£k® ªßÛ¯US Âø\°ß rms ©v¨¦ 10 V, GÛÀ _ØÔÀ £õ²®
öuõS£¯ß ªß÷ÚõmhzøuU PõsP.
uPÁÀ : C = 2µF, ν = 1000 Hz, Eeff = 10V
1 1
wºÄ : Xc = =
C ω C × 2π v
1
Xc = −6 = 79.6 Ω
2 × 10 × 2π × 103
E eff 10
Irms = =
XC 7 9 .6
∴ Irms = 0.126 A
4.8 J¸ P®¤a _¸Ò, 250 V, 50 Hz ªßÚÊzu ‰»zxhß CønUP¨£k®
ö£õÊx, Auß ÁÈ÷¯ 2.5 A ªß÷Úõmh® 400 W vÓøÚ £¯ß£kzvU
öPõÒQÓx, GÛÀ _¸Îß ußªß yshÀ Gsøn²® vÓß
Põµoø¯²® PnUQkP.
uPÁÀ : Erms = 250 V. ν = 50 Hz; Irms = 2.5A; P = 400 W;
L = ?, cos φ = ?
wºÄ : vÓß P = Erms Irms cos φ
P
∴cos φ = E
rms I rms
400
=
250 × 2.5
cos φ = 0.64
rms E 250
=
ªßöÚvº¨¦ Z = I
rms 2.5 = 100 Ω
Pmh¨£hzv¼¸¢x
176
www.tntextbooks.in
XL
sin φ =
Z
∴ XL = Z . sin φ = Z (1 − cos2 φ )
= 100 √[1 – (0.64)2]

∴ XL = 76.8 Ω
BÚõÀ XL = L ω = L 2 πν
XL 76.8
∴ L = =
2π v 2π × 50
∴ L = 0.244 H
4.9 J¸ ªß\õµ £À¦ 50 V, DC ‰»zxhß CønUP¨£k® ö£õÊx 20 W
vÓøÚ £¯ß£kzvU öPõÒQÓx. ¤ßÚº Ax 250 V, 50 Hz ©õÖvø\
ªßÛ¯US Âø\ ‰»zxhß EÒÍ ªß÷uUQ²hß CønUP¨£kQÓx.
ªß\õµ £À¦ A÷u AÍÄ ªß÷Úõmhzøu GkzxU öPõÒÍ ªß÷uUQ°ß
ªß÷uUSz vÓß GÆÁÍÄ ÇUP ÷Ásk® Gß£øuU PnUQkP.
uPÁÀ : P = 20 W; V = 50 V; ν = 50 Hz; C= ?
wºÄ : P = VI
P 20
∴ I = = = 0.4 A
V 50
V 50
∴ ªßuøh R = = = 125 Ω
I 0.4
V 250
ªßöÚvº¨¦, Z = = = 625Ω
I 0.4
2 2
⎛ 1 ⎞ ⎛ 1 ⎞
∴ Z = R2 + ⎜ ⎟ = R2 + ⎜ ⎟
⎝ ωc ⎠ ⎝ 2πνC ⎠
1
Z2 = R2 + 2 2 2
4π ν C
1
C =
2πν Z 2 − R 2
177
www.tntextbooks.in
1 1
C = =
2
2π × 50 (625) − (125) 2 2π × 50 × 612.37
C = 5.198 µF
4.10 e = 310 sin 314 t GßÓ \©ß£õmiÚõÀ SÔUP¨£k® AC ªßÚÊzu®
24 Ω ªßuøh¯õUQ 0.1 H ªß ysi ©ØÖ® 25 µF ªß÷uUQ
BQ¯ÁØÖhß öuõhº Cøn¨¤À CønUP¨£kQÓx. ªßÚÊzuzvß
ö£¸© ©v¨¦, rms ªßÚÊzu®, AvºöÁs, _ØÔß ªß ©Ö¨¦, _ØÔß
ªßöÚvº¨¦ ©ØÖ® ªß÷Úõmhzvß PmhU ÷Põn® BQ¯ÁØøÓ
PnUQkP.
uPÁÀ : R = 24 Ω, L = 0.1 H, C = 25 × 10−6F
wºÄ : e = 310 sin 314 t ... (1)
©ØÖ® e = Eo sin ωt ... (2)
\©ß£õk (1) ©ØÖ® \©ß£õk (2) BQ¯ÁØøÓ J¨¤h
Eo = 310 V
Eo 310
Erms = = = 219.2 V
2 2
ωt = 314 t
2πν = 314
314
ν = = 50 Hz
2 × 3.14
1 1
ªß©Ö¨¦ = XL – XC = L ω – = L.2πv −
Cω C .2π v
1
= 0.1 × 2 π × 50 – −6
25 × 10 × 2π × 50
= 31.4 – 127.4 = −96 Ω
XL – XC = −96 Ω
∴ XC – XL = 96 Ω
R 2 + ( XC − X L )
2
Z =
= 242 + 962
= 576 + 9216
= 98.9 Ω
178
www.tntextbooks.in
XC − X L
tan φ =
R
⎛ 127.4 − 31.4 ⎞
= ⎜ ⎟
⎝ 24 ⎠
96
tan φ = = 4
24
φ = 76o
ªß÷uUQ°ß ªß©Ö¨¦ AvP©õP Ç¨£uõÀ ªß÷Úõmh®, ªßÛ¯US
Âø\ø¯ Âh 76o Pmh AÍÂÀ •¢va ö\À¾®.
uß©v¨¥k
(C¢u uß ©v¨¥mk £Sv°À, öPõkUP¨£mkÒÍ ÂÚõUPÐ®
PnUSPÐ® ©õv›P÷Í. CÁØøÓ¨÷£õßÖ, £õh¨ £Sv°ß G¢u J¸ ÂÚõøÁ²®
AÀ»x PnUQøÚ²® ÁiÁø©UP»õ®. ©õnÁ, ©õnÂ¯º uß ©v¨¥mk¨
£Sv°¼¸¢x ©mk©À»õ©À, £õh¨ ö£õ¸Î¼¸¢x® ÁiÁø©UP¨£hU Ti¯
ÂÚõUPÐUS® PnUSPÐUS® Âøh¯ÎUP B¯zu® ö\´x öPõÒÍ ÷Ásk®)
4.1 ªßPõ¢uz yshÀ £¯ß£kzu¨£hõux

(a) ªß©õØÔ (b) AøÓ `÷hØÔ
(c) AC ªßÛ¯ØÔ (d) Aøh¨¦a _¸Ò
4.2 0.5 m2 £µ¨£ÍøÁ²® 10 _ØÖPøÍ²® öPõsh J¸ P®¤a _¸Îß uÍ®
0.2 Wb/m2 Põ¢u¨¦»zvØS SzuõP EÒÍ÷£õx P®¤a _¸Îß ÁÈ÷¯
£õ²® Põ¢u¨£õ¯®...
(a) 100 Wb (b) 10 Wb
(c) 1 Wb (d) _È
4.3 ö»ßì Âv ................................. Âv°ß Ai¨£øh°»õÚx
(a) ªßÞmh AÈÂßø© (b) £õ¯ AÈÂßø©
(c) E¢u AÈÂßø© (d) BØÓÀ AÈÂßø©
4.4 ÷|ºUPhzv°ß uß ªß yshÀ Gs......
(a) _È (b) •iÂ¼
(c) ªP AvP® (d) ªPÄ® ]Ô¯x
179
www.tntextbooks.in
4.5 öíßÔ GßÓ A»QøÚ C¨£i²® GÊu»õ®

(a) Vs A−1 (b) Wb A−1
(c) Ω s (d) AøÚzx®
4.6 J¸ P®¤a _¸ÎÀ £õ²® ªß÷Úõmh® ÂÚõiUS 40 As–1 GßÓ ÃuzvÀ
©õÖ®ö£õÊx, ysh¨£k® ªßÛ¯US Âø\ 12 V GÛÀ, P®¤a _¸Îß
ußªß yshÀ Gs........
(a) 0.3 H (b) 0.003 H
(c) 30 H (d) 4.8 H
4.7 5A DC ªß÷Úõmh® E¸ÁõUS® A÷u AÍÄ öÁ¨£ ÂøÍøÁ
E¸ÁõUS® ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß AÍÄ.......
(a) 50 A rms ªß÷Úõmh®
(b) 5 A ö£¸© ªß÷Úõmh®
(c) 5A rms ªß÷Úõmh®
(d) ÷©ØPsh GxÄ® CÀø»
4.8 ªß©õØÔ ö\¯À£kÁx
(a) AC °À ©mk®
(b) DC °À ©mk®
(c) AC ©ØÖ® DC °À
(d) DCI Põmi¾® AC °À vÓ®£h ö\¯À£k®
4.9 P®¤a _¸ÎÀ Ç¢x ¦Óa_ØÖUS ªß÷Úõmhzøu £õ¯a ö\´²®
©õÖvø\ ªßÛ¯ØÔ°ß EÖ¨¦
(a) ¦»UPõ¢u® (b) ¤ÍÄ £mh ÁøÍ¯®
(c) |ÊÄ ÁøÍ¯VUÒ (d) y›øPÒ
4.10 J¸ ©õÖvø\ ªß_ØÔÀ ö\¯À£kzu¨£k® ªßÛ¯US Âø\
e = Eo sin (ωt + 2), I = Io sin (ωt – π/2) GßÓ ªß÷ÚõmhzøuÂh ..........
π/
GßÓ Pmh AÍÂÀ •¢va ö\À¾®.

(a) π/2 (b) π/4
(c) π (d) 0
4.11 RÌUPshÁØÖÒ GuøÚ ªß©õØÔø¯¨ £¯ß£kzv E¯ºzu •i¯õx?
(a) EÒÏk ªß÷Úõmh® (b) EÒÏk ªßÚÊzu®
(c) EÒÏk vÓß (d) AøÚzøu²®
180
www.tntextbooks.in
4.12 ªß AÝ¨¥mkU P®¤PÎÀ HØ£k® vÓß CÇ¨¦ G¨ö£õÊx SøÓÁõP

ÇUS®?
(a) ªßÚÊzu® SøÓÁõPÄ® ªß÷Úõmh® AvP©õPÄ® EÒÍ÷£õx
(b) ªßÚÊzu® ©ØÖ® ªß÷Úõmh® Cµsk® AvP©õP EÒÍ÷£õx
(c) ªßÚÊzu® AvP©õPÄ® ªß÷Úõmh® SøÓÁõPÄ® EÒÍ÷£õx
(d) ªßÚÊzu® ©ØÖ® ªß÷Úõmh® Cµsk®SøÓÁõP EÒÍ ÷£õx
4.13 ÷|ºvø\ ªß÷Úõmhzøu ußÁÈ÷¯ £õ¯ AÝ©vUPõu P¸Â Gx?
(a) ªßuøh (b) ªß÷uUQ
(c) ªßysi (d) ÷©ØPsh AøÚzx®
4.14 J¸ AC ªß _ØÔÀ
(a) ªß÷Úõmhzvß \µõ\› ©v¨¦ _È
(b) ªß÷Úõmh[PÎß Ç©ia \µõ\› ©v¨¦ _È
(c) \µõ\› vÓß CÇ¨¦ _È
(d) rms ªß÷Úõmhzvß ©v¨¦, ªß÷Úõmhzvß Ea\ ©v¨ø£¨ ÷£õÀ
2 ©h[S
4.15 ªßPõ¢uz yshÀ GßÓõÀ GßÚ?

4.16 ªßPõ¢uz yshÀ £ØÔ¯ L£õµ÷h ÂvPøÍU TÖP.
4.17 uß ªß yshÀ Gs Gß£uøÚ Áøµ¯Ö. Auß A»S ¯õx?
4.18 uß ªßyshÀ Gsoß A»øP Áøµ¯Ö.
4.19 £›©õØÖ ªßyshÀ Gs Gß£øu Áøµ¯Ö.
4.20 ußªß ysh¼ß |øh•øÓ¨ £¯øÚ TÖP.
4.21 L¨öÍª[ Á»x øP Âvø¯U TÖP.
4.22 ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß rms (£¯ÝÖ) ©v¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
4.23 ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\ø¯ ÷uõØÖÂUS® •øÓPÒ ¯õøÁ?
4.24 £»Pmh AC ªßÛ¯ØÔ GßÓõÀ GßÚ?
4.25 ªßysi°ß ªß©Ö¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
4.26 ©õÖvø\ ªß÷Úõmh® GßÓõÀ GßÚ? Auß \©ß£õmøh GÊxP.
4.27 ªß÷uUQ°ß ªß©Ö¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
4.28 HØÖ ©ØÖ® CÓUS ªß©õØÔPÐUQøh÷¯ EÒÍ ÷ÁÖ£õkPøÍ GÊxP.
181
www.tntextbooks.in
4.29 LCR _ØÔß Jzvø\Ä AvºöÁs GßÓõÀ GßÚ?

4.30 vÓß Põµo Gß£uøÚ Áøµ¯Ö.
4.31 DC A®«mhº ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzøu AÍÂhõx. Hß?
4.32 ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß rms ©v¨¦UPõÚ \©ß£õmøh¨ ö£ÖP.
4.33 uµUPõµo Gß£uøÚ Áøµ¯Ö.
4.34 J¸ ªß÷uUQ DC I ukUS®. BÚõÀ AC I AÝ©vUS®. ÂÍUSP.
4.35 RLC öuõhº _ØÔÀ ªßÚÊzu‰»zvß AvºöÁsøn AvP›zuõÀ
ªß÷Úõmhzvß ©v¨¦ GßÚÁõS®?
4.36 ö»ßì Âvø¯U TÖP. ©ØÖ® ö»ßì Âvø¯ J¸ ÷\õuøÚ ‰»®
ÂÍUSP. Cx BØÓÀ AÈÂßø© Âv°ß Ai¨£øh°À EÒÍx
Gß£øu²® ÂÁ›.
4.37 uß ªß yshÀ Gs ©ØÖ® £›©õØÖ ªßyshÀ Gs BQ¯ÁØøÓ
÷ÁÖ£kzxP.
4.38 J¸ }sh Á›a_¸Îß ußªß yshÀ GsoØPõÚ \©ß£õmøh¨
ö£ÖP.
4.39 Cµsk }sh Á›a_¸ÐUS Cøh÷¯¯õÚ £›©õØÖ ªßyshø» ÂÁ›.
©ØÖ® Auß £›©õØÖ ªßyshÀ GsoØPõÚ \©ß£õmøh ö£ÖP.
4.40 J¸ _¸Ò EÒÍh[S® £µ¨£ÍøÁ ©õØÖÁuß ‰»® ªßÛ¯US Âø\
ysh¨£k® Âuzøu ÂÍUSP.
4.41 Põ¢u¨ ¦»zvß vø\ø¯¨ ö£õ¸zx J¸P®¤a _¸Îß vø\ Aø©¨ø£
©õØÖÁuß ‰»® AvÀ ªßÛ¯US Âø\ø¯ ysk® •øÓø¯
P¸zv¯À ÂÍUP[PÐhß ÂÁ›.
4.42 _ÇÀ ªß÷Úõmh[PÒ GßÓõÀ GßÚ? AÁØÔß £¯ß£õkPøÍz u¸P.
AøÁ GÆÁõÖ SøÓUP¨£kQßÓÚ?
4.43 }sh öuõø»ÂØS ªßvÓøÚ GÆÁõÖ vÓ®£h AÝ¨¥k ö\´¯ •i²®
Gß£uøÚ ÂÁ›.
4.44 ©õÖvø\ ªßÛ¯US Âø\ ö\¯À£kzu¨£k® ªßuøh¯õUQ ©mk÷©
Eøh¯ J¸ ac _ØÔÀ £õ²® ªß÷ÚõmhzvØPõÚ \©ß£õmøh¨ ö£ÖP.
ªßÚÊzuzvØS® ªß÷ÚõmhzvØS® EÒÍ Pmhz öuõhºø£U PõsP.
4.45 y¯ ªßysi ©mk÷© Eøh¯ J¸ ©õÖvø\ ªß_ØÔÀ
ªß÷ÚõmhzvØPõÚ \©ß£õmøhz u¸Â. ªßÚÊzu® ©ØÖ®
182
www.tntextbooks.in
ªß÷ÚõmhzvØS Cøh÷¯ EÒÍ Pmhz öuõhºø£U PõsP.

4.46 ©õÖvø\ ªßÛ¯USÂø\ ö\¯À £kzu¨£k®, ªß÷uUQ ©mk÷©
Eøh¯ J¸ ªß_ØÔÀ £õ²® ªß÷ÚõmhzvØPõÚ \©ß£õmøh¨ ö£ÖP.
ªß÷ÚõmhzvØS® ªßÚÊzuzvØS® EÒÍ Pmhz öuõhºø£U PõsP.
4.47 J¸ AC _ØÔß \µõ\› ªß vÓÝUPõÚ \©ß£õmøhz u¸Â.
4.48 Aøh¨¦a _¸Îß (choke coil) uzxÁ®, Aø©¨¦ ©ØÖ® ö\¯À£k®
Âu® BQ¯ÁØøÓ ÂÁ›.
4.49 ac ªßÚÊzu® dc ªßÚÊzuzøuU Põmi¾® G¢u ÁøP°À
]Ó¢uuõPÄ®, G¢u ÁøP°À SøÓ£õk Eøh¯uõPÄ® EÒÍx Gß£uøÚ
B´Ä ö\´P.
4.50 J¸ Pmh AC ªßÛ¯ØÔ°ß uzxÁ®, Aø©¨¦ ©ØÖ® ÷Áø» ö\´²®
Âuzøu ÂÁ›.
4.51 ‰ßÖ Pmh AC ªßÛ¯ØÔ°ß uzxÁ®, Aø©¨¦ ©ØÖ® ÷Áø» ö\´²®
Âuzøu ÂÁ›.
4.52 ªß©õØÔ°ß uzxÁzøu ÂÁ›. Auß Aø©¨¦ ©ØÖ® ÷Áø» ö\´²®
Âuzøu ÂÍUSP.
4.53 ©õÖvø\ ªßÛ¯USÂø\‰»® JßÖ öuõhº Cøn¨¤À EÒÍ
ªßuøh¯õUQ (R) ªßysi (L) ©ØÖ® ªß÷uUQ (C) BQ¯ÁØÖhß
CønUP¨£mkÒÍx. öÁUhº Áøµ£h® ©ØÖ® ªßöÚvº¨¦ Áøµ£h®
BQÁØøÓU öPõsk (i) öuõS£¯ß ªßÚÊzu® (ii) ªßöÚvº¨¦
(iii) ªß÷Úõmh® ©ØÖ® ªßÚÊzu® Cøh÷¯¯õÚ Pmhz öuõhº¦
BQ¯ÁØÖUPõÚ \©ß£õkPøÍ Á¸Â.
PnUSPÒ
4.54 100 Ω ªßuøhø¯²® 100 _ØÖPøÍ²® öPõsh P®¤a _¸Ò JßÖ
100 Ω ªßuøh²øh¯ PõÀÁÚõ «mh¸hß öuõhµõP CønUP¨£mk
J¸ Põ¢u¨ ¦»zvÀ øÁUP¨£kQÓx. P®¤a _¸Ðhß öuõhº¦ öPõsh
Põ¢u¨£õ¯® 0.1 Â|õi°À 10–3 Wb ¼¸¢x 2 × 10–4 Wb US ©õÖQÓx
GÛÀ ysh¨£mh ªßÛ¯US Âø\ø¯²®, ªß÷Úõmhzøu²®
PnUQkP.
4.55 uøµ²hÝ® JßÖUöPõßÖ® ªßPõ¨¦ ö\´¯¨£mh Cµsk µ°À
ushÁõÍ[PÒ J¸ ªÀ¼ ÷ÁõÀm«mh¸hß CønUP¨£kQßÓÚ.
Cµ°»õÚx 180 Km/hr ÷ÁPzvÀ KkÁuõPÄ®, ¦ÂPõ¢u¨¦»zvß
ö\[SzxU TÔß Á¼ø© 0.2 × 10−4 Wb/m2 GÚÄ®, ushÁõÍ[PÒ
183
www.tntextbooks.in
1m Cøhz öuõø»ÂÀ EÒÍÚ GÚÄ® öPõsk ÷ÁõÀm «mh›À EÒÍ

SÔ•Ò Põmk® AÍøÁU PnUQkP.
4.56 PõØÖ EÒÍPzøuU öPõsh Á›a_¸Ò JßÖ 4 cm Âmhzøu²® 60 cm
}Ízøu²® 4000 _ØÖPøÍ²® öPõskÒÍx. Á›a_¸Îß ÁÈ÷¯ 5A
ªß÷Úõmh® £õ´ÁuõPU öPõsk AvÀ ÷\ªUP¨£mh BØÓø»U
PnUQkP.
4.57 5cm Âmh•®, 100cm }Í•® öPõsh Ç®¦ E¸øÍ°ß «x 3000
_ØÖPÒ J÷µ AkUQÀ EÒÍÁõÖ _ØÓ¨£mkÒÍÚ. CµshõÁx AkUQÀ
ªP ö©À¼¯ P®¤PÒ •uÀ AkUQß «x Auß ø©¯zvØS A¸QÀ 100
_ØÖPÍõP _ØÓ¨£mkÒÍÚ. Cµsk _¸ÒPÐUS® Cøh÷¯¯õÚ
£›©õØÖ ªßyshÀ GsønU PnUQkP. (EÒÍPzvß J¨¦ø© Põ¢u
Em¦SvÓß = 500)
4.58 J¸ ©õnÁº, ©õ[PÛß P®¤°»õÚ }sh PõØÖ EÒÍPzøuU öPõsh
P®¤a _¸øÍ 100 V DC ªßÚÊzu ‰»zxhß Cønzx AvÀ £õ²®
ªß÷Úõmh® 1.5A GÚ¨ £vÄ ö\´QÓõº. A÷u P®¤a _¸Ò 100V, 50 Hz
a.c. ‰»zxhß CønUP¨£k® ö£õÊx ªß÷Úõmh® 1 A GÚ SøÓQÓx.
P®¤a _¸Îß ªß©Ö¨¦ ©ØÖ® ªßyshÀ Gs BQ¯ÁØøÓ
PnUQkP.
4.59 e = 100 sin 200 πt GßÓ ªßÛ¯US Âø\²hß 0.1µF ªß÷uUQ
vÓøÚ²® 500 Ω ªßuøhø¯²® öuõhµõP CønzuõÀ _ØÔß vÓß
Põµoø¯U PnUQkP.
4.60 J¸ ªß©õØÔ°ß •ußø©a _ØÔÀ 400 _ØÖPÐ® xøna _ØÔÀ 2000
_ØÖPÐ® EÒÍÚ. xøna _¸Î¼¸¢x1100 V AÍÂÀ 12.1 KW
ªßvÓß öÁÎ÷¯ GkUP¨£kQÓx. •ußø©a _¸Îß ªßuøh 0.2 Ω
xøna _¸Îß ªßuøh 2 Ω ©ØÖ® ªß©õØÔ°ß £¯ÝÖ vÓß 90%
GÚU öPõsk (i) •ußø©a _¸ÎÀ HØ£k® öÁ¨£ BØÓÀ CÇ¨¦
(ii) xøna _¸ÎÀ HØ£k® öÁ¨£ BØÓÀ CÇ¨¦ BQ¯ÁØøÓU
PnUQkP.
4.61 50 Ω, ªßuøh 0.5 H ªß {ø»©® ©ØÖ®5 µF ªß÷uUQ BQ¯Ú,
e = 311 sin (314t). GßÓ ªßÛ¯US Âø\²øh¯ ©õÖvø\ ªßÛ¯US
Âø\ ‰»zxhß öuõhµõP CønUP¨£mkÒÍÚ GÛÀ RÌUPshÁØøÓ
PnUQkP.
(i) ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzvß AvºöÁs
(ii) ö£¸© ªßÚÊzu®
184
www.tntextbooks.in
(iii) ªß{ø»©zvß ªß©Ö¨¦

(iv) ªß÷uUQ°ß ªß ©Ö¨¦
(v) ªßöÚvº¨¦
4.62 800 KHz •uÀ 1200 KHz Áøµ ö|kUP® Eøh¯ J¼£µ¨¦ £møhUS
Cø\Ä ö\´¯UTi¯uõP ÷µi÷¯õ HØ¤ JßÖ EÒÍx. LC _ØÔß £¯ÝÖ
ªßyshÀ Gs 200 µ H GÛÀ ©õÖ ªß÷uUQ°ß ªß÷uUSvÓß
ö|kUP® (range) ¯õx?
4.63 J¸ ªß©õØÔ°ß £¯ÝÖ vÓß 80%, Cx 4 KW, 100 V EÒÏk vÓÝhß
CønUP¨£kQÓx. xøna _¸Îß ªßÚÊzu® 240 VGÛÀ •ußø©
©ØÖ® xøna _¸ÒPÎÀ £õ²® ªß÷Úõmh[PøÍ PnUQkP.
4.64 ªßÂÍUS JßÖ 80 V, 10A DC °À ö\¯À£hU Ti¯x. Cx
100 V, 50 Hz ©õÖvø\ ªß÷Úõmhzxhß CønUP¨£k® ÷£õx A÷u
10A ªß÷Úõmhzøu GkzxU öPõÒÍ Azxhß CønUP ÷Ási¯
Aøh¨¦a _¸Îß (choke) ªß yshÀ GsønU PnUQkP.
ÂøhPÒ
4.1 (b) 4.2 (c) 4.3 (d) 4.4 (a) 4.5 (d)
4.6 (a) 4.7 (c) 4.8 (a) 4.9 (d) 4.10 (c)
4.11 (c) 4.12(c) 4.13 (b) 4.14 (a)
4.54 0.8 V ©ØÖ® 4 mA 4.55 1 mV
4.56 0.52575 J 4.57 0.37 H
4.58 74.54 Ω ©ØÖ® 0.237 H 4.59 0.0314
4.60 220V, (i) 747 W (ii) 242 W
4.61 (i) 50 Hz (ii) 311 V (iii) 157 Ω (iv) 636.9 Ω (v) 482.5 Ω
4.62 87.9 pF ¼¸¢x198 pF Áøµ
4.63 40 A, 13.3 A
4.64 0.019 H
185
www.tntextbooks.in
C¯Ø¤¯À xøÓ°À ÷|õ£À £›_ ö£ØÓÁº
\º \¢vµ÷\Pµ öÁ[Phµõ©ß
KL., MA., Ph.D., D.Sc., L.L.D., F.R.S.
186
www.tntextbooks.in
\¢vµ÷\Pµ öÁ[Phµõ©ß 1888B® Bsk |Á®£º HÇõ® |õÒ

uªÌ|õmiÀ EÒÍ v¸a]µõ¨£ÒÎ°À ¤Ó¢uõº. AÁ¸øh¯ u¢øu¯õº v¸
Cµõ.\¢vµ÷\Pº I¯º J¸ B]›¯º. uß u¢øu Â\õP¨£miÚzvÀ C¯Ø¤¯À
Â›Äøµ¯õÍµõP¨ £o¯õØÔ¯uõÀ öÁ[Phµõ©ß A[÷P÷¯ uß £ÒÎ¨
£i¨ø£ •izuõº. AÁº 1904 B® Bsk ö\ßøÚ°À EÒÍ ©õ{»U PÀ¿›°À
ußÝøh¯ BA £mh¨ £i¨ø£ ]Ó¨¦z uSv²hß •izuõº. öÁ[Phµõ©ß uß
•xPø» £mh¨ £i¨ø£ A÷u PÀ¿›°À öuõhº¢uõº. 1907B® Bsk
áÚÁ›°À MA £mh¨£i¨¦ ÷uºÂÀ GÀ»õ¨ £õh[PÎ¾® \õuøÚ
©v¨ö£sPÒ ö£ØÖ •uÀ ÁS¨¤À ÷uºa] ö£ØÓõº.
1907 B® Bsk ¤¨µÁ›°À {vzxøÓ ÷uºÄ GÊv AvÀ •u¼h®
ö£ØÓõº. 1907 B® Bsk áüß ©õuzvÀ öPõÀPzuõÂÀ EÒÍ PnUSz xøÓ
uø»ø© A¾Á»µõP uÚx ÁõÌUøPø¯z xÁUQÚõº. AÁº {vzxøÓ°À
A¾Á»µõP¨ £o¦›¢u ÷£õv¾® A¾Á»P ÷|µ® uÂºzx Põø» ©ØÖ® ©õø»
÷|µ[PøÍ C¯Ø¤¯À B´ÄU Th[PÎÀ PÈzuõº. uß Ãmiß J¸ £Svø¯
B´ÄU Th©õP ©õØÔ Qøhzu¨ ö£õ¸ÒPøÍU öPõsk E¸ÁõUP¨£mh
P¸ÂPøÍ øÁzxU öPõsk B´ÄPøÍ ÷©ØöPõshõº. 1917 B® Bsk
áüø» ©õuzvÀ Aµ_¨ £oø¯ xÓ¢x öPõÀPzuõ £ÀPø»U PÇPzvÀ C¯Ø¤¯À
÷£µõ]›¯µõPa ÷\º¢uõº. 1929 B® Bsk B[Q÷»¯ Aµ\õ[P® AÁ¸US "\º'
£mh® `mi¯x. BÚõÀ AÁº uß ö£¯¸US •ßÚõÀ "\º' £mhzøu¨
£¯ß£kzu Â¸®£ÂÀø».
AÁº Psk¤izu "Cµõ©ß ÂøÍÄ' uØö\¯»õP Psk¤iUP¨£mhuÀ»,
HÓzuõÇ HÊ BskPÍõP öuõhº¢x ö£õÖø©²hß ö\ú B´Âß ÂøÍ÷Á
BS®.
1921 B® Bsiß ÷PõøhU Põ»zvÀ, AÁº •uß •u¼À I÷µõ¨£õÂØS
PhÀ £¯n® ö\ú÷£õxuõß C¢u B´ÄPÒ xÁ[QÚ. BÌPh¼ß }›¼¸¢x
öÁÎ¨£mh AÇQ¯ }» {Ó® Cµõ©Ûß PÁÚzøuU PÁº¢ux. AÁº «sk®
C¢v¯õ v¸®¤¯Ähß PõØÖ, }º, £ÛUPmi ©ØÖ® SÁõºmì ÷£õßÓ JÎ
Fk¸Ä® FhP[PÎß ‰»UTÖPÍõÀ HØ£k® JÎa]uÓÀ £ØÔ P¸zv¯À
©ØÖ® ÷\õuøÚ C¯À B´ÄPøÍ ÷©ØöPõshõº. ÷£µõ]›¯º Cµõ©ß ö\ú
÷\õuøÚ ]uÔ¯ JÎ¯õÚx £kQßÓ JÎ°¼¸¢x ©õÖ£mhx Gß£uøÚU
Põmi¯x. Cx÷Á ¦v¯ ÂøÍøÁ Psk¤iUP ÁÈÁSzux. JÎa]uÓÀ £ØÔ¯
B´ÄPøÍ ÷©ØöPõshø©UPõPÄ®, AÁ¸øh¯ ö£¯µõ÷»÷¯ ÁÇ[P¨£k®
Cµõ©ß ÂøÍøÁ Psk¤izuø©UPõÄ® CÁ¸US 1930 B® Bsk i\®£º
©õu® 10 B® ÷uv ÷|õ£À £›_ ÁÇ[P¨£mhx.
1933 B® BsiÀ ö£[PÑ›À EÒÍ C¢v¯ AÔÂ¯À ©ØÖ®
öuõÈÀ~m£U PÇP® GßÓ {ÖÁÚzvÀ •uÀ C¢v¯ C¯US|µõP¨ £o°À
÷\º¢uõº. 1943 B® Bsk "Cµõ©ß {ÖÁÚ®' GßÓ Bµõá] B´ÁPzøu
{ÖÂÚõº. uÚx Bµõá]PøÍ 82 B® Á¯x Áøµ öuõhº¢x |hzvÚõº. AÁµx
©µn÷© AÁµx Bµõá]PÐUS •ØÖ¨¦ÒÎ øÁzux.
187
www.tntextbooks.in
5. ªßPõ¢u Aø»PÐ®, Aø» JÎ°¯¾®
L£õµ÷h°ß ªßPõ¢uz yshÀ {PÌÁõÚx Põ»zøu¨ ö£õ¸zx J¸

¦ÒÎ°À HØ£k® Põ¢u¨¦» ©õÖ£õk, A¢u¨ ¦ÒÎ°À J¸ ªß¦»zøu
E¸ÁõUS® GÚ ÂÍUQ¯x. ©õUìöÁÀ, 1865À C¯ØøP°À J¸ Jzu Aø©¨¦
(symmetry in nature) EÒÍx GÚ _miU PõmiÚõº. AuõÁx Põ»zøu¨
ö£õ¸zx J¸ ¦ÒÎ°À HØ£k® ªß¦» ©õÖ£õk A¢u¨ ¦ÒÎ°À
Põ¢u¨¦»zøu E¸ÁõUS®. CuØS Põ»zøu¨ ö£õ¸zx J¸ ¦»zvÀ (ªß
AÀ»x Põ¢u) HØ£k® ©õÖ£õk ©ØöÓõ¸ ¦»zøu E¸ÁõUS® Gß£uõS®.
JßÖUöPõßÖ ö\[SzuõP HØ£k® ªß ©ØÖ® Põ¢u¨¦» ©õÖ£õkPÒ ªßPõ¢u
©õÖ£õkPøÍ öÁÎ°À (space) E¸ÁõUS® GßÓ •iÂøÚ ©õUìöÁÀ
÷©ØöPõÒÍ ÷©ØSÔ¨¤mh P¸zx ÁÈÁøP ö\úx. CzuøP¯ ©õÖ£õkPÒ,
Aø»PÎß £s¦PøÍU öPõsk £¸¨ö£õ¸Ò FhPzvß (Material Medium)
EuÂ°ßÔ öÁÎ°À £µÄQßÓÚ. CÁØÔØS ªßPõ¢u Aø»PÒ GßÖ ö£¯º.
5.1.1 ªß Põ¢u Aø»PÒ (Electromagnetic waves)
©õUìöÁÀ TØÔß£i, Y
• k U S Â U P ¨ £ m h B B
E E
ªßÞmh[PÒ ªßPõ¢u
PvºÃa]ß ‰»[PÒ BS®.
ªßPõ¢u Aø»PÎÀ X
HØ£k® ªß ©ØÖ® Põ¢u¨
¦» öÁUhºPÒ JßÖUöPõßÖ E E
Z B B
ö\[SzuõP Aø©Á÷uõk
©mk©À»õ©À Cµsk® £h® 5.1 ªßPõ¢u Aø»PÒ
C¯UP vø\US SzuõP
Aø©²®. C¢u ©õÖ£õkPÒ, Aø»PÎß £s¦PøÍU öPõsk £¸¨ö£õ¸Ò
FhPz vß EuÂ°ßÔ öÁÎ°À (Free space) £µÄQßÓÚ. C¢u ªßPõ¢u
Aø»PÒ SÖUPø»PÍõS®.
→
£h® 5.1À Põmi¯£i ªß¦» ©õÖ£õk (E) Y vø\°¾®, Põ¢u¨¦»
→
©õÖ£õk (B) Z vø\°¾® ©ØÖ® Aø» £µÄÁx +X vø\°¾©õP
Põmh¨£kÒÍÚ.
188
www.tntextbooks.in
5.1.2 ªßPõ¢u Aø»PÎß ]Ó¨¤¯À¦PÒ (Characteristics of

electromagnetic waves)
(i) •kUSÂUP¨£mh ªßÞmh[PÍõÀ ªßPõ¢u Aø»PÒ E¸ÁõQßÓÚ.
(ii) CøÁ £µÄÁuØS £¸¨ö£õ¸Ò FhP® ÷uøÁ°Àø».
→ →
(iii) ªßPõ¢u Aø»PÎÀ HØ£k® ªß (E) ©ØÖ® Põ¢u¨¦» (B) öÁUhºPÒ
JßÖUöPõßÖ ö\[SzuõP Aø©Á÷uõk ©mk©À»õ©À C¯UP vø\US SzuõP
Aø©²®. GÚ÷Á ªßPõ¢u Aø»PÒ SÖUPø»PÒ BS®.
→ →
(iv) E ©ØÖ® B ©õÖ£õkPÒ ö£¸© ©ØÖ® ]Ö© ©v¨¦PøÍ J÷µ Põ»zvÀ
ö£ÖQßÓÚ.
(v) CøÁ öÁØÔhzvÀ (vaccum) AÀ»x öÁÎ°À 3×108 m s−1
1
vø\÷ÁPzvÀ ö\ÀQßÓÚ. CuØPõÚ öuõhº¦ c = . (µ – öÁØÔhzvß
µo εo o
Em¦SvÓß (permeability) ©ØÖ® εo & öÁØÔhzvß ÂkvÓß (permittivity).

(vi) ªßPõ¢u Aø»°ß BØÓÀ, ªß ©ØÖ® Põ¢u¨¦» öÁUhºPÎÀ
\©©õP £[Qh¨£mkÒÍx.
(vii) ªßPõ¢u Aø»PÒ ªßÞmhªßÔ Aø©ÁuõÀ, AøÁ ªß¦»z
uõ¾®, Põ¢u¨¦»zuõ¾® Â»PÀ AøhÁvÀø».
5.1.3 öíºmì B´Ä (Hertz experiment)
1888À ªßPõ¢u Aø»PÒ
Ç¨£øu uÚx B´Âß ‰»® A
öíºmì EÖv ö\úõº. Aø»ÄÖ®

ysk _¸Ò
ªßÞmh®, ªßPõ¢u Aø»PøÍ S1
öÁÎÂk® GßÓ Ai¨£øhz S2
uzxÁzvÀ B´Ä Aø©¢ux. EnºÂ
Aø»ÄÖ® ªßÞmhzvß C¯UP B
BØÓÀ Põµn©õP C¢u Aø» BØÓÀ
HØ£kQÓx. £h® 5.2 öíºmì B´Ä
B´Âß Aø©¨¦ £h® 5.2À Põmh¨£mkÒÍx. CvÀ A ©ØÖ® B GßÓ
Ç E÷»õPz uPkPÒ JßÖUöPõßÖ 60 cm öuõø»ÂÀ øÁUP¨£kQßÓÚ.
C¢u E÷»õPz uPkPÒ, S1 ©ØÖ® S2 GßÓ £Í£Í¨£õUP¨£mh Ç E÷»õPU
÷PõÍ[PÐhß ui©ÚõÚ uõªµUP®¤ öPõsk CønUP¨£mkÒÍÚ. ysk
_¸Ò JßÔß ‰»®, E¯º ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õhõÚx Ç ÷PõÍ[PÐUS
Cøh÷¯ EÒÍ ]Ô¯ CøhöÁÎUS AÎUP¨ £kQÓx.
E¯ºªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiß Põµn©õP S1 ©ØÖ® S2US Cøh÷¯ ]Ô¯
189
www.tntextbooks.in
£Sv°À EÒÍ PõØÖ A¯Û¯õUP® Aøh¢x uPkPÐUQøh÷¯ J¸ ªß÷£õUS

{PÇ ÁÈ ÁøP ö\´QÓx. S1 ©ØÖ® S2 US Cøh÷¯ ö£õÔ HØ£kQÓx. ©ØÖ®
E¯º AvºöÁs ªßPõ¢u Aø»PÐ® E¸ÁõS®. C¢u B´Âß ‰»® 5 × 107
Hz AvºöÁs öPõsh ªßPõ¢u Aø»PøÍ öíºmì E¸ÁõUQÚõº.
A ©ØÖ® B GßÓ uPkPÒ SøÓ¢u ªß÷uUS vÓß (C) Eøh¯
ªß÷uUQ¯õPÄ®, Cøn¨¦U P®¤PÒ, SøÓ¢u ußªß yshÀ Gs (L) Eøh¯
ªßysi¯õPÄ® ö\¯À£kQßÓÚ. uPkPÐUQøh÷¯ ªßÞmh[PÒ
Aø»ÄÖ®÷£õx, E¯º AvºöÁs ©v¨¦
1
ν = BS®.
2π LC
AvºöÁs
Aø»}Í® Hz
γ − PvºPÒ
22
10
1021
20
10
19
º X-PvºPÒ 10
1A
1018
1 nm 17
10
¦Ó Fuõ 1016
15
10
1 m 14
10
PsqÖ JÎ
APa ]Á¨¦
Apa ]Á¨¦ 1013
12
10
11
10
1 cm ø©U÷µõ Aø»PÒ 10
10
9
10
1m
TV. FM 108
7
÷µi÷¯õ Aø»PÒ 10
6
vmh J¼
vmh¨ £µ¨¦
£µÁÀ 10
1 km
105
4
10
}sh Aø»PÒ 103
£h® 5.3 ªßPõ¢u {Ó©õø»
190
www.tntextbooks.in
5.1.4 ªßPõ¢u {Ó©õø» (Electromagnetic spectrum)

öíºmì, ªßPõ¢u Aø»PøÍ E¸ÁõUQU Põmi¯¤ÓS, £ÀÁøP
QÍºa]PÒ (excitation) ‰»©õP, £À÷ÁÖ Aø»}Í¨ £SvPÎÀ ªßPõ¢u
Aø»PÒ ÷uõØÖÂUP¨£mhÚ.
Aø»}Í[PÒ AÀ»x AvºöÁsPøÍU öPõsk •øÓ¯õP
ÁøP¨£kzu¨£mh ªßPõ¢u Aø»PÒ ªßPõ¢u {Ó©õø» GÚ¨£k®.
ªßPõ¢u {Ó©õø» APßÓ ö|kUP® öPõsh Aø»}Í[PøÍ AÀ»x
AvºöÁsPøÍU öPõshx. ªßPõ¢u {Ó©õø»PÒ AøÚzx® öÁÆ÷ÁÖ
¤›ÄPÍõPÄ®, xøn¨ ¤›ÄPÍõPÄ®, QÍºa] {ø»USz uUPÁõÖ
Aø»}Ízvß HÖ Á›ø\°À öPõkUP¨£mkÒÍÚ. AøÚzx ªßPõ¢u
Aø»PÐ® JÎ°ß vø\÷ÁPzvÀ ö\ÀQßÓÚ. ªßPõ¢u Aø»PÎß
C¯Ø£s¦PÒ, Auß Aø»}Ízøu¨ ö£õ¸zx Aø©²®. BÚõÀ QÍºa]
{ø»°ß ußø©ø¯¨ ö£õ¸zx Aø©¯õx. ]» {Ó©õø» Á›ø\PÒ JßÓß «x
©ØöÓõßÖ ö£õ¸¢xÁx, AøÁ öÁÆ÷ÁÖ •øÓPÎÀ E¸ÁõÁøu SÔUQÓx.
AmhÁøn 5.1À ªßPõ¢u {Ó©õø»°À Ah[Q²ÒÍ öÁÆ÷ÁÖ
ªßPõ¢u Aø»PÎß ‰»[PÒ, Aø»}Í ©ØÖ® AvºöÁs ö|kUP[PÒ
öPõkUP¨£mkÒÍx.
AmhÁøn 5.1
(÷uºÂØS E›¯ußÖ)
Á. ö£¯º ‰»[PÒ Aø»}Í ö|kUP® AvºöÁs
Gs (m) ö|kUP® (Hz)
1. γ – PvºPÒ
Pv›¯UPz uÛ©[PÎß 10−14 − 10−10 3 × 1022 – 3x 1018
AqUP¸ ©ØÖ®
AqUP¸ Âø\PÎ¼¸¢x
2. X-PvºPÒ Av÷ÁP 1 × 10−10–3 × 10−8 3 × 1018 – 1 × 1016
G»UmµõßPÒ
E÷»õPzuõÀ
ukUP¨£k® ÷£õx
3. ¦ÓFuõ ªßÛÓUPzvÀ 6 x 10−10–4 × 10−7 5 x 1017 – 8 × 1014
(UV) AqUPÐ®
‰»UTÖPÐ®
4. PsqÖ öÁs_hº {ø»°¾ÒÍ vh¨ 4 x 10−7 – 8 x 10−7 8 x 1014 – 4 x 1014
JÎ ö£õ¸Ò, JÎº ÂÍUSPÒ
5. APa]Á¨¦ öÁ¨£¨ ö£õ¸ÒPÎß 8 x 10−7 – 3x 10−5 4 x 1014 – 1 × 1013
‰»UTÖPÒ
6. ø©U÷µõ G»UmµõÛ¯À P¸ÂPÒ 10−3 – 0.3 3 x 1011 – 1 x 109
Aø»PÒ (öÁØÔhU SÇõ´)
7. ÷µi÷¯õ ªß Phzx® P®¤PÎÀ 10−104 3 x 107 – 3 x 104
AvºöÁs ªßÞmh[PøÍ •kUS
Aø»PÒ Â¨£uß ‰»®
191
www.tntextbooks.in
5.1.5 ªßPõ¢u Aø»PÎß £¯ßPÒ

ªßPõ¢u Aø»PÎß ]» £¯ßPÒ öPõkUP¨£mkÒÍÚ.
1. ÷µi÷¯õ Aø»PÒ : C¢u Aø»PÒ ÷µi÷¯õ ©ØÖ® öuõø»UPõm]
ö\´vz öuõhº¦US¨ £¯ß£kQÓx. 530 kHz •uÀ 1710 kHz Áøµ²ÒÍ
Aø»PÒ AM Á›ø\°¾®, 54 MHz Áøµ²ÒÍ AvP AvºöÁs Aø»PÒ
SøÓ¢u Aø» Á›ø\°¾® £¯ß£kQßÓÚ.
öuõø»UPõm] (TV) Aø»°ß ö|kUP® 54 MHz •uÀ 890 MHz
Áøµ°¾® FM Á›ø\°À 88 MHz •uÀ 108 MHz Áøµ°¾® ö\À÷£õßPÎÀ
«E¯º AvºöÁs (ultra high frequency) Á›ø\°¾® ÷µi÷¯õ Aø»PÒ
£¯ß£kQßÓÚ.
2. ø©U÷µõ Aø»PÒ : ªPU SøÓ¢u Aø»}Í® EÒÍuõÀ C¢u Aø»PÒ
÷µhõº ©ØÖ® ö\´vz öuõhº¦US¨ £¯ß£kQßÓÚ. Ãmk E£÷¯õP¨
ö£õ¸ÍõÚ ø©U÷µõ Aø» \ø©¯ÀP»ßPÒ, C¢u Aø»PÎß ]Ó¢u £¯ß£õk
BS®.
3. APa]Á¨¦ PvºPÒ :
(i) APa]Á¨¦ ÂÍUSPÒ •h}US ]Qaø\US¨ £¯ß£kQßÓÚ.
(ii) APa]Á¨¦ JÎ¨£hÂ¯À ÁõÛø» um£öÁ¨£ •ßÚÔÂ¨¦US
£¯ß£kQÓx.
(iii) PõØÖ, Ahº£Û (thick fog), ‰k£Û ÷£õßÓøÁ APa]Á¨¦U
PvºPøÍ EmPÁºÁvÀø». CuÚõÀ öuõø»ÂÀ EÒÍÁØøÓ {ÇØ£hö©kUP
CøÁ £¯ß£kQßÓÚ.
(iv)APa]Á¨¦ EmPÁº {Ó©õø», ‰»UTÖ Pmhø©¨¦PøÍ
Bµõ´ÁuØS £¯ß£kQßÓÚ.
4. PsqÖ JÎ : ö£õ¸ÒPÎ¼¸¢x EªÇ¨£k® AÀ»x
GvöµõÎUP¨£k® PsqÖ JÎø¯U öPõsk |®ø©a _ØÔ
|øhö£ÖÁÚÁØøÓ £õºUPÄ® AÔ¯Ä® •iQÓx. Cuß Aø»}Í ö|kUP®
4000Å •uÀ 8000Å Áøµ EÒÍx
5. ¦Ó FuõU PvºPÒ :
(i) £õUj›¯õUPøÍ AÈ¨£uØS® ©¸zxÁ E£Pµn[PÎÀ EÒÍ
~sq°º Q¸ªPøÍU öPõÀ»Ä® (sterilization) £¯ß£kQßÓÚ.
(ii) C¢u ÁøPU PvºPÒ ÷£õ¼ £zvµ[PøÍU PshÔ¯Ä®, øP÷µøP
£vÄPøÍU PshÔ²® uh¯Â¯À B´ÁP[PÎ¾® (Forensic lab)
£¯ß£kQßÓÚ.
(iii) EnÄ¨ ö£õ¸ÒPÒ öPhõ©À £õxPõUP¨ £¯ß£kQßÓÚ.
(iv) AqÂß Pmhø©¨ø£U PshÔ¯¨ £¯ß£kQßÓÚ.
192
www.tntextbooks.in
6. X PvºPÒ
(i) ©¸zxÁz xøÓ°À ÷|õ´ Psknº P¸Â¯õP £¯ß£kQßÓÚ.
(ii) vs©[PÎß £iP Pmhø©¨ø£ Bµõ´ÁuØS¨ £¯ß£kQßÓÚ.
7. γ PvºPÒ :
AqUP¸ Pmhø©¨¦ £ØÔ¯ £¯ÝÒÍ uPÁÀPøÍz u¸QßÓÚ. ©ØÖ®
¦ØÖ÷|õ´ ]Qaø\US¨ £¯ß£kQßÓÚ.
5.2 {Ó©õø»PÎß ÁøPPÒ (Types of spectra)

{Ó©õø»©õÛ°À øÁUP¨£mh, •¨£mhPö©õßÔß«x öÁÒöÍõÎ
£k®÷£õx, £À÷ÁÖ Aø»}Í[PÒ Eøh¯ Aø»PÍõP öÁÆ÷ÁÖ vø\PÎÀ
vø\©õØÓ® AøhQßÓÚ. öuõø»÷|õUQ°ß GÀø»USÒ ¤ÍøÁ°ß
¤®£[PÒ £» Ásn[PÎÀ QøhUS®. CzuøP¯ ¤®£[PøÍ÷¯ {Ó©õø»
GßQ÷Óõ®.
÷\õi¯ BÂ ÂÍUQÚõÀ JÎ³mh¨£k® ö£õÊx ¤ÍøÁ°ß Cµsk
¤®£[PÒ {Ó©õø»°À ©g\Ò {Ó¨£Sv°À QøhUQßÓÚ. C¢u ÷\õi¯®
öÁÎÂk Á›PÎß Aø»}Í[PÒ •øÓ÷¯ 5896Å ©ØÖ® 5890Å. Cx
÷\õi¯zvß {Ó©õø» GßÖ AøÇUP¨£kQßÓx.
£» ö£õ¸ÒPÎ¼¸¢x ö£ØÓ {Ó©õø»PøÍ (i) öÁÎÂk {Ó©õø»
(emission spectra) (ii) EmPÁº {Ó©õø» (absorption spectra) GÚ Cµsk
ÁøPPÍõP¨ ¤›UP»õ®.
(i) öÁÎÂk {Ó©õø» (Emission spectrum)
JÎ ‰»® JßÔ¼¸¢x ÷|µi¯õP öÁÎÂh¨£k® JÎø¯
{Ó©õø»©õÛø¯U öPõsk Bµõ²® ÷£õx öÁÎÂk {Ó©õø»ø¯¨ ö£Ó»õ®.
JÆöÁõ¸ JÎ ‰»•® Auß ]Ó¨¤¯À¦US HØÓ öÁÎÂk {Ó©õø»ø¯¨
ö£ØÔ¸US®.
öÁÎÂk {Ó©õø»ø¯ ‰ßÖ £SvPÍõP¨ ¤›UP»õ®. AøÁ¯õÁÚ :
1. öuõhº {Ó©õø» 2. Á› {Ó©õø» 3. £møh {Ó©õø»
1. öuõhº {Ó©õø» (Continuous spectrum)
öuõhº {Ó©õø» Gß£x CøhöÁÎ CÀ»õ©À GÀ»õ Aø»}Í[PøÍ²®
Eøh¯ JÎ³mh¨£mh £møh¯õS®. Cx Fuõ •uÀ ]Á¨¦ Áøµ°»õÚ
{Ó[PøÍU öPõshx C¢u {Ó©õø» JÎ ‰»zvß öÁ¨£{ø»ø¯¨ ö£õÖzx
©mk÷© Aø©²®. ©ØÖ® JÎ‰»zvß ußø©ø¯¨ ö£õÖzx Aø©¯õx.
E¯º öÁ¨£ {ø»°¾ÒÍ vh¨ö£õ¸ÒPÒ, }º©¨ ö£õ¸ÒPÒ, Põº£ß ÂÀ
(carbon arc) ©ØÖ® ªß CøÇÂÍUS (electric filament lamp) CÁØÔ¼¸¢x
öuõhº {Ó©õø»ø¯¨ ö£Ó»õ®.
193
www.tntextbooks.in
2. Á›{Ó©õø»
Á› {Ó©õø» Gß£x Áøµ¯ÖUP¨£mh Aø» }Í[PøÍU öPõsh
Tºø©¯õÚ Á›PÍõS®. {Ó©õø» Á›PÒ öÁÎÂk® ö£õ¸Îß ]Ó¨¤¯À¦
öPõshuõS®. CøÁ Áõ²Âß ußø©ø¯U PshÔ¯ £¯ß£kQßÓÚ.
Áõ² {ø»°¾ÒÍ
AqUPÒ AuõÁx QÍºa]
Aøh¢u PmhØÓ AqUPÒ (free
H H H H
atoms) Á› {Ó©õø»ø¯ £h® 5.4 øímµáÛß Á› {Ó©õø»
öÁÎÂkQßÓÚ. Aq{ø»
°¾ÒÍ ö£õ¸ÒPÍõÚ ÷\õi¯ BÂ ÂÍUQ¾ÒÍ ÷\õi¯®, £õuµ\ BÂ
ÂÍUQ¾ÒÍ £õuµ\®. ªßÛÓUPU SÇõ´PÎÀ EÒÍ PmhØÓ AqUPÒ
BQ¯ÁØÔ¼¸¢x Á› {Ó©õø»ø¯¨ ö£Ó»õ® (£h® 5.4).
3. £møh {Ó©õø» (Band spectrum)
CøÁ, J¸ •øÚ°À Tºø©¯õPÄ® ]Ôx ]ÔuõP ö|¸UP® SøÓ¢x
öPõs÷h Á¢x ©Ö•øÚ°À ©[P»õPÄ® ÇUQßÓ £» ö£õ¼Ä¨
£møhPÍõÀ BÚøÁ.
‰»UTÖPÎ¼¸¢x £møh {Ó©õø»ø¯¨ ö£Ó»õ®. Cx öÁÎÂk®
‰»UTÔß ]Ó¨¤¯Àø£¨ ö£õ¸zx Aø©²®. PõÀ]¯® AÀ»x ÷£›¯®
E¨¦PÒ ¦ß\ß _hº ÂÍUQ¾® ©ØÖ® Põº£ß&øh&BUø\k, A®÷©õÛ¯õ
ø|mµáß ÷£õßÓøÁ Áõ²{ø»°À ªßÛÓUPU SÇõ°¾® £møh
{Ó©õø»ø¯ öPõkUQßÓÚ. C¢u¨ £møhPøÍ ªP AvP £SvÓß (resolving
power) {Ó©õø» ©õÛø¯U öPõsk Bµõ²®ö£õÊx JÆöÁõ¸ £møh²®,
T›¯ •øÚ°À (öuÎÁõÚ) AvP ö|¸UP©õPÄ®, ©Ö•øÚ°À ö|¸UP®
SøÓ¢x® Põn¨£k®. AvP AÍÂ»õÚ ö©À¼¯ Á›PøÍU öPõskÒÍøuU
Põn»õ®. £møh {Ó©õø»ø¯U öPõsk J¸ uÛ©zvß ‰»UTÖ Pmhø©¨ø£
AÔ¯»õ®.
(ii) EmPÁº {Ó©õø»
JÎ‰»® JßÔ¼¸¢x öÁÎÂh¨£k® JÎ¯õÚx Kº EmPÁº ö£õ¸Îß
ÁÈ÷¯ ö\¾zu¨£mh¤ß {Ó©õø»©õÛø¯U öPõsk Bµõ²®ö£õÊx
EmPÁº {Ó©õø» QøhUQßÓx. JÆöÁõ¸ ö£õ¸Ð® Auß ]Ó¨¤¯À¦US
HØÓ EmPÁº {Ó©õø»ø¯¨ ö£ØÔ¸US®.
öÁÎÂk {Ó©õø»ø¯¨ ÷£õßÖ EmPÁº {Ó©õø»²® ‰ßÖ ÁøPPÒ
öPõshx. CøÁ¯õÁÚ : 1. öuõhº EmPÁº {Ó©õø» 2. Á› EmPÁº {Ó©õø»
3. £møh EmPÁº {Ó©õø».
194
www.tntextbooks.in
1. öuõhº EmPÁº {Ó©õø»

öÁÒøÍ JÎ¨£õøu°À øÁUP¨£mh £aø\U Psnõi JßÖ £aø\
Ásnzøuz uÂµ ©ØöÓÀ»õ Ásn[PøÍ²® EmPÁº¢x, öuõhº EmPÁº
{Ó©õø»ø¯ EªÌQÓx.
2. Á› EmPÁº {Ó©õø»
º
5896 A º
5890 A º
5896 A º
5890 A
£h® 5.5 ÷\õi¯zvß öÁÎÂk ©ØÖ® EmPÁº {Ó©õø»

Põº£ß ÂÀ¼¸¢x Á¸® JÎø¯ ÷\õi¯ BÂ ÁÈ¯õP AÝ©vzx
AuøÚ {Ó©õø»©õÛø¯U öPõsk Bµõ²®÷£õx QøhUS®
öuõhº{Ó©õø»°À Cµsk P¸ø© Á›PÒ ©g\Ò £Sv°À £h® 5.5À
Põmi¯ÁõÖ QøhUS®.
3. £møh EmPÁº {Ó©õø» (Band absorption spectrum)
öÁÒøÍ JÎø¯ A÷¯õiß BÂ AÀ»x }ºzu {ø»°¾ÒÍ Cµzu®
AÀ»x S÷Íõ÷µõ¤À (Chlorophyll) AÀ»x ]» PÛ© ©ØÖ® P›© Pøµ\ÀPÒ
ÁÈ÷¯ ö\¾zx®÷£õx öuõhºa]¯õP JÎ³mh¨£mh ¤ßÚo°À P¸ø©¯õÚ
£møhPÒ Põn¨£k®. \õ¯[PÒ u¯õ›UP £møh EmPÁº {Ó©õø»
£¯ß£kQÓx.
5.2.1 L¨µõß÷íõ£º Á›PÒ (Fraunhofer lines)
`›¯ {Ó©õø»ø¯ EØÖ ÷|õUS® ÷£õx Ax £» P¸ø© Á›PøÍU
öPõskÒÍøuU Põn»õ®. `›¯ {Ó©õø»°À EÒÍ C¢u P¸ø© Á›PÐUS
L¨µõß÷íõ£º Á›PÒ GßÖ ö£¯º. `›¯ {Ó©õø», Á› EmPÁº {Ó©õø»US
J¸ GkzxUPõmhõS®.
`›¯Ûß Em£Sv¯õÚ JÎ ©sh»® (Photosphere) ªP AvP©õP
14 × 106 K öÁ¨£{ø»°À EÒÍx. Cx öuõhº {Ó©õø»ø¯ öÁÎÂk®.
`›¯Ûß öÁÎ¨£Sv¯õÚ {Ó ©sh»® (Chromosphere) Em£Svø¯ J¨¤h
SøÓ¢u ©v¨£õÚ 6000 K öÁ¨£{ø»ø¯ öPõskÒÍx. £» uÛ©[PÒ C[S
Áõ² {ø»°À EÒÍÚ.
Em¦Ó¨ ö£õ¼Ä Ámi¼¸¢x Á¸® JÎ, `›¯Ûß öÁÎ¨£Sv ÁÈ÷¯
Á¸®ö£õÊx {Ó©sh»zvÀ EÒÍ uÛ©[PÍõÀ ]» Aø»}Í[PÒ
EmPÁµ¨£mk, {Ó©õø»°À ÇÒ Á›PÒ HØ£kQßÓÚ.
£» ö£õ¸ÒPÎß EmPÁº {Ó©õø»ø¯a `›¯ {Ó©õø»°ß
L¨µõß÷íõ£º Á›PÐhß J¨¤mk, `›¯ ÁÎ ©sh»zvÀ Põn¨£k®
uÛ©[PÒ PshÔ¯¨£kQßÓÚ.
195
www.tntextbooks.in
5.2.2 JÎºuÀ (Fluorescence)

J¸ Aq AÀ»x ‰»UTÖ Aø©¨¦, BØÓø» EmPÁ¸®ö£õÊx QÍºa]
Aøh¢x E¯º BØÓÀ ©mhzøua ö\ßÓøh²®. AÆÁõÖ ö\ßÓøh¢u, Aø©¨¦
10&5 ö|õiUSU SøÓÁõÚ Põ»zvØSÒ SøÓ¢u BØÓÀ ©mhzvØS
v¸®¦®÷£õx AvP Aø»}Í PvºÃa_PøÍ EªÊ®. C¢u Aø©¨¦ C¨÷£õx
JÎºÁøuU Põn»õ®.
UV Pvº ]» uÛ©[PÎß«x £k®ö£õÊx PsqÖ JÎø¯ öÁÎÂk®.
£kPvµõÚ UV PvºPÒ A¢u uÛ©zvß «x £k®Áøµ ©mk÷© JÎºuÀ
E¸ÁõS®. £k® JÎ {ßÓÄhß öÁÎÁ¸® JÎ²® {ßÖ Âk®.
5.2.3 {ßöÓõÎºuÀ (Phosphorescence)
]» uÛ©[PÎÀ EÒÍ ‰»UTÖPÒ £kQßÓ UV PvºPøÍ EmPÁºÁuõÀ
QÍºa] AøhQßÓÚ. CøÁ EhÚi¯õP ußÝøh¯ £øÇ¯ {ø»ø¯ AøhÁx
CÀø». ©ØÖ® QÍºa]¯øh¯a ö\´²® PvºÃa]øÚ {Özv¯ ¤ÓS® Th
JÎºuÀ öuõhºQÓx. CÆÁõÖ HØ£k® ¤ßu[Q JÎºuø» {ßöÓõÎºuÀ
GßQ÷Óõ®.
5.3 JÎ°ß öPõÒøPPÒ (Theories of light)
JÎ £µÄuÀ £ØÔ¯ G¢uöÁõ¸ öPõÒøP²® JÎ°ß £s¦PøÍ ÂÍUPU
Ti¯uõP ÇUP ÷Ásk®. JÎ, J¸ ÁøP BØÓÀ Gß£uõÀ K›hzv¼¸¢x
©ØöÓõ¸ ChzvØS £µÁ ÷Ásk®. JÎ £µÁ £¸¨ö£õ¸Ò FhP®
÷uøÁ°Àø».
BØÓ»õÚx Cµsk •øÓPÎÀ Kº Chzv¼¸¢x ©ØöÓõ¸ ChzvØS¨
£µÄQÓx. (i) SÔ¨¤mh vø\÷ÁPzvÀ ö\À¾® ~s xPÒPÎÚõÀ £µÄQÓx.
(ii) Aø» ÁiÁzvÀ £µÄQÓx. Aø» ÁiÁzvÀ Phzu¨£k® ö£õÊx Aø»
£µÄ® FhP® |P¸ÁvÀø». JÎø¯¨ £ØÔ ¤µ£»©õÚ C¯Ø¤¯À ÁÀ¾ÚºPÒ
TÔ¯ öPõÒøPPÒ R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍÚ.
5.3.1 ~sxPÒ öPõÒøP (Corpuscular Theory)

{³mhÛß CUöPõÒøP°ß£i, JÎ‰»® ©ØÖ® JÎºö£õ¸ÒPÒ ¯õÄ®
~so¯, {øÓ¯ØÓ (¦ÓUPoUPzuUP ªPa ]Ô¯ {øÓ), öuõhºa]¯õP, •Ê
«m]²Ö® ~s xPÒPøÍ EªÌQßÓÚ. CøÁ ~so©[PÒ GÚ¨£k®.
AzxPÒPÒ J¸£izuõÚ (homogeneous) FhPzvÀ GÀ»õz vø\PÎ¾®
JÎ°ß vø\÷ÁPzxhß ÷|ºU÷PõmiÀ C¯[SQßÓÚ.
C¢u ~s xPÒPÒ ªPa]Ô¯ÚÁõP Ç¨£vÚõÀ CÁØÔøÚ öÁÎ°k®
JÎº ö£õ¸ÒPÒ }sh Põ»zvØS JÎø¯ EªÌ¢uõ¾® AÁØÔß {øÓPÎÀ
CÇ¨¦ HØ£kÁvÀø».
196
www.tntextbooks.in
JÎ°ß BØÓÀ, C¢~sxPÒPÎß C¯UP BØÓ÷»¯õS®. C¢u ~s

xPÒPÒ Psoß ÂÈzvøµ°À ÷©õxÁuõÀ £õºøÁ HØ£kQÓx.
~sxPÒPÎß £¸© ÷ÁÖ£õk Põµn©õP öÁÆ÷ÁÖ {Ó[PÒ EshõQßÓÚ.
ªP ÷ÁP©õPa ö\ÀÁuõÀ CøÁ Dº¨¤¯À Âø\°ÚõÀ £õvUP¨£hõ©À
÷|ºU÷Põmk £õøu°À ö\ÀQßÓÚ. Cµsk FhP[PøÍ¨ ¤›US® uÍzøu
C¢u ~sxPÒPÒ Aøh²® ö£õÊx PÁµ¨£kQßÓÚ AÀ»x
Âµmh¨£kQßÓÚ. xPÒPÒ Âµmh¨£k® ö£õÊx GvöµõÎ¨¦®, PÁµ¨£k®
ö£õÊx JÎ Â»P¾® HØ£kQßÓÚ.
CUöPõÒøP°ß£i, JÎ°ß vø\÷ÁP® AhºªS FhPzvÀ AvP©õP
ÇUS®. BÚõÀ L÷£õPõÀm ©ØÖ® ø©UPÀ\ß (Focault and Michelson)
B´ÄPÒ JÎ°ß vø\÷ÁP®, AhºªS FhPzøu Âh AhºÄ SøÓ FhPzvÀ
AvP©õP ÇUS® GÚ PõmkQßÓÚ. ÷©¾® ~sxPÒ öPõÒøP°ÚõÀ
SÖURmk ÂøÍÄ, ÂÎ®¦ ÂøÍÄ, uÍ ÂøÍÄ BQ¯ÁØøÓ ÂÍUP
•i¯ÂÀø».
5.3.2 Aø»U öPõÒøP (Wave theory)
øíöáßì TØÔß£i JÎ¯õÚx öuõhº FhPzvß ÁÈ÷¯ Aø»PÍõP
£µÄQÓx. PsqUS¨ ¦»ÚõPõu «m]z ußø© ö£õ¸¢v¯ Duº GßÓ FhP®
öÁÎ •ÊÁx® {øÓ¢xÒÍuõPU P¸vÚõº. JÎ ‰»zv¼¸¢x Á¸®
©õÖ£õkPÒ Aø»ÁiÂÀ öÁÎ°À £µÄÁ÷uõk, BØÓø» AøÚzx¨
£UP[PÎ¾® \©©õP PhzxQßÓÚ.
C¢u Aø»PÒ ö|mhø»PÒ GÚ øíöáßì P¸vÚõº. •u¼À, JÎ°ß
÷|ºU÷Põmk C¯UPzøu Aø»UöPõÒøP°ß Ai¨£øh°À ÂÍUP
•i¯ÂÀø». BÚõÀ ¨µö|À, ¯[ Gß£ÁºPÒ JÎ¯õÚx SÖUPø»PÒ uõß
GßÖ TÔ¯ ¤ÓS \›ö\´¯¨£mhx. Aø»UöPõÒøP¯õÚx ~sxPÒ öPõÒøP
•ßÚ÷µ ÂÍUQ¯ Ai¨£øh¨ £s¦PøÍ ÂÍUQ¯x ©mk©À»õ©À, SÖURmk
ÂøÍÄ, ÂÎ®¦ ÂøÍÄ, uÍÂøÍÄ BQ¯ÁØøÓ²® v¸¨vPµ©õP
ÂÍUQ¯x.
øíöáßì TØÔß£i AhºªS FhPzvÀ JÎ°ß vø\÷ÁP®,
AhºSøÓ FhPzøuU Põmi¾® SøÓÄ. CUP¸zx ÷£õPõÀm ÷\õuøÚ°ß
•iÄPÐhß Jzv¸¢ux.
5.3.3. ªßPõ¢uU öPõÒøP (Electromagnetic theory)
øíáßì, ¨µö|À ÷£õß÷Óõº TÔ¯x ÷£õßÖ JÎ¯õÚx G¢vµ BØÓø»
©õØÓ® ö\´¯ÂÀø», ªßPõ¢u BØÓø» ©õØÓ® ö\´²® ªßPõ¢u Aø»PÒ
GÚ ©õUìöÁÀ {ÖÂÚõº. ªß¦»® ©ØÖ® Põ¢u¨¦»a ö\ÔÄPÎß ©õÖ£õk
PÒ, SÖUPø»PÎß ußø©PøÍ¨ ö£ØÖÒÍÚ GÚ ÂÍUQÚõº. ªßPõ¢u
Aø»PÒ £µÁ FhP® ÷uøÁ°Àø» Gß£øu²® ©õUìöÁÀ ÂÍUQÚõº.
197
www.tntextbooks.in
5.3.4. SÁõsh® öPõÒøP (Quantum theory)

ªßPõ¢uU öPõÒøP¯õÚx, JÎªß ÂøÍÄ GßÓ {PÌøÁ ÂÍUP
C¯»ÂÀø». EªÇ¨£k® AÀ»x EmPÁµ¨£k® BØÓ»õÚx öuõhºa]¯õP
£h® 5.6 Aø» ©ØÖ® SÁõsh® öPõÒøP
AÀ»õ©À, ÷©¾® £SUP C¯»õu, SÁõsh® GÚ¨£k®. BØÓÀ voUP¨£mh

]Ö]Ö ]¨£[PÎß •Ê ©h[SPÍõP ÇUQßÓÚ GÚ 1900&À L¤Íõ[
P¸vÚõº. CUP¸zøu, 1905&À Ißìjß, ÷©¾® Â›Ä£kzv, JÎ¯ø»PÒ
Gß£øÁ BØÓÀ voUP¨£mh ]Ö]Ö ö£mhP[PÒ GÚÄ® AøÁ
L÷£õmhõßPÒ GÚÄ® ÂÍUQÚõº. JÆöÁõ¸ L÷£õmhõÝhß öuõhº¦øh¯
BØÓÀ, E = h ν . CvÀ h Gß£x ¤Íõ[ ©õÔ¼ (h = 6.626 × 10–34 J s), ν
Gß£x ªßPõ¢uU PvºÃa]ß AvºöÁs BS®.
GÚ÷Á, JÎ L÷£õmhõß Cµmøh¨ £sø£¨ ö£ØÖÒÍx GÚ
{ÖÁ¨£kQÓx. AvP BØÓÀ £Sv°À, AøÁ xPÒPÍõPÄ® SøÓ¢u BØÓÀ
£Sv°À Aø»PÍõPÄ® ö\¯Ø£kQßÓÚ (£h® 5.6).
5.4 JÎa]uÓÀ (Scattering of light)

•uß •u¼À »õºm µõ÷» Gß£Áº ÁÎ©sh» ‰»UTÖPÎÀ JÎa]uÓÀ
£ØÔU TÔÚõº. ¦Â ©sh»zv¾ÒÍ Áõ² ‰»UTÖPÍõÀ `›¯ JÎ
]uÓ»øh²® {PÌÄ µõ÷» JÎa]uÓÀ BS®.
JÎa]uÓ¼ß Ai¨£øh, ‰»UTÖPÒ EmPÁºu¾® ©ØÖ® £À÷ÁÖ
vø\PÎÀ öÁÎÂkÁx® BS®. ]uÓ»øh²® AÍÄ, JÎ°ß
Aø»}Ízøu²® ]uÓø» HØ£kzx® xPÎß AÍøÁ²® (size) \õº¢ux.
JÎa]uÓÀ AÍÁõÚx, Auß Aø»}Ízvß |õßS©i ©v¨¦US Gvº
ÂQuzvÀ EÒÍx. CuøÚ µõ÷» JÎa]uÓÀ Âv (Rayleigh’s Scattering law)
GßQ÷Óõ®. GÚ÷Á, SøÓ¢u Aø»}Í[PÒ, }sh Aø»}Í[PøÍ Âh
AvP©õP ]uÓÀ AøhQßÓÚ. ÁÎ©sh» JÎa]uÓÀ Põµn©õP ÁõÚ®
}»{Ó©õPz (blue) ÷uõØÓ©ÎUQÓx. µõ÷» JÎa]uÓÀ Âv°ß£i }» {Ó JÎ
]Á¨¦ {Ó JÎø¯ Âh AvP©õP ]uÓiUP¨£kQÓx. C¢u JÎa]uÓÀ Põµn©õP
198
www.tntextbooks.in
ÁõÚöÁÎ }»{Ó©õP Põm]¯ÎUQßÓx.

|s£Pø» Âh `›¯ Eu¯® ©ØÖ® ©øÓÂß÷£õx `›¯ JÎUPvºPÒ
ÁÎ ©sh»zvÀ }sh öuõø»ÂØSa ö\À» ÷Ási²ÒÍx. CvÀ }»{Ó®
•ÊÁx©õP ]uÓiUP¨£kÁvÚõÀ SøÓÁõP ]uÓiUP¨£kQßÓ ]Á¨¦U
PvºPÒ ©mk÷© £õºøÁ¯õÍøµ AøhQÓx. GÚ÷Á `›¯ß Eu¯®, ©ØÖ®
©øÓÂÀ ]Á¨¦ {Ó©õP ÷uõØÓ©ÎUQÓx.
5.4.1. ißhõÀ JÎa]uÓÀ (Tyndal Scattering)

JÎUPØøÓ J¸ TÌ©U Pøµ\À (Colloidal) ÁÈ¯õPa ö\À¾® ö£õÊx
Auß £õøu öuÎÁõP¨ ¦»ÚõQÓx. CuØSU Põµn® TÌ©zxPÒ, uß«x £k®
JÎø¯a ]uÓa ö\ú÷» BS®. TÌ©zxPÒPÍõÀ JÎ ]uÓiUP¨£k® {PÌÄ
ißhõÀ JÎa]uÓÀ GÚ¨£k®.
5.4.2. Cµõ©ß ÂøÍÄ (Raman effect)
ö£õ¸öÍõßÔß ÁÈ÷¯ JØøÓ{Ó JÎ ö\À¾® ÷£õx ]uÓ»øhQÓx GÚ
1928&B® Bsk \º.].Â.Cµõ©ß ÷\õuøÚ°ß ‰»® PshÔ¢uõº. ]uÓ»øh¢u
JÎ, £kQßÓ AvºöÁsøn ©mk©À»õ©À ]» ¦v¯ AvºöÁsPøÍ²®
öPõsi¸¢ux. CuøÚ Cµõ©ß ÂøÍÄ GßQ÷Óõ®.
Cµõ©ß ÂøÍÂÀ ©õØÓ® Aøh¢u AvºöÁs öPõsh Á›PøÍ Cµõ©ß
Á›PÒ GßQ÷Óõ®. £kQßÓ AvºöÁsøn Âh SøÓÁõÚ AvºöÁs öPõsh
Á›PÒ ì÷hõUì Á›PÒ (Stoke’s lines) BS®. £kQßÓ AvºöÁsøn Âh
AvP©õP AvºöÁs öPõsh Á›PÒ Bsmiì÷hõUì Á›PÍõS®
(Antistoke’s lines). AqUPÍõ¾® ‰»UTÖPÍõ¾® ]uÓiUP¨£mh JÎ°ß
‰»® QøhUS® C¢uz öuõhº Á›PÒ Cµõ©ß {Ó©õø» GÚ¨£k®.
AqUPÒ AÀ»x ‰»UTÖPÒ «x £mk ]uÓ»øh¢u JÎ
L÷£õmhõßPøÍU öPõsk Cµõ©ß ÂøÍøÁ GÎuõP¨ ¦›¢x öPõÒÍ •i²®.
£kQßÓ JÎ hνo BØÓÀ öPõsh L÷£õmhõßPøÍU öPõshuõPU P¸x÷Áõ®.
1. J¸ L÷£õmhõß, vµÁzvß Aq AÀ»x ‰»UTÔß «x ÷©õx®
÷£õx, £kQßÓ L÷£õmhõÛß BØÓ¼ß J¸ £Sv, vµÁzvß Aq AÀ»x
‰»UTøÓ QÍa]²Óa ö\´¯¨ £¯ß£kQÓx. ©ØÓ £Sv ]uÓ»øhQÓx. CuÚõÀ
{Ó©õø»°À SøÓ¢u AvºöÁs öPõsh Á›PÒ ÷uõßÖ®. CøÁ÷¯ ì÷hõUì
Á›PÒ BS®.
2. J¸ L÷£õmhõß, QÍºa]²ØÓ {ø»°¾ÒÍ Aq AÀ»x ‰»UTÔß
«x ÷©õx®ö£õÊx, ]uÓ»iUP¨£mh L÷£õmhõß AvP BØÓø»¨ ö£ÖQÓx.
CuÚõÀ {Ó©õø»°À AvP AvºöÁs öPõsh Á›PÒ ÷uõßÖ®. CøÁ÷¯
Bsmiì÷hõUì Á›PÒ BS®.
199
www.tntextbooks.in
3. ]» {PÌÄPÎÀ, JÎ L÷£õmhõßPÒ, AqUPÒ AÀ»x ‰»UTÖPÎß

«x ÷©õx® ö£õÊx L÷£õmhõßPÒ ]uÖÁuõPU öPõshõ¾®. «m]¨
£s¤ÚõÀ L÷£õmhõÛß BØÓ¼À CÇ¨÷£õ HØ÷£õ {PÌÁvÀø». CuÚõÀ
{Ó©õø»Á› ©õØÓ©øh¯õu AvºöÁsoÀ Põn¨£kQÓx.
νo Gß£x £kQßÓ PvºÃa]ß AvºöÁs ©ØÖ® νs Gß£x ©õv›
(sample) ‰»UTÔÚõÀ ]uÓ»øh¢u PvºÃa]ß AvºöÁs GÚÄ® öPõshõÀ
Cµõ©ß Ch¨ö£¯ºa] AÀ»x Cµõ©ß AvºöÁs ∆ν–UPõÚ öuõhº¦
∆ν = νο − νs.
Cµõ©ß Ch¨ö£¯ºa], £kQßÓ JÎ°ß AvºöÁsøna \õº¢ux AÀ».
BÚõÀ, Cµõ©ß ÂøÍøÁ HØ£kzx® ö£õ¸Îß ußø©ø¯a \õº¢ux.
ì÷hõUì Á›PÐUS ∆ν ÷|º CÚ©õPÄ® (positive), Bsiì÷hõUì
Á›PÐUS Gvº CÚ©õPÄ® (negative) ÇUS®.
ì÷hõUì Á›PÎß ö\ÔÄ (intensity) Bsiì÷hõUì Á›PÎß
ö\ÔøÁ Âh G¨÷£õÊx® AvP©õP÷Á Aø©QÓx. £h® 5.7.À µõ÷» Á›PÒ.
ì÷hõUì Á›PÒ ©ØÖ® Bsi ì÷hõUì Á›PÒ ÷uõßÖ® öÁÆ÷ÁÖ •øÓPÒ
öPõkUP¨£mhÒÍÚ.
J¸ Aø©¨¦ ν0 GßÓ AvºöÁs öPõsh PvºÃa_hß ÂøÚ¦›²®
÷£õx (Interacts) ÷©À÷|õUQ |Pº¢x ©õ¯ BØÓÀ ©mhzvØS {ø»©õÖQÓx.
©õ¯ BØÓÀ ©mh® ‰»UTÖPÎß {ø»¯õÚ BØÓÀ ©mh® AÀ». µõ÷»
JÎa]uÓ¼ß£i ö£¸®£õ»õÚ ‰»UTÖPÐ® ©õ¯ BØÓÀ ©mhzv¼¸¢x
©õ¯ {ø»
©õ¯ {ø» ©õ¯ {ø»
hνo hνS hνAS
ν ν ν
3 3 3
hνo 2 hνo 2 hνo 2
1 1 1
0 0 0
µõ÷» Á› ì÷hõUì Á› Bsi ì÷hõUì Á›
(ν = 0, 1, 2 .... Gß£øÁ Ai{ø» G»UmµõÛU ©mhzvÀ EÒÍ AvºÄ {ø»PÒ BS®)
£h® 5.7 Cµõ©ß {Ó©õø»
200
www.tntextbooks.in
{ø»¯õÚ uß BØÓÀ ©mhzvØS v¸®¤ ÂkQßÓÚ. ]» ‰»UTÖPÒ ©mk÷©

AvP AÀ»x SøÓ¢u BØÓÀ ©mh[PÐUS v¸®¤ ì÷hõUì ©ØÖ®
Bßiì÷hõUì Á›PøÍ E¸ÁõUSQßÓÚ.
5.4.3 Cµõ©ß {Ó©õø»°ß £¯ßPÒ

(i) AÔÂ¯¼ß AøÚzx¨ ¤›ÄPÎ¾® £¯ß£kQßÓÚ.
(ii) Cµõ©ß {Ó©õø» EuÂ²hß ‰»UTÖ Aø©¨¦PÒ ¤›UP¨£mk
uÛ©[PÒ ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ.
(iii) öuõÈÀ xøÓ°À, Cµõ©ß {Ó©õø»°¯À öPõsk ö£õ¸ÒPÎß
£s¦PÒ AÔ¯¨£kQßÓÚ.
(iv) ÷Áva ÷\ºUøP £ØÔ Bµõ¯¨ £¯ß£kQÓx.
5.5 Aø»•P¨¦ (wave front)
}º¨£µ¨¤À PÀ JßøÓ ÂÇa ö\úõÀ }º
Aø»PÒ }›ß ÷©Ø£µ¨¤À AøÚzxz
vø\PÎ¾® J÷µ vø\÷ÁPzxhß ö\ÀÁøuU
Põn»õ®. }›ß ÷©Ø£µ¨¤¾ÒÍ AøÚzx
xPÒPÐ® AvºÄÖQßÓÚ. £h® 5.8À
Põmh¨£mkÒÍ ¦øP¨£hzvÀ }›ß ÷©Ø£µ¨¤À
Sø»Ä (disturbance) ö£¸©©õP EÒÍ
Ch[PÎÀ Ámh ÁøÍ¯[PøÍ¨ £õºUP»õ®. £h® 5.8 }º Aø»PÒ
ø©¯zv¼¸¢x \© öuõø»ÂÀ EÒÍuõÀ A¢u Ámhzvß «xÒÍ AøÚzxz
xPÒPÐ® J÷µ PmhzvÀ AvºÁøhQßÓÚ. }›ß ÷©Ø£µ¨¤À Jzu PmhzvÀ
AvºÁøh¢x öPõsi¸US® AøÚzxz xPÒPøÍ²® CønUS® EøÓ,
Aø»•P¨¦ GÚ¨£k®. G¢uöÁõ¸ Pnzv¾® E¸ÁõS® Aø»•P¨¦ Gß£x
Jzu PmhzvÀ AvºÁøh²® AøÚzx xPÒPøÍ²® CønUS® EøÓ GÚ
J¸ SÔ¨¤mh öuõø»Â¾ÒÍ ¦ÒÎ JÎ‰»©õÚx vø\ J¨¦¨
£s¦ÒÍ FhPzvÀ (*Isotropic medium) öÁÎÂk® Aø» •P¨¦ ÷PõÍP
Aø» •P¨£õS® (£h® 5.9a). DÔ»õz öuõø»Â¾ÒÍ J¸¦ÒÎ JÎ‰»® vø\
J¨¦¨ £s¦ FhPzvÀ öÁÎÂk® Aø»•P¨¦ \©uÍ Aø»•P¨¦ GÚ¨£k®
(£h® 5.9b). JÎ³mh¨£mh ¤ÍÄ ÷£õßÓ ÷|º¨÷£õUS (linear) JÎ ‰»®
E¸ÁõUSÁx E¸øÍ ÁiÁ Aø» •P¨£õS® (5.9c).
* FhP® JßÔÀ, JÎ¯õÚx AøÚzxz vø\PÎ¾® \© vø\÷ÁPzvÀ ö\ßÓõÀ

AuøÚ vø\ J¨¦ FhP® GÚ»õ®.
201
www.tntextbooks.in
Source
JÎ ‰»®
Rays
PvºPÒ
JÎ ‰»®
Source
(a) (b)
(c)
£h® 5.9 Aø»•P¨¦
5.5.1 øíöáßì uzxÁ®
Aø»•P¨ö£õßÔß •ß¤¸¢u {ø» ©ØÖ® ÁiÁzøuU öPõsk,
G¢uöÁõ¸ Pnzv¾® Aø» •P¨¤ß ¦v¯ {ø» ©ØÖ® ÁiÁzøu AÔ¯
øíöáßì uzxÁ® £¯ß£kQÓx. AuõÁx, J¸ Aø»•P¨¦ A¢u FhPzvÀ
•ß÷ÚÔa ö\ÀÁøu ÂÍUSQÓx.
øíöáßì uzxÁzvß £i (i) Aø»•P¨¤¾ÒÍ JÆöÁõ¸ xPÐ®
A¢u FhPzvÀ JÎ°ß vø\÷ÁPzvÀ ö\À»UTi¯ Cµshõ® {ø»
Aø»USmiPøÍ (wavelets) E¸ÁõUS® JÎ ‰»[PÍõS®. ©ØÖ® (ii) A¢u
PnzvÀ Cµshõ® {ø» Aø»SmiPÎß •ß¦Ó EøÓ÷¯ ¦v¯
Aø»•P¨£õS®.
øíöáßì E¸ÁõUQ¯ ÷PõÍP Aø»•P¨ö£õßÖ £h® 5.10a&À
Põmh¨£mkÒÍx. t = 0 GßÓ J¸ SÔ¨¤mh PnzvÀ AB Gß£x
Aø»•P¨£õS®. øíöáßì uzxÁzvß£i AB CÀ EÒÍ JÆöÁõ¸ xPÐ®
JÎ‰»©õPa ö\¯Ø£mk Cµshõ® {ø» Aø»U SmiPøÍ EªÌQßÓÚ. C¢u
A A1
A1
A P
P
Q
Q
R
R
B
B1
B B1
(a) (b)
£h® 5.10 øíöáßì uzxÁ®
202
www.tntextbooks.in
Cµshõ® {ø» Aø»USmiPÒ JÎ°ß vø\ ÷ÁPzvÀ (c) FhPzvÀ

ö\À¾QßÓÚ. t Põ»® PÈzx Aø» •P¨¤ß ¦v¯ {ø»ø¯ AÔÁuØS AB
«xÒÍ P, Q, R _ _ _ _ GßÓ ¦ÒÎPøÍ ø©¯©õPU öPõsk ctI Bµ©õPU
öPõsk ]Ö Ámh[PÒ ÁøµP. CøÁ¯õÄ® Aø»USmiPÎß _ÁkPÍõS®. ]Ö
Ámh[PÎß öuõk® EøÓ¯õP EÒÍ ÁmhÂÀ A1B1 ¦v¯ Aø»•P¨£õS®.
JÎ‰»®, DÔÀ»õz öuõø»Â¼¸¢uõÀ (£h® 5.10bÀ Põmi¯£i) \©uÍ
Aø»•P¨¦ A1B1 E¸ÁõS®.
5.5.2 \©uÍzvÀ GvöµõÎUP¨£mh \©uÍ Aø»•P¨¦

XY Gß£x GvöµõÎUS® uÍzøuU SÔUS®. ©ØÖ®, Auß «x ¦ÒÎ
ACÀ ÂÊ® \©uÍ Aø»•P¨ø£ AB SÔUS®. PA®, QBC® A ©ØÖ® B°À
ABUS SzuõP Aø©QßÓÚ. GÚ÷Á AøÁ £kPvºPÒ BQßÓÚ. AN GßÓ
SzxU÷Põk Áøµ¯¨£mkÒÍx. Aø»•P¨¦®, uÍ•® uõÎß uÍzvØS SzuõP
Aø©¢xÒÍÚ (£h® 5.11 À Põmi¯ £i).
Q
N
M
D
B
P E
i r
i r
X Y
A C
£h® 5.11 \©uÍzvÀ GvöµõÎUP¨£mh \©uÍ Aø»•P¨¦
øíöáßì uzxÁzvß£i Aø»•P¨¤¾ÒÍ JÆöÁõ¸ xPÐ®
Cµshõ® {ø» Aø»USmiø¯ E¸ÁõUS® JÎ ‰»©õS®.
Aø»•P¨¦ AB CÀ EÒÍ B GßÓ ¦ÒÎ CI Aøh²®÷£õx AÀ Ç¢x
Cµshõ® {ø» Aø»USmiPÒ E¸ÁõQ BC öuõø»Ä ö\ßÔ¸UPU Tk®.
AI ø©¯©õPÄ® BCI Bµ©õPÄ® öPõsk ÁmhÂÀ ÁøµP. C°¼¸¢x
AÆÂÀ¼ØS J¸ öuõk÷Põk CD ÁøµP. C¢u CD GßÓ öuõk÷Põk CUS®
AUS® Cøh°¼¸¢x ÷uõØÖÂUP¨£mh Cµshõ® {ø» Aø»USmiPÎß
•P¨£õS®.
GÚ÷Á CD Gß£x GvöµõÎUP¨£mh Aø»•P¨¦ ©ØÖ® AD
GvöµõÎ¨¦U Pvº BS®.
GvöµõÎ¨¤ß ÂvPÒ
(i) £kQßÓ Aø»•P¨¦ AB, GvöµõÎ¨¦ Aø»•P¨¦ CD ©ØÖ®
GvöµõÎ¨¦ uÍ® XY BQ¯øÁ J÷µ uÍzvÀ Aø©QßÓÚ.
203
www.tntextbooks.in
(ii) £k÷Põn® i = ∠ PAN = 900 − ∠ NAB = ∠ BAC

GvöµõÎ¨¦U ÷Põn® = r = ∠ NAD = 900 − ∠ DAC = ∠ DCA
ö\[÷Põn •U÷Põn[PÒ ABC ©ØÖ® ADC&À
∠B = ∠ D = 900
BC = AD ©ØÖ® AC ö£õxÁõÚx
∴ A¢u Cµsk •U÷Põn[PÐ® Jzu •U÷PõnVPÒ (Congruent)
∠ BAC = ∠ DCA
AuõÁx i = r
£k÷Põn•® GvöµõÎ¨¦U ÷Põn•® \©®.
5.5.3. \©uÍzvÀ JÎÂ»PÀ Aøh¢u \©uÍ Aø»•P¨¦
£h® 5.12À Põmi¯£i XY Q
N
Gß£x µ1 ©ØÖ® µ2 GßÓ JÎÂ»PÀ
1
Gs öPõsh Cµsk FhP[PÒ, 1
©ØÖ® 2 I ¤›US® \©uÍ®. C¢u P C1
B
Ç FhP[PÎÀ JÎ°ß vø\
÷ÁP® C1 ©ØÖ® C2 BS®. AB i
i C
GßÓ \©uÍ Aø»•P¨¦ AzuÍzvÀ X A r Y
A GßÓ ¦ÒÎ°À ÂÊQÓx. PA r
D
©ØÖ® QBC ø¯ A ©ØÖ® B 2
¦ÒÎ°À ABUS SzuõP ÁøµP.
N1 C2
GÚ÷Á, CøÁ £kPvºPÒ BQßÓÚ.
uÍzxUS SzuõP NAN1-I ÁøµP. £h® 5.12 \©uÍzvÀ JÎÂ»PÀ
Aø» •P¨¦® uÍ•® uõÎß Aøh¢u \©uÍ Aø»•P¨¦
uÍzvØS SzuõP Aø©QßÓÚ.
øíöáßì uzxÁzvß£i, Aø»•P¨¤¾ÒÍ JÆöÁõ¸ xPÐ®
Cµshõ® {ø» Aø»SmiPøÍ E¸ÁõUS® ‰»©õS®. Aø»•P¨¤¾ÒÍ B
GßÓ ¦ÒÎ CI Aøh²® Põ»zvÀ A°¼¸¢x öÁÎ¨£k® Cµshõ® {ø»
Aø»USmi, AD=C2t GßÓ öuõø»Ä ö\ßÔ¸US®. CvÀ t Gß£x, BC
öuõø»ÂøÚU PhUP, Aø»USmi GkzxU öPõÒÐ® ÷|µ® BS®.
BC BC
∴ BC = C1t ©ØÖ® AD=C2t= C2 . AI ø©¯©õPÄ®, C2 &I
C1 C1
Bµ©õPÄ® öPõsk Cµshõ® FhPzvÀ Ámh ÂÀ JßÖ ÁøµP. C°¼¸¢x
C¢u ÁmhÂÀ¼ØSz öuõk÷Põk CD ÁøµP. Czöuõk÷Põk C ©ØÖ® A
204
www.tntextbooks.in
°¼¸¢x ¦Ó¨£mh JÎÂ»PÀ Aø»USmiPÐUS EøÓ¯õP Aø©Á÷uõk

©mk©À»õ©À C •uÀ A Áøµ°»õÚ AøÚzx Aø»USmiPÐUS® EøÓ¯õP
Aø©QÓx. GÚ÷Á CD Gß£x JÎÂ»S Aø»•P¨£õS®. ©ØÖ® AD Â»PÀ
Aøh¢u PvµõS®.
JÎÂ»PÀ ÂvPÒ
(i) £kQßÓ Aø»•P¨¦ AB, JÎÂ»PÀ Aøh¢u Aø»•P¨¦ CD ©ØÖ®
JÎÂ»PÀ uÍ® XY BQ¯øÁPÒ J÷µ uÍzvÀ Aø©QßÓÚ.
(ii) £k÷Põn® i = ∠ PAN = 900 − ∠ NAB = ∠ BAC
JÎ Â»PÀ ÷Põn® r = ∠ N1AD = 900 − ∠ DAC = ∠ ACD
sin i BC / AC BC BC C
= = = = 1 = ©õÔ¼ 1µ2
sin r AD / AC AD C2 C2
BC .
C1
1µ2 Gß£x •uÀ FhPzøua \õº¢u CµshõÁx FhPzvß JÎÂ»PÀ

Gs. Cx ìö|À Âv (Snell’s law) BS®.
AuõÁx 1µ2 > 1 GÛÀ, •uÀ FhP® AhºÄ SøÓ¢ux (rarer) ©ØÖ®
C1
CµshõÁx FhP® AhºÄªS¢ux (denser) . GÚ÷Á C > 1. AuõÁx
2
JÎ¯õÚx, AhºÄ SøÓ FhPzvÀ-, AhºÄ ªS¢u FhPzvÀ ö\ÀÁøuÂh
AvP vø\÷ÁPzxhß ö\À¾® GßÓÔ¯¨£kQÓx. Aø»U öPõÒøP°ß
A®•iÄ ÷£õPõÀm ÷\õuøÚ°ß •iÄPÐhß Jzv¸¨£x PÁÛUPzuUPx.
÷©ØTÔ¯ P¸zxPÎß £i FhPzvß JÎÂ»PÀ Gs µm Gß£x
öÁØÔhzvÀ JÎ°ß vø\÷ÁP® Ca
µm= =
FhPzvÀ JÎ°ß vø\÷ÁP® Cm
Aø» GvöµõÎ¨£uõ÷»õ AÀ»x JÎÂ»PÀ AøhÁuõ÷»õ Aø»°ß

AvºöÁs ©õÖÁvÀø». BÚõÀ, JÎ Â»PÀ AøhÁuõÀ Aø»}Í® ©õÖQÓx.
Ca νλa λa
AuõÁx, µm = C = νλ = λ
m m m
λa
∴ λm = µ
m
C[S λa ©ØÖ® λm Gß£Ú PõØÖ ©ØÖ® FhPzvÀ JÎ°ß

Aø»}Í[PÍõS®.
205
www.tntextbooks.in
5.5.4 Aø»U öPõÒøP°ß£i •Ê AP GvöµõÎ¨¦

XY Gß£x, AhºÄ SøÓ¢u FhPzøu²® (PõØÖ) AhºÄªS
FhPzøu²® ¤›US® \©uÍ®. C¢u FhP[PÎÀ Aø»•P¨¤ß vø\
÷ÁP[PÒ •øÓ÷¯ Ca ©ØÖ® Cm BS®.
J¸ \©uÍ Aø»•P¨¦, AhºÄ ªS FhPzv¼¸¢x AhºÄ SøÓ¢u
FhPzvØSÒ ~øÇQÓx GÚU P¸x÷Áõ®. A¢u¨ £kPvº, uÍzxhß HØ£kzx®
£k÷Põn® i ©ØÖ® r Gß£x Â»S÷Põn® GßP.
sin i (BC / AC ) BC c m t c m
= = = =
sin r ( AD / AC ) AD c a t ca
RARER
AhºSøÓ D
r r =90º D
r C A
i Y
X A X A i C Y YX C Y
i i>C
B
i=C
B B
D
AhºªS
DENSER
(a) (b) (c)

£h® 5.13 •Ê AP GvöµõÎ¨¦
cm
< 1 Gß£uõÀ, i < r, Â»P»øh¢u Aø»•P¨¦ xy GßÓ ¤›uÍzøu
ca
Âmk Â»Qa ö\ÀQÓx. ö\[÷Põn •U÷Põn® ADCÀ ‰ßÖ ÷|ºÄPÒ
Aø©¯»õ®. (i) AD < AC (ii) AD = AC ©ØÖ® (iii) AD > AC
(i) AD < AC : i ]Ô¯ ©v¨¦ öPõsi¸¢uõÀ, BC²® ]Ô¯uõP Aø©²®.
GÚ÷Á AD > BC. BÚõÀ, ACIÂh SøÓÁõP Aø©²® (£h® 5.13a).
AD
sin r =
, Cx JßøÓ ÂhU SøÓÄ
AC
AuõÁx r < 900
r < 900, Gß£øuU öPõsk, JÆöÁõ¸ i ©v¨¦US® J¸ Â»P»øh¢u
Aø»•P¨¦ \õzv¯® GÚ AÔ¯»õ®.
(ii) AD = AC : i AvP©õS® ö£õÊx r ® AvP©õS®.
AD = ACGßÖ Aø©²® ÷£õx, sin r = 1 AÀ»x r = 90o. AuõÁx J¸
Â»P»øh¢u Aø»•P¨¦ Qøh¨£x \õzv¯® (£h® 5.13b). C¨ö£õÊx Â»S
Pvº Ç FhP[PøÍ ¤›US® uÍzøu \Ø÷Ó öuõmka ö\À¾®. G¢u¨ £k÷Põn
206
www.tntextbooks.in
©v¨¦US Â»S ÷Põn ©v¨¦ 90o GÚ Aø©QÓ÷uõ A¨£k÷Põn® ©õÖ{ø»U

÷Põn® (critical angle) C GÚ¨£k®.
(iii) AD > AC : AD > ACGßÖ Aø©²® ÷£õx, sin r > 1. Cx
|øh•øÓUS \õzv¯©À» (£h® 5.13c). GÚ÷Á, £k÷Põn ©v¨¦ ©õÖ{ø»U
÷Põnzøu Âh AvP©õP Ç¨¤ß Â»P»øh¢u Aø»•P¨¦ QøhUPõx. £k®
Aø»•P¨¦ •ÊÁx©õP AP GvöµõÎ¨¦ Aøh¢x AhºÄªS FhPzv÷»÷¯
Aø©²®. CuøÚ÷¯ •Ê AP GvöµõÎ¨¦ GßQ÷Óõ®.
•Ê APGvöµõÎ¨¦ |øhö£Ó ÷Ásk©õÚõÀ (i) JÎ AhºÄªS
FhPzv¼¸¢x AhºÄ SøÓ FhPzvØSa ö\À» ÷Ásk® (ii) £k ÷Põn
©v¨¦ AhºÄ ªS FhPzxUSÒ ©õÖ{ø»U ÷PõnzøuÂh AvP©õP Aø©¯
÷Ásk®. AuõÁx i > c.
5.6 ÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzxÁ®
Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh Aø»PÒ J¸[Qøn¢uõØ ÷£õÀ Kº
FhPzvÀ ö\À¾® ö£õÊx, Kº Aø»°ß £µÄuÀ ©ØÓÁØÔÚõÀ
£õvUP¨£hõ©À, JÆöÁõ¸ ¦ÒÎ°¾® Auß £õv¨ø£ HØ£kzx®. J¸
¦ÒÎ°ß ö©õzu Ch¨ö£¯ºa] ©ØÓ uÛz uÛ Aø»PÎß Ch¨ö£¯ºa]
öÁUhºPÎß Tku¾USa \©©õS®.CuøÚ÷¯ ÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzxÁ®
GßQ÷Óõ®.
Y
Y2
Y2
Y
Y1
Y1
£h® 5.14 ÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzxÁ®

→ →
Y1 ©ØÖ® Y2 Gß£ÁØøÓ uÛ Ch¨ö£¯ºa]PÍõPU öPõshõÀ
→ → →
öuõS£¯ß Ch¨ö£¯ºa], Y = Y1 + Y2
5.6.1 K›¯À ‰»[PÒ
\© Aø»}Í•®, Jzu Pmh® AÀ»x J÷µ Pmh÷ÁÖ£õmkhß Cµsk
Aø»PøÍ öÁÎ¨£kzx® JÎ ‰»[PÒ K›¯À ‰»[PÍõS®.
Cµsk uÛzuÛ¯õÚ JØøÓ{Ó JÎ‰»[PÒ J÷µ Aø»}Í® öPõsh
Aø»PøÍ öÁÎ°k®. BÚõÀ, AøÁPÒ J÷µ PmhzvÀ Aø©¯õx. CÆÁøP
‰»[PÒ K›¯À ‰»[PÒ BPõx. HöÚÛÀ, AqUPÍõÀ, Jzu Pmhzv¾ÒÍ
JÎ Aø»PøÍ öÁÎ°h •i¯õx. CzuøP¯ JÎ‰»[PÒ K›¯»ØÓ ‰»[PÒ
GÚ¨£k®.
207
www.tntextbooks.in
5.6.2 Pmh ÷ÁÖ£õk ©ØÖ® £õøu ÷ÁÖ£õk

λ }Í•ÒÍ J¸ Aø»°ß Pmh® 2π. GÚ÷Á δ öuõø»ÂØPõÚ Pmh®
2π
φ= × δ BS®.
λ
5.6.3 SÖURmk ÂøÍÄ
S GßÓ JÎ‰»zuõÀ JÎ³mh¨ ö£ØÓ A, B GßÓ
Cµsk JÎ‰»[PÒ K›¯À ‰»[PÍõPa ö\¯À£kQßÓÚ.
C¢u Cµsk K›¯À Aø»PÒ J÷µ FhPzvÀ ö\À¾®÷£õx
£» ¦ÒÎPÎÀ ÷©Øö£õ¸¢xÁx £h® 5.15À Põmh¨£mkÒÍx.
£hzvÀ, Aø»PÎß •PkPÒ, öuõhºa]¯õÚ ÷PõmiÚõ¾®, APkPÒ, Âk£mh
¦ÒÎ ÷PõkPÍõ¾® Põmh¨£mhÒÍÚ. •Pk® •Pk®
AÀ»x APk® APk® \¢vUQßÓ
¦ÒÎPÎÀ Aø»PÒ Jzu
PmhzvÀ Aø©QßÓÚ, Ch¨
ö£¯ºa] ö£¸©®. GÚ÷Á,
A¨¦ÒÎPÒ ö£õ¼Ähß
÷uõßÖ®. C¢u¨¦ÒÎPÒ (X) A
SÔ±mhõÀ Põmh¨£kQßÓÚ.
S
CÆÁøP SÖURmk ÂøÍÄ B
BUPU SÖURmk ÂøÍÄ
(constructive interference)
GÚ¨£k®.
J¸ Aø»°ß •Pk®
©ØöÓõ¸ Aø»°ß APk® £h® 5.15 SÖURmk ÂøÍÄ
\¢vUQßÓ ¦ÒÎPÎÀ Aø»PÒ Gvöµvº PmhzvÀ Aø©QßÓÚ, Ch¨ö£¯ºa]
_È. GÚ÷Á, A¨¦ÒÎPÒ P¸ø©¯õPz ÷uõßÖ®. C¢u¨ ¦ÒÎPÒ ]Ô¯ Ámh®
O-BÀ SÔUP¨£mkÒÍÚ. C¢u ÁøP SÖURmk ÂøÍøÁ AÈÄU SÖURmk
ÂøÍÄ (destructive interference) GßÖ TÓ»õ®. GÚ÷Á, XY GßÓ vøµ°À
JÎ°ß ö\ÔÄ ö£¸©® ©ØÖ® ]Ö©® GÚ ©õÔ ©õÔz ÷uõßÖ®. AuõÁx,
SÖURmk¨ £møhPÒ ö£õ¼Ä¨ £møh ©ØÖ® P¸®£møh GÚ Aø©QßÓÚ.
Aø»PÎß ÷©Øö£õ¸¢xuÀ Põµn©õP JÎa ö\ÔÂÀ HØ£k® £QºÄ SÖURmk
ÂøÍÄ GÚ¨£k®.
Aø»Ãa_ (a) (amplitude) Põµn©õP J¸ SÔ¨¤mh ¦ÒÎ°À JÎa
ö\ÔÄ I GßÓõÀ, I α a2
a1 ©ØÖ® a2 Gß£Ú Cµsk SÖURk Aøh¢u Aø»PÎß Aø»Ãa_
GßÓõÀ
208
www.tntextbooks.in
I1 ∝ a12 ©ØÖ® I2 ∝ a22
I1 a12
∴ =
I 2 a22
BUPU SÖURmk ÂøÍÂØS Iö£¸©® ∝ (a1 + a2)2 ©ØÖ® AÈÄU SÖURmk

ÂøÍÂØS, I]Ö©® ∝ (a1 – a2)2
Iö£¸©® (a1 + a2 )2
=
I]Ö©® (a1 − a2 )2
5.6.4 {ø»{Özu¨£mh SÖURmk ÂøÍÄ HØ£h {£¢uøÚ

SÖURmk ÂøÍÂÀ ö£¸© ©ØÖ® ]Ö© JÎa ö\ÔÂß {ø», Põ»zøu¨
ö£õ¸zx ©õÓõ©À {ø»¯õP Aø©² ©õÚõÀ AzuøP¯ SÖURmk ÂøÍøÁ
{ø»{Özu¨£mh AÀ»x {µ¢uµ SÖURmk ÂøÍÄ GÚ»õ®.
1) Ç ‰»[PÐ® K›¯»õP ÇUP ÷Ásk®.
2) Ç ‰»[PÐ® ªPU SÖP»õP Aø©¯ ÷Ásk®.
3) uÛzuÛ¯õÚ, AP»©õÚ £møhPÒ ö£ÖÁuØS Ç ‰»[PÐ®
JßÖUöPõßÖ ªP A¸QÀ Aø©¯ ÷Ásk®.
5.6.5 ¯[ Cµmøh¨ ¤ÍÄa ÷\õuøÚ
1801&À uõ©ì ¯[ Gß£Áº, •u¼À, JÎ°ß SÖURmk ÂøÍøÁU
PshÔ¢x, Kº B´Ä ‰»® ÂÍUQÚõº. C¢u B´Ä •øÓ £h® 5.16À
Põmh¨£mkÒÍx.
JØøÓ{Ó JÎ ‰»zv¼¸¢x Á¸® Y
JÎ S GßÓ SÖQ¯ ¤ÍÂß ÁÈ¯õP
JßÖUöPõßÖ ªP A¸QÀ Aø©¢xÒÍ A
A
©ØÖ® B GßÓ Cµsk ªPU SÖQ¯
¤ÍÄPÎß «x ÂÊQÓx. C¢u¨ ¤ÍÄPÒ P
JÆöÁõßÔß AP»® 0.03 mm ©ØÖ® S
B
AøÁPÐUS Cøh÷¯ EÒÍ öuõø»Ä
0.3 mm. A ²® B ²® S ¼¸¢x
\©öuõø»Ä EÒÍuõÀ, S ¼¸¢x Á¸® X
JÎ Aø»PÒ A ©ØÖ® B «x \© PmhzvÀ £h® 5.16 ¯[ Cµmøh¨
ÂÊQßÓÚ. GÚ÷Á, A²®, B²® K›¯À ¤ÍÄa ÷\õuøÚ
‰»[PÍõPa ö\¯À£kQßÓÚ.
øíöáßì uzxÁzvß£i, A, B¼¸¢x ¦Ó¨£kQßÓ Aø»USmiPÒ
A, Bß Á»¨¦ÓzvÀ Jß÷ÓõöhõßÖ ÷©Øö£õ¸¢xQßÓÚ. ¤ÍÄPÎ¼¸¢x
209
www.tntextbooks.in
_©õº 1 «mhº öuõø»ÂÀ J¸ vøµ XY Aø©UP¨£mhõÀ \© AP»® öPõsh

JÎ Á›PÐ®, ÇÒ Á›PÐ® ©õÔ ©õÔ vøµ°À ÷uõßÖQßÓÚ. CøÁPÒ
SÖURmk Á›PÒ AÀ»x £møhPÒ GÚ¨£kQßÓÚ. Ps ÂÀø» (eye-piece)
JßÔß ÁÈ÷¯ SÖURmk¨ £møhPøÍ, vøµUS¨ £v»õP øÁzx¨ £õºUP»õ®.
P GßÓ ¦ÒÎ°À, A ©ØÖ® B ¼¸¢x \© öuõø»øÁ Ph¢x Á¸® Aø»PÒ J÷µ
PmhzvÀ Á¢uøhQßÓÚ. C¢u Cµsk Aø»PÐ® BUPU SÖURmk ÂøÍÄ
AøhÁuõÀ P GßÓ ¦ÒÎ°À ö£õ¼Ä¨£møh QøhUQÓx. CuøÚ ø©¯¨
ö£õ¼Ä¨ £møh GÚ»õ®.
¤ÍÄPÎÀ JßøÓ ‰iÂmhõÀ, C¢u¨ £møhPÒ ©øÓ¢x vøµ°À ^µõÚ
ö\ÔÄøh¯ JÎ HØ£k®. Cv¼¸¢x, £møhPÒ, SÖURmk ÂøÍÁõÀ
HØ£kQßÓÚ Gß£x ÂÍ[S®.
5.6.6 £møh AP»zvØPõÚ ÷PõøÁ
X
P
Dark fringe
P¸ø©¨£møh
x
A
Central ö£õ¼Ä
ø©¯¨
d C bright
O £møh
fringe
M
B
Bright fringe
ö£õ¼Ä¨ £møh
D
Y
£h® 5.17 SÖURmk¨ £møh
Aø»}Í® λ EÒÍ A ©ØÖ® B GßÓ Ç K›¯À ‰»[PÐUS Cøh¨£mh
öuõø»Ä d GßP. XY GßÓ vøµ AB ‰»[PÐUS Cøn¯õP D öuõø»ÂÀ
EÒÍx. A, BUS ø©¯¨ ¦ÒÎ C BS®. vøµ°¾ÒÍ O ¦ÒÎ¯õÚx A ©ØÖ®
B°¼¸¢x \© öuõø»ÂÀ EÒÍx. £h® 5.17À Põmi¯ÁõÖ P GßÓ ¦ÒÎ O
°¼¸¢x x öuõø»ÂÀ Aø©¢xÒÍx. A ©ØÖ® B¼¸¢x Á¸® Aø»PÒ P
¦ÒÎ°À \¢vUS® ÷£õx Jzu Pmhzv÷»õ AÀ»x ÷ÁÖ Pmhzv÷»õ Aø©Áx
Ç Aø»PÎß £õøu ÷ÁÖ£õmøh¨ ö£õ¸zx Aø©²®.
BPUS ö\[SzuõP AM ÁøµP.
£õøu ÷ÁÖ£õk δ = BP – AP
AP = MP
∴ δ = BP – AP = BP – MP = BM
210
www.tntextbooks.in
ö\[÷Põn •U÷Põn® ∆ ABM À BM = d sin θ

θ ]Ô¯ ©v¨£õP Aø©¢uõÀ, sin θ = θ
∴ £õøu ÷ÁÖ£õk δ = θ.d
OP x
ö\[÷Põn ∆ COPÀ, tan θ = =
CO D
θß ]Ô¯ ©v¨¦PÐUS, tan θ = θ
xd
∴ £õøu ÷ÁÖ£õk, δ =
D
ö£õ¼Ä¨ £møhPÒ
SÖURmk ÂøÍÄz uzxÁzvß£i, BUPU SÖURmk ÂøÍÄUPõÚ
{£¢uøÚ. £õøu ÷ÁÖ£õk = nλ
xd
∴ = nλ
D
C[S n = 0,1,2 … Gß£x ö£õ¼Ä¨ £møhPÎß Á›ø\ø¯U SÔUS®.
D
∴ x = nλ
d
C¢ua \©ß£õk O ¦ÒÎ°¼¸¢x nÁx ö£õ¼Ä¨ £møh°ß
öuõø»øÁU öPõkUQÓx.
P¸ø©¨ £møh
SÖURmk ÂøÍÄz uzxÁzvß£i, AÈÄU SÖURmk ÂøÍÄUPõÚ
λ
{£¢uøÚ, £õøu ÷ÁÖ£õk = (2n−1)
2
D λ
∴ x = (2n − 1)
d 2
C[S n = 1,2,3 … Gß£x P¸ø©¨ £møhPÎß Á›ø\ø¯U SÔUS®.
C¢ua \©ß£õk O ¦ÒÎ°¼¸¢x nÁx P¸ø©¨ £møh°ß öuõø»øÁU
öPõkUQßÓx. CÆÁõÖ, vøµ°À ø©¯¨ ö£õ¼Ä¨ £møhUS Ç¦Ó•®
P¸ø©¨ £møhPÐ®, ö£õ¼Ä¨ £møhPÐ® ©õÔ ©õÔ ÷uõßÖQßÓÚ.
β)
£møh AP»® (β
Cµsk Akzukzu ö£õ¼Ä¨ £møh AÀ»x P¸ø©¨£møhPÐUS
Cøh¨£mh öuõø»Ä £møh AP»® GÚ¨£kQÓx.
211
www.tntextbooks.in
(n+1) ©ØÖ® n-Áx ö£õ¼Ä¨ £møhPÎß öuõø»ÄPÒ O-Â¼¸¢x

•øÓ÷¯, x(n+1), xn BP Ç¢uõÀ
D D D
x(n+1) – xn =(n + 1)λ − n λ = λ
d d d
D
£møh AP»®, β = λ
d
C÷u ÷£õßÖ Ç Akzukzu P¸®£møhPÐUS Cøh¨£mh öuõø»Ä®
Dλ
GÚ {¹¤UP»õ®. ö£õ¼Ä¨ £møhPÐ®, P¸ø©¨ £møhPÐ® J÷µ AP»®
d
öPõshuõÀ ø©¯¨ ö£õ¼Â¼¸¢x Ç£UP•® CøÁ \© öuõø»ÂÀ
Aø©²®.
öuÎÁõÚ AP»©õÚ SÖURmk¨ £møhPøÍ¨ ö£Ó {£¢uøÚPÒ
(i) JÎ ‰»zv¼¸¢x vøµ°ß öuõø»Ä Tk©õÚÁøµ AvP©õP ÇUP
÷Ásk®.
(ii) JÎ°ß Aø»}Í® AvP©õÚuõP ÇUP ÷Ásk®.
(iii) Cµsk JÎ ‰»[PÐUS Cøh÷¯²ÒÍ öuõø»Ä ªPU SøÓÁõP
ÇUP ÷Ásk®.
5.6.7 ö©À¼¯ HkPÎÀ Ásn[PÒ
}›À ªuUS® Gsön´ Hk, ÷\õ¨¦U SªÌ •u¼¯ÚÁØÔÀ ö£õ¼ÁõÚ
Ásn[PÒ Põn¨£kÁøu |õ® |ßÓõP AÔ÷Áõ®. ö©À¼¯ Hmiß ÷©À
©ØÖ® RÌuÍ[PÎÀ GvöµõÎUP¨£k® JÎ°ß SÖURmk ÂøÍÁõÀ
CÆÁsn[PÒ ÷uõßÖQßÓÚ. öÁÒøÍ JÎ¯õÚx ö©À¼¯ Hmiß «x
£k®ö£õÊx AÆ÷ÁmiÀ Ásn[PÒ HØ£kQßÓÚ. C¢u Ásn[PÒ
ö©À¼¯ Hmiß ui©øÚ²®,
C
£k® JÎ°ß £k÷Põnzøu M
A F
²® ö£õ¸zux.
i
ö©À¼¯ HkPÎÀ L i
K
HØ£k® SÖURmk B E
t r
ÂøÍÄ
r
£h® 5.18À Põmi¯£i H
K′
^µõÚ ui©ß t ©ØÖ® D
JÎÂ»PÀ Gs µ öPõsh J
JÎ Fk¸ÁUTi¯ N
ö©À÷»k, K ©ØÖ® K′ GßÓ G
Ç \©uÍzvØSÒ £h® 5.18 ö©À¼¯ HkPÎÀ SÖURmk
AøhÁuõPU P¸xP. ÂøÍÄ
212
www.tntextbooks.in
JØøÓ {Ó JÎ°ß J¸ Pvº AB, K GßÓ ö©À¼¯ Hmiß £µ¨¤ß«x

£mk J¸ £Sv BC ÁÈ¯õP GvöµõÎ¨¦® ©ØÖ® J¸ £Sv BD ÁÈ¯õP
Â»P¾® AøhQÓx. K′ £µ¨¤À Aø©¢xÒÍ D GßÓ ¦ÒÎ°À JÎUPv›ß J¸
£Sv DE ÁÈ¯õP GvöµõÎ¨¦ Aøh¢x® ©ØÖ® J¸ £Sv DG ÁÈ¯õP
ö©À÷»møh Âmk® öÁÎ÷¯ÖQÓx. GvöµõÎ¨¦ Aøh¢u Pvº, EF ÁÈ¯õP
BCUS Cøn¯õP PõØÔÀ ~øÇQÓx. EH Pvº HÀ Â»P»øh¢u ¤ß, CÖv¯õP
HJÁÈ¯õP öÁÎ ÷¯ÖQÓx.
BC ©ØÖ® EF BQ¯øÁ JßÖUöPõßÖ Cøn¯õP Aø©¢u GvöµõÎ¨
¦U PvºPÍõS®. ÷©¾® DG ©ØÖ® HJ BQ¯ Fk¸Â öÁÎÁ¢u PvºPÐ®
JßÖUöPõßÖ Cøn¯õP Aø©QßÓÚ. PvºPÒ BC ©ØÖ® EF u[PÐUSÒ
SÖURk AøhQßÓÚ. Ax÷£õ»÷Á DG ©ØÖ® HJÄ® SÖURk AøhQßÓÚ.
GvöµõÎ¨¦ Aøh¢u PvºPÎß SÖURmk ÂøÍÄ
E ¼¸¢x EM GßÓ SzxU÷Põk BC US Áøµ¯¨£kQÓx. C¨ö£õÊx BC
©ØÖ® EF CÁØÔØS Cøh÷¯ EÒÍ £õøu ÷ÁÖ£õk
δ = (BD+DE) – (BM)
ö©À÷»miÀ PõØÔÀ
PõØÔÀ öuõø»Ä GsnÍÂÀ, FhPzvÀ öuõø»Âß µ ©h[SUS \©®
Gß£øu AÔ÷Áõ®.
δ = µ (BD + DE) – BM
£hzv¼¸¢x, BD = DE
∴ δ = (2µ . BD) – BM
BM ⎡ sin i ⎤
∆ BMEÀ, sin i =
BE ⎢⎣∵ µ = sin r ⎥⎦
BM = BE sin i = BE . µ sin r
BM = µ . BE sin r
1
BE
BL
∆ BDLÀ, sin r = = 2
BD BD
BE = 2 (BD) sin r
∴ BM = µ(2BD) sin2r
∴ δ = 2µBD – 2µBD sin2r
δ = 2µBD cos2r
DL t
∆ BDLÀ, cos r = =
BD BD
∴ δ = 2µt cos r
213
www.tntextbooks.in
PõØÔÀ ö\ßÖ öPõsi¸US® J¸ JÎUPvº, AhºªS FhPzvÀ

GvöµõÎUP¨£k® ÷£õx ußÛaø\¯õÚ Pmh ©õØÓ® π HØ£kQÓx. AÀ»x
TkuÀ £õøu ÷ÁÖ£õk λ/2 AøhQÓx.
λ
BÀ HØ£k® GvöµõÎ¨¦ AhºªS FhPzvß uÍzvÀ {PÌÁuõÀ
2
£õøu ÷ÁÖ£õk AvP©õQÓx.
λ
ö©õzu £õøu ÷ÁÖ£õk, δ = 2µt cos r +
2
(i) BUPU SÖURmk ÂøÍÂØS £õøu ÷ÁÖ£õk δ = nλ,
C[S n = 0,1,2,3 ©ØÖ® ö©À÷»k ö£õ¼Ähß Põn¨£kQÓx.
λ
2µt cos r + = nλ
2
λ
∴ 2µt cos r = (2n–1)
2
λ
(ii) AÈÄU SÖURmk ÂøÍÂØS £õøu ÷ÁÖ£õk δ = (2n+1)
2
C[S n = 0, 1, 2, 3 ©ØÖ® ö©À÷»k P¸ø©¯õPU Põn¨£kQÓx.
λ λ
2µt cos r + = (2n+1)
2 2
∴ 2µt cos r = nλ
£kQßÓ JÎ, SzuõP Ç¨¤ß i = 0. GÚ÷Á, r = 0 C¨÷£õx ö£õ¼Ä¨

λ
£møhUPõÚ {£¢uøÚ 2µt = (2n–1) ©ØÖ® P¸®£møhUPõÚ {£¢uøÚ
2
2µt = nλ.
Fk¸Â öÁÎÁ¸® Pv›ß SÖURmk ÂøÍÄ
öÁÎÁ¸® DG ©ØÖ® HJ PvºPÐUPõÚ £õøu ÷ÁÖ£õk, δ = 2µt cos r.
D ©ØÖ® EÀ HØ£k® GvöµõÎ¨¦ PõØÖ FhPzvÀ |øhö£ÖÁuõÀ G¢uÂu
TkuÀ £õøu ÷ÁÖ£õk® HØP¨£hõx.
GÚ÷Á, ö£õ¼ÂØPõÚ {£¢uøÚ 2 µt cos r = nλ ©ØÖ® P¸ø©UPõÚ
λ
{£¢uøÚ 2µt cos r = (2n – 1)
2
5.6.8 {³mhß ÁøÍ¯[PÒ
ö©À÷»kPÎÀ HØ£k® SÖURmk ÂøÍÂß J¸ •UQ¯©õÚ £¯ß£õk
{³mhß ÁøÍ¯[PÒ BS®. AvP ÁøÍÄ Bµ•ÒÍ J¸ umhU SÂö»ßì,
J¸ \©uÍ Psnõi¨ £µ¨¤ß «x øÁUP¨£k® ö£õÊx ö»ß]ß
Ai¨£µ¨¤ØS®, Psnõiz umiß ÷©Ø£µ¨¤ØS® Cøh÷¯ PõØÖ ö©À÷»k
(air film) JßÖ HØ£kQÓx. öuõk® ¦ÒÎ°À PõØÖ ö©À÷»miß ui©ß _È
214
www.tntextbooks.in
©v¨ø£¨ ö£ÖQÓx. ø©¯zv¼¸¢x ö\À»a ö\À» ui©ß AvP©õQÓx.

PõØÔß ö©À÷»k JØøÓ {Ó JÎ¯õÀ SzuõP JÎ³mh¨£h, ø©¯U
P¸®¦ÒÎø¯a _ØÔ ö£õ¼Ä ©ØÖ® P¸ø© ÁøÍ¯[PÒ ©õÔ ©õÔ J¸ø©¯
Ámh ÁøÍ¯[PÍõP Aø©²®. CøuøÚ {³mhß ÁøÍ¯[PÒ GßQ÷Óõ®.
öÁÒøÍ JÎø¯¨ £¯ß£kzvÚõÀ £møhPÒ £» Ásn[PÎÀ JÎ¸®.
(C¢u¨ £õh¡¼ß •P¨¦ Amøh°À Põs¤UP¨£mkÒÍx).
÷\õuøÚ
{³mhß ÁøÍ¯[PÒ ©ØÖ® {³mhß ÁøÍ¯ B´ÂØPõÚ Aø©¨¦
£h® 5.19À Põmh¨£mkÒÍx. JØøÓ {Ó JÎ S,< Cøn¯õUS® ö»ß_ L1ß
SÂ¯z uÍzvÀ øÁUP¨£kQÓx. ö»ß_ L1À Ç¢x Cøn¯õP Á¸QßÓ
JÎUPvºPÒ 45o \õ´ÁõP Aø©UP¨£mh Psnõiz uPk G–À ÂÊQßÓÚ.
Psnõiz uPk, JÎ°ß J¸ £Svø¯ GvöµõÎzx, ÷|ºSzuõP RÌ÷|õUQ,
umhU SÂö»ßì L ©ØÖ® \©uÍU Psnõi PUS Cøh÷¯ E¸ÁõUP¨£mh.
PõØÖ ö©À÷»miß «x ÂÇa ö\´QÓx. PõØÖ HmhõÀ GvöµõÎUP¨£mhU
PvµõÚx ~s÷nõUQ°ß ‰»® ÷|õUP¨£kQÓx. ø©¯U P¸® ¦ÒÎø¯
P¸ø©¯õPU öPõsk ö£õ¼Ä ÁøÍ¯[PÐ® P¸ø© ÁøÍ¯[PÐ® ©õÔ ©õÔ
Aø©ÁøuU Põn»õ®.
ÂÍUP®
ö©À¼¯ PõØ÷Ómiß ÷©À uÍzv¼¸¢x GvöµõÎUP¨£k® JÎ
Aø»°ß J¸ £SvUS®, RÌz uÍzv¼¸¢x GvöµõÎUP¨£k® JÎ Aø»°ß
©ØöÓõ¸ £SvUS® Cøh÷¯ {PÊ® SÖURmk ÂøÍøÁ Ai¨£øh¯õPU
öPõsk {³mhß ÁøÍ¯[PÒ ÷uõßÖÁøu ÂÍUP»õ®.ÁøÍ¯® ÷uõßÖ®
L1
45º
S
L Air film
PõØ÷Ók
P
O
£h® 5.19 {³mhß ÁøÍ¯[PÒ
215
www.tntextbooks.in
ChzvÀ, PõØÖ ö©À÷»miß ui©ß t GßP. ö»ßê¼¸¢x Â»PÀ Aøh¢x

ö©À÷»miÀ ~øÇ²® Aø»USmi t öuõø»Ä ö\ßÖ, Psnõiz umiß
÷©Ø£µ¨¤À GvöµõÎzx, «sk® t öuõø»Ä v¸®£U Ph¢x, öuõhUP
¦ÒÎø¯ Aøh²®.
GÚ÷Á, Ax Ph¢u ö©õzu £õøu 2t BQÓx. Cµsk GvöµõÎ¨¦PÎÀ
JßÖ AhºªS FhPzvÀ HØ£kÁuõÀ, AvP¨£i¯õÚ Pmh ÷ÁÖ£õk π
HØ£kQÓx AÀ»x Cµsk Aø»USmiPÐUS Cøh÷¯ £õøu ÷ÁÖ£õk λ/2
HØ£kQÓx.
∴ ö£õ¼ÂØPõÚ {£¢uøÚ°ß£i,
λ
£õøu ÷ÁÖ£õkδ = 2t + = nλ
2
λ
∴ 2t = (2n–1)
2
C[S n = 1, 2, 3 … ©ØÖ® λ Gß£x JÎ°ß Aø»}Í® BS®.
P¸ø©UPõÚ {£¢uøÚ°ß£i
λ λ
£õøu ÷ÁÖ£õk δ = 2t + = (2n+1)
2 2
∴ 2t = nλ
C[S n = 0, 1, 2, 3 ....
ö»ßì L Psnõiz uPk P ø¯ öuõk® ¦ÒÎ°À PõØ÷Ómiß ui©ß
_È¯õQÓx. GÚ÷Á SÖURmk ÂøÍøÁ HØ£kzx® Aø»PÐUSÒ £õøu
÷ÁÖ£õk CÀø». GÚ÷Á, A¨¦ÒÎ ö£õ¼Ähß ÷uõßÓ ÷Ásk®. AhºªS
Psnõi°À GvöµõÎUP¨£mh Aø»¯õÚx Pmh ÷ÁÖ£õk π AøhQÓx.
BÚõÀ ÷PõÍP ö»ßì £µ¨¤À GvöµõÎUP¨£mh Aø»°À Pmh ÷ÁÖ£õk
Hx® HØ£hÂÀø». GÚ÷Á, ø©¯¨¦ÒÎ O P¸ø©¯õP Aø©²®. A¨¦ÒÎ
ø¯a _ØÔ Akzukzu ö£õ¼Ä ©ØÖ® P¸ø© ÁøÍ¯[PÒ E¸ÁõQßÓÚ.
5.6.9 nBÁx P¸ø© ÁøÍ¯zvß BµzvØPõÚ
÷PõøÁ N
£h® 5.20&À Põmi¯£i SOP Gß£x J¸ umhU

SÂö»ß]ß Szx¨£Sv¯õPÄ® C Gß£x ÷PõÍP¨ C
£Sv°ß ÁøÍÄ ø©¯©õPÄ® öPõÒ÷Áõ®. R Gß£x S A P
ö»ß]ß ÁøÍÄ Bµ® GÚÄ®, Psnõi²hß ö»ß_ t
öuõk®¦ÒÎ O BPÄ® öPõÒ÷Áõ®. S ©ØÖ® P-°À t T O Q
Gß£øu PõØ÷Ómiß ui©ÚõPU öPõÒ÷Áõ®. \©uÍ £h® 5.20 {³mhß
BiUS SzuõP ST ©ØÖ® PQ ÁøµP. ÁøÍ¯zvß Bµ®
216
www.tntextbooks.in
GÚ÷Á, ST = AO = PQ = t
rn Bµ® öPõsh n-Áx P¸ø© ÁøÍ¯® S ©ØÖ® P ¦ÒÎPÒ ÁÈ¯õP
ö\ÀÁuõPU öPõÒ÷Áõ®.
GÚ÷Á SA = AP = rn
ON Gß£x Ámhzvß ö\[Szx Âmh©õP Ç¨¤ß, |õs öÁmkz xsk
Âv°ß£i (Law of segments)
SA. AP = OA. AN
rn2 = t(2R–t)
rn2 = 2 Rt (2RI J¨¤k® ÷£õx t2 ªPÄ® ]Ô¯x
BøP¯õÀ t2 I ¦ÓUPoUP»õ®)
2
rn
2t =
R
P¸ø©UPõÚ {£¢uøÚ°ß£i,
2t = nλ
rn 2
∴ = nλ
R
rn2 = nRλ or rn = nR λ
R ©ØÖ® λ ©õÔ¼PÒ Gß£uõÀ, P¸ø© ÁøÍ¯zvß Bµ®, Auß
Á›ø\°ß Ç©i ‰»zvØS ÷|ºÂQuzvÀ ÇUS® Gß£x öu›¯ Á¸QÓx.
AuõÁx r1 ∝ 1, r2 ∝ 2, r3 ∝ 3, ....
n AvP©õS® ÷£õx Akzukzu ÁøÍ¯[PÒ JßÖUöPõßÖ

ö|¸UP©õQU öPõs÷h Á¸® Gß£øu AÔ¯»õ®.
5.6.10 {³mhß ÁøÍ¯[PÎß £¯ß£õkPÒ
(i) {³mhß ÁøÍ¯[PøÍ¨ £¯ß£kzv JØøÓ {Ó JÎ°ß
Aø»}ÍzøuU Põn»õ®. nBÁx P¸ø© ÁøÍ¯zvß Bµ® ©ØÖ® (n+m)Áx
P¸ø© ÁøÍ¯zvß Bµ®, •øÓ÷¯
rn2 = nRλ ©ØÖ® r2n+m = (n+m) Rλ GÛÀ,
rn+m2 – rn2 = mRλ
rn +m 2 − rn 2
∴ λ =
mR
217
www.tntextbooks.in
rn+m, rn ©ØÖ® R BQ¯ öu›¢u AÍÄPøÍU öPõsk JÎ°ß Aø»

}ÍzøuU PnUQh»õ®.
(ii) {³mhß ÁøÍ¯[PøÍ¨ £¯ß£kzv vµÁzvß JÎÂ»PÀ
GsønU PnUQh»õ®. PõØÔÀ JÎ°ß Aø»}Í® λa ©ØÖ® vµÁzvÀ
JÎ°ß Aø»}Í® λm GßP. nÁx P¸ø© ÁøÍ¯zvß Bµ®, PõØÔÀ rn
GÚÄ® vµÁzvÀ r′n GÚÄ® öPõshõÀ,
rn 2 = nR λa
nR λa λa
r′ n
2
= nR λm = [∵ µ = ]
µ λm
rn 2
∴ µ = 1
2
r n
5.7 ÂÎ®¦ ÂøÍÄ

J¼, Aø»PÍõP¨ £µÄQßÓÚ. A¸Q¼¸US® AøÓ°À E¸ÁõUP¨£k®
J¼. _ÁºPÎß ÂÎ®¦PÎÀ ÁøÍ¢x |®ø© Á¢x AøhQÓx. Cx÷£õ»÷Á
}º¨£µ¨¤ß «x £µÄ® Aø»PÒ, J¸ uøh°ß ÂÎ®¦PÎÀ ÁøÍ¢x Auß
¤ß£Sv°À £µÄQßÓÚ. uøh°ß ÂÎ®¦PÎÀ Aø»PÒ ÁøÍ¢x ö\À¾®
C¯À÷£ ÂÎ®¦ ÂøÍÄ GÚ¨£k®. ÂÎ®¦ ÂøÍÄ, Aø»PÎß ]Ó¨¤¯À¦
BS®. J¸ Aø»°ß Aø»}Í® uøh¨ö£õ¸Îß AÍÄhß Jzv¸¢uõÀ
©mk÷© Aø», ÂÎ®¦ ÂøÍÄ Aøh²®.
L¨öµö|À Gß£õº uøh¨ö£õ¸ÎÀ Aø» ÁøÍQßÓ AÍÁõÚx
£kQßÓ Aø»°ß Aø»}Ízøua \õº¢ux GßÖ PõmiÚõº. J¼ Aø»PÎß
Aø»}Í® AvP©õP EÒÍuõÀ ÂÎ®¦ ÂøÍÄ öuÎÁõP, AvP©õP
HØ£kQÓx. JÎ°ß Aø»}Í® J¼ Aø»PÎß Aø»}Ízøu Âh ªPU
SøÓÁõP Ç¨£vÚõ¾® ªPa ]Ô¯ ö£õ¸Îß AÍÄ® JÎ Aø»PÎß
Aø»}Ízxhß J¨¤k® ÷£õx ö£›¯uõP Ç¨£vÚõ¾® JÎ°À, ÂÎ®¦
ÂøÍÄ ªPU SøÓÁõP HØ£k®.
öÁÒøÍ JÎø¯ J¸ ö©À¼¯ xo°ß ÁÈ¯õP £õºUS® ö£õÊx
ÂÎ®¦ ÂøÍøÁU Põn»õ®. Á›ø\¯õP £» Ásn ¤®£[PÒ öu›ÁøuU
Põn»õ®.
5.7.1 L¨öµö|À ©ØÖ® L¨µõß÷íõ£º ÂÎ®¦ ÂøÍÄ
ö£õxÁõP, ÂÎ®¦ ÂøÍøÁ Ç ÁøPPÍõP¨ ¤›UP»õ®. (1) L¨µö|À
ÂÎ®¦ ÂøÍÄ (Fresnel diffraction) (2) L¨µõß÷íõ£º ÂÎ®¦ ÂøÍÄ
(Fraunhofer diffraction). L¨µö|À ÂÎ®¦ ÂøÍÂÀ JÎ ‰»•®, vøµ²®
ÂÎ®¦ ÂøÍøÁ HØ£kzx® uøh¨ö£õ¸Î¼¸¢x J¸ Áµ®¤ØSm£mhz
218
www.tntextbooks.in
öuõø»Â¼¸US®. CvÀ ÂÎ®¦ ÂøÍÂØS Em£k® Aø»•P¨¦ ÷PõÍP

ÁiÂ÷»õ AÀ»x E¸øÍ ÁiÂ÷»õ ÇUS®. L¨µõß÷íõ£º ÂÎ®¦
ÂøÍÂÀ JÎ ‰»•®, vøµ²® ÂÎ®¦ ÂøÍøÁ HØ£kzx®
uøh¨ö£õ¸Î¼¸¢x DÔ»õz öuõø»Â¼¸US®. CvÀ ÂÎ®¦ ÂøÍÂØS
Em£kzu¨£k® Aø» •P¨¦ \©uÍ Aø» •P¨£õP ÇUS®. ÂÎ®¦ ÂøÍÄ
HØ£mh¤ß PvºPÒ JßÖUöPõßÖ Cøn¯õP ÇUS®. CøÁ SÂö»ßì
öPõsk SÂUP¨£kQÓx. J¸ {Ó©õø»©õÛ°ß ‰»® L¨µõß÷íõ£º
Aø©¨ø£ GÎuõPU Põn •i²®.
5.7.2 ÂÎ®¦ ÂøÍÄU RØÓo
ÂÎ®¦ ÂøÍÄU RØÓo Gß£x ªP AvP GsoUøP°À, \© AP»®
öPõsh, Cøn¯õÚ, SÖQ¯ ¤ÍÄPøÍ²® A÷u GsoUøP°À JÎ¦Põu
÷PõkPÍõÀ ¤›UP¨£mhx©õÚ Aø©¨£õS®.
J¸ \©uÍ ÂÎ®¦ ÂøÍÄU RØÓo Gß£x \©uÍ, JÎ¦S® ö£õ¸Îß
«x øÁµ F]°ÚõÀ JÎ ¦PõU ÷PõkPÒ Áøµ¢xÒÍ Aø©¨£õS®. uØPõ»zvÀ
£¯ß£kzu¨£kQßÓ |ÃÚ RØÓo°À 1 cm AP»zvØS 6000 ÷PõkPÒ
Áøµ¯¨£kQßÓÚ.
JÆöÁõßÖ® b AP»® Eøh¯ ÷PõkPÒ uøh¨ö£õ¸ÒPÍõPÄ®
JÆöÁõßÖ® a AP»® Eøh¯ ¤ÍÄPÒ JÎ¦S® £SvPÍõPÄ® EÒÍÚ. J¸
÷Põk ©ØÖ® J¸ ¤ÍÂß ö©õzu AP»® RØÓo ‰»® e GÚ¨£k®. Akzukzu
¤ÍÄPÎÀ RØÓo ‰»zvØSa \©©õÚ Cøhzöuõø»Ä Eøh¯ ¦ÒÎPÒ Jzu
¦ÒÎPÒ GßÖ AøÇUP¨£kQßÓÚ.
ÂÍUP®
MN Gß£x \©uÍ ÂÎ®¦ ÂøÍÄU RØÓo°ß J¸£Sv. AB, CD, EF
...... Gß£Ú \©AP»® a öPõsh ¤ÍÄPøÍ²® BC, DE ...... Gß£Ú \© AP»® b
öPõsh ÷PõkPøÍ²® SÔUQßÓÚ (£h® 5.21). RØÓo ‰»®, e = a+b GßP.
M P2
A
P1
a B
b C
G
D O
E
F P1
P2
N
£h® 5.21 ÂÎ®¦ ÂøÍÄU RØÓo
219
www.tntextbooks.in
λ Aø»}Í® öPõsh JØøÓ {Ó JÎ°ß \©uÍ Aø»•P¨¦, RØÓo «x

SzuõP ÂÊÁuõPU öPõÒ÷Áõ®. øíöáßì öPõÒøP°ß£i, ¤ÍÄPÒ AB,
CD … •u¼¯ÁØÔÀ EÒÍ ¦ÒÎPÒ Cµshõ® {ø» ‰»[PÍõPa ö\¯À£mk
Cµshõ® {ø» Aø»USmiPøÍz ÷uõØÖÂzxU RØÓo°ß ©Ö£UPzvÀ
Aø»PøÍ, GÀ»õz vø\PÎ¾® £µÁa ö\´QßÓÚ.
RØÓo «x SzuõP JÎ ÂÊ¢u vø\US θ ÷Põn® \õ´¢v¸US® vø\°À
öÁÎ÷¯Ö®, ÂÎ®¦ÂøÍÄØÓ Cµshõ® {ø» Aø»USmiPøÍU
P¸x÷Áõ®. A ©ØÖ® C GßÓ J¸ ÷\õi (Pair) Jzu¨ ¦ÒÎ°¼¸¢x ¦Ó¨£k®
Aø»USmiPÐUS Cøh÷¯ £õøu ÷ÁÖ£õk CG = (a + b) sin θ. C÷u ÷£õßÖ
©ØÓ GÀ»õ ÷\õi Jzu¨ ¦ÒÎPÎ¼¸¢x Cøh÷¯¯õÚ £õøu ÷ÁÖ£õk® (a + b)
sin θ Gß÷Ó Aø©²®.
öÁÆ÷ÁÖ ¤ÍÄPÎ¼¸¢x ÂÎ®¦ ÂøÍÄØÓ, J÷µ vø\°À ö\ÀQßÓ
Aø»USmiPÒ, P1 GßÓ ¦ÒÎ°À SÂö»ßì öPõsk SÂUP¨£kQßÓÚ.
CøÁ SÖURmk ÂøÍøÁ HØ£kzv, AuÚõÀ Jß÷Óõk JßÖ Á¾Åmi,
ö£¸©a ö\ÔøÁ HØkzxQßÓÚ.
P GßÓ ¦ÒÎ ö£õ¼Ähß ÷uõßÖÁuØPõÚ {£¢uøÚ
(a + b) sin θ = m λ CvÀ m = 0, 1, 2, 3
ÂÎ®¦ ÂøÍÂÀ»õu {ø»°À θ = 0. GÚ÷Á, sin θ = 0.
©ØÖ® (a + b) sin θ = 0 Cx ö£õ¼ÂØPõÚ {£¢uøÚ m = 0 ø¯ Jzx
Aø©QßÓÚ. GÚ÷Á, £kPv›ß vø\°À ö\ÀQßÓ GÀ»õ Aø»USmiPÐ®
ö£¸©a ö\ÔøÁ vøµ°À O GßÓ ¦ÒÎ°À HØ£kzxQßÓÚ. CuøÚ÷¯ _È
Á›ø\¨ ö£¸©® AÀ»x ø©¯¨ ö£¸©® GßQ÷Óõ®.
(a + b) sin θ1 = λ GÛÀ, £kPv¸USU ÷Põn® θ1 À \õ´¢u vø\°À
Aø©²® ÂÎ®¦ ÂøÍÄØÓ Aø»USmi°ß •uÀ Á›ø\¨ ö£õ¼ÁõÚ ¤®£®
QøhUQßÓx.
Cx ÷£õ»÷Á (a + b) sin θ2 = 2λ GÛÀ, Cµshõ® Á›ø\ ö£õ¼Ä ¤®£®
QøhUS®.
ø©¯¨ ö£¸©zvß Ç©¸[Q¾® ö£õ¼ÁõÚ öÁÆ÷ÁÓõÚ Á›ø\
¤®£[PÒ P1, P2 GßÓ ¦ÒÎPÎÀ E¸ÁõS®.
ö£õxÁõP (a + b) sin θ = m λ Gß£x ö£¸©a ö\ÔÄUPõÚ {£¢uøÚ
BS®. C[S m Gß£x J¸ •Ê Gs ©ØÖ® ö£¸©a ö\ÔÄ Á›ø\ Gs BS®.
mλ
sin θ = AÀ»x sin θ = Nmλ
a +b
1
CvÀ N = Gß£x RØÓo ‰»[PÎß GsoUøP¯õS®. Cx
a +b
RØÓo°À J¸ A»S }Ízv¾ÒÍ ÷PõkPÎß GsoUøP¯õS®.
220
www.tntextbooks.in
öÁÒöÍõÎ £¯ß£kzu¨£mhõÀ, ÂÎ®¦ ÂøÍÄ Á›ø\°ß ø©¯¨

ö£¸©® öÁsø©¯õPÄ® ©ØÖ® Auß Ç¦Ó[PÎ¾® öuõhºa]¯õÚ
{Ó[PøÍ²® öPõsh ¤®£[PÒ E¸ÁõS®.
ÂÎ®¦ ÂøÍÄ Aøh¯õu {ø»°À θ = 0 ©ØÖ® sin θ = 0 BS®. GÚ÷Á
GÀ»õ λ ©v¨¦PÐUS® m= 0 GßÖ Aø©¯ sin θ = Nmλ GßÓ \©ß£õk
{øÓÁõP Aø©²®. CuÚõÀ O GßÓ ¦ÒÎ°À GÀ»õ Aø»}Í[PÐ® JßÖhß
JßÖ ÷©Øö£õ¸¢v GÀ»õ Aø»PÎß ö£¸© ö\ÔøÁ²® E¸ÁõUS®. GÚ÷Á
{Ó¨¤›øP Aøh¯õu öÁÒöÍõÎ ¤®£® QøhUQÓx.
θß ©v¨¦ AvP›US® ö£õÊx (a + b) sin θ, FuõÂÀ öuõh[Q ]Á¨¦
λ
{Ó® Áøµ²ÒÍ GÀ»õ {Ó[PÐUPõÚ ©v¨¤ß ÁÈ÷¯ Ph¢x ö\ÀÁuõÀ
2
P¸ø©¯õQÓx. ÷©¾® θ AvP›US® ö£õÊx (a + b) sin θ GÀ»õ {Ó[PÐUPõÚ
λ©v¨¤ß ÁÈ÷¯ ö\ÀÁuõÀ ö£õ¼Ä ¤®£® QøhUQÓx. C¨ö£õ¼Ä ¤®£®
FuõÂÀ öuõh[Q ]Á¨¦ Áøµ°»õÚ {Ó©õø»PøÍ¨ ö£ØÔ¸US®. C¢u
{Ó©õø» ø©¯¨ ö£¸©©õÚ öÁÒøÍ JÎ°ß Ç £UP[PÎ¾® Aø©²®.
5.7.3 \©uÍ Fk¸Ä RØÓoø¯¨ £¯ß£kzv JØøÓ
S
{Ó JÎ°ß Aø»}ÍzøuU Põs£uØPõÚ B´Ä
J¸ {Ó©õø»©õÛ ©ØÖ® ÂÎ®¦ ÂøÍÄU
RØÓoø¯¨ £¯ß£kzv {Ó©õø»Á›PÎß Aø»}Í[
PøÍz xÀ¼¯©õPU Põn»õ®. C
•u¼À {Ó©õø»©õÛ°À Bµ®£ Pmh

^µø©¨¦PÒ ö\´¯¨£kQßÓÚ. Aø»}Í®
AÍÂh¨£h ÷Ási¯ Kº JØøÓ{Ó JÎ‰»zuõÀ
Cøn¯õUQ °¾ÒÍ ¤ÍÄ JÎ³mh¨£h ÷Ásk®.
Cøn¯õUQ°ß Aa_hß ö£õ¸¢x©õÖ öuõø»
÷|õUQø¯ øÁzx ÷|º ¤®£zøu¨ £õºUP ÷Ásk®. 2 2
Cøn¯õUQ°¼¸¢x Á¸® £kPvºPÐUS SzuõP 1 1
÷©ø\ «x RØÓo øÁUP¨£kQÓx. öuõø» ÷|õUQø¯
J¸ £UP® ö©À» |Pºzv ÂÎ®¦ ÂøÍÄØÓ •uÀ
T T
Gs Á›ø\²øh¯ ¤®£zøu öuõø»÷|õUQ°À Psk, Direct
÷|ºPvº
ray
Ax Ps ÂÀø»°ß SÖUSU P®¤ «x JßÖ©õÖ £h® 5.22 JØøÓ {Ó
ö\´¯ ÷Ásk®. C¢u {ø»°À öuõø»÷|õUQ u¸® JÎ°ß ÂÎ®¦ ÂøÍÄ
AÍÃmøhU SÔzx öPõÒÍ ÷Ásk® (£h® 5.22).
Cx ÷£õßÖ ø©¯¨ ¤®£zvß ©Ö £UPzv¾® •uÀ Gs Á›ø\
¤®£zøuU Psk AuØPõÚ AÍÃmøhU SÔzxU öPõÒÍ ÷Ásk®.
CÆÂµsk AÍÃkPÐUS® EÒÍ ÷ÁÖ£õk 2θ GÛÀ, Auß £õv θ, •uÀ
Á›ø\¨ ö£¸©zvØPõÚ ÂÎ®¦ ÂøÍÄU ÷Põn® BS®.
221
www.tntextbooks.in
sin θ
λ= GßÓ \©ß£õmøh¨ £¯ß£kzv JÎ°ß Aø»}Í® PshÔ¯¨
Nm
£kQÓx. C[S N Gß£x RØÓo°À J¸ «mhº }Ízv¾ÒÍ ÷PõkPÒ BS®.
5.7.4 öÁÒöÍõÎ°ß {Ó©õø» Á›PÎß Aø»}Í® PõquÀ
JØøÓ {Ó JÎ ‰»zvØS¨ £v»õP öÁÒöÍõÎ ‰»® (Source)
øÁUP¨£kQÓx. öÁÒöÍõÎ öÁÆ÷ÁÖ Aø» }Í[PÎÀ PvºÃa_PøÍ
EªÌÁuõPU öPõshõÀ, RØÓo¯õÀ A¢uU PØøÓ¯õÚx ¤›UP¨£kQÓx.
©ØÖ® GÀ»õ Aø»}Í[PøÍ²® öPõsh {Ó©õø» QøhUQßÓx (£h® 5.23).
R2 Cµshõ® Á›ø\
Second Order
Grating
RØÓo
V2
R1
First
•uÀ Order
Á›ø\
2 V1
1 _È Á›ø\
Zero Order
1 (Central
ø©¯¨ Maximum)
ö£¸©®
2 V1
First Order
R1 •uÀ Á›ø\
V2
R2 Second Order
Cµshõ® Á›ø\
£h® 5.23 öÁÒöÍõÎ°ß ÂÎ®¦ ÂøÍÄ

sin θ
N ß ©v¨¦ öu›¢u ¤ÓS, GÀ»õ Á›PÐUS©õÚ Aø»}Í[PÒ, λ =
Nm
GßÓ öuõhº¤ß ‰»® PshÔ¯¨£kQßÓÚ.
5.7.5 SÖURmk ÂøÍÄ, ÂÎ®¦ ÂøÍÄ ÷ÁÖ£õkPÒ
SÖURmk ÂøÍÄ ÂÎ®¦ ÂøÍÄ
1. CøÁ Cµsk K›¯À ‰»[PÎÀ CøÁ J÷µ Aø»•P¨¤¾ÒÍ
Ç¢x E¸ÁõÚ Ç öÁÆ÷ÁÖ öÁÆ÷ÁÖ ¦ÒÎPÎ¼¸¢x
Aø» •P¨¤¼¸¢x öÁÎÁ¢u öÁÎÁ¢u Aø»U SmiPÒ ÷©Ø
Aø»U SmiPÒ ÷©Øö£õ¸¢xÁuõÀ ö£õ¸¢xÁuõÀ HØ£kQÓx.
HØ£kQÓx.
2. £møhPÒ \©CøhöÁÎ Eøh¯øÁ. £møhPÒ \©CøhöÁÎ AØÓøÁ.
3. ö£õ¼Ä¨ £møhPÒ AøÚzx® \© ö\ÔÄ ÷ÁP©õP SøÓ²®.
ö\ÔÄøh¯øÁ.
4. ÂÎ®¦ ÂøÍÄhß J¨¤k® CøÁ SøÓÁõÚ AÍÂÀ
ö£õÊx CøÁ AvP GsoUøP°À £møhPøÍ öPõshøÁ
£møhPøÍ öPõshøÁ.
222
www.tntextbooks.in
5.8 uÍ ÂøÍÄ
GvöµõÎzuÀ, JÎ Â»PÀ, SÖURmk ÂøÍÄ, uÍ ÂøÍÄ BQ¯
£s¦PÒ SÖU Pø»PÐUS® ©ØÖ® ö|mhø»PÐUS® ö£õx ÁõÚøÁ. BÚõÀ,
JÎ°ß SÖUPø»¨ £sø£ uÍÂøÍÁõÀ ©mk÷© ÂÍUP •i²®.
5.8.1 SÖUPø»PÎß uÍ ÂøÍÄ
AB GßÓ J¸ P°Ö S1 ©ØÖ® S2GßÓ Cøn¯õP øÁUP¨£mh Ç
ö\[Szx¨ ¤ÍÄPÎß ÁÈ¯õPa ö\ÀÁuõPU P¸x÷Áõ®. P°ØÔÀ B GßÓ
•øÚ J¸ ¦ÒÎ°À Pmh¨£mkÒÍuõPU öPõÒ÷Áõ®. A •øÚø¯¨ ¤izxU
öPõsk ABUS SzuõP ÷©¾® RÊ® C¯UQ, P°ØÔÀ SÖUPø»PøÍ
HØ£kzvÚõÀ Aø»¯õÚx, ¤ÍÄ S1 ÁÈ¯õP, Cøn¯õÚ AvºÄhß PhUQÓx.
¤ÍÄ S1, S2US Cøn¯õP ÇUS® ö£õÊx ©mk÷© Aø»PÒ PhUQßÓÚ
(£h® 5.24a). BÚõÀ S2 BÚx S1US SzuõP Aø©²ö©ßÓõÀ uß ÁÈ÷¯
Aø» ö\ÀÁøuz ukzx {Özv Âk®. ©ØÖ® Cuß Ãa_ _È ©v¨ø£¨ ö£Ö®
(£h® 5.24b)CÀ S2B £Sv°À P°Ö Aø» ÁiÂßÔ ÷|µõP Ç¨£øuU
Põn»õ®.
P°ØøÓ •ßÝ® ¤ßÝ® |Pºzv ö|mhø»PøÍz ÷uõØÖÂzuõÀ, S1,S2
¤ÍÄPÒ G¢u {ø»°¼¸¢uõ¾® Aø»PÒ AÁØÔß ÁÈ¯õPU Ph¢x ö\À¾®.
C v ¼ ¸ ¢ x
¤ÍÄP Îß vø\¯ø©Ä
ö|m hø» £µÄÁvÀ
GÆÂu £õv¨ø£²® D B
HØ£kzxÁ vÀø» A C
GßÖ öu›QÓx. BÚõÀ,
¤ÍÄPÒ JßÖU öPõßÖ
Cøn¯õP Aø©¯õu S1 S2
(a)
{ø»°À SÖU Pø»PÒ
£µÄÁx £õvU
P¨£kÁøu AÔ¯»õ®.
Cx ÷£õßÓöuõ¸ D B
{PÌÄ, JÎ¯õÚx A C
lº©ø»ß (tourmaline)
£iPzvß ÁÈ÷¯
S1 S2
ö\À¾® ö£õÊx®
HØ£kQÓx. (b)
£h® 5.24 SÖUPø»PÎß uÍ ÂøÍÄ
(C¯¢vµ Aø»PÒ)
223
www.tntextbooks.in
JÎ ‰»®
Source
Polarised LightJÎ
uÍÂøÍÄØÓ Polarised LightJÎ
uÍÂøÍÄØÓ
A (a) B
Source
JÎ ‰»®
JÎ
uÍÂøÍÄØÓ JÎ
Polarised Light öÁÎ¨£k
No Light
ÁvÀø»
(b)
A B
£h® 5.25 SÖUPø»PÎß uÍ ÂøÍÄ (KÎ Aø»PÒ)
JÎ°¯À Aa_US Cøn¯õP öÁmh¨£mh J¸ lº©ø»ß £iPzvß
ÁÈ÷¯ JÎ ö\¾zu¨£kQÓx (£h© 5.25a).
C¨£iPzv¼¸¢x öÁÎÁ¸® JÎ, £iPzvß C¯À£õÚ {ÓzøuU
öPõsi¸US®. A £iPzøua _ÇØÔÚõÀ öÁÎÁ¸® ö\ÔÂÀ G¢u ©õØÓ•®
Põn¨£kÁvÀø». ¤ßÚº B GßÓ £iPzøu A.US Cøn¯õP øÁ¨÷£õ®.
Ç £iP[PøÍ²® AÁØÔß Aa_PÐUS Cøn¯õPa _ÇØÔÚõÀ CµshõÁx
£iP®, B°¼¸¢x öÁÎÁ¸® ö\ÔÂÀ G¢uÂu ©õØÓ•® Põn¨£kÁvÀø».
£iP® B I ©mk® _ÇØÔÚõÀ, B°¼¸¢x öÁÎÁ¸® JÎ°ß ö\ÔÄ ]Ôx
]ÔuõPU SøÓ¢x BBÚx AUS SzuõP Á¸® ö£õÊx, JÎ Á¸Áx •ÊÁx®
{ßÖ Âk® (£h® 5.25b).
£iPzøu ÷©¾® _ÇØÔÚõÀ B°¼¸¢x öÁÎÁ¸® JÎ°ß ö\ÔÄ ]Ôx
]ÔuõP AvP›zx, Cµsk £iP[PÐ® Cøn¯õP ÇUS® ö£õÊx ö£¸©a
ö\ÔøÁ AøhQÓx.
C¢u {PÌÄhß CuØS •ß ö\ú C¯¢vµ Aø»ø¯ J¨¤mk,
JØÖø©ø¯ ÷|õUP, JÎ Aø»PÒ SÖUPø»PÒ uõß GÚ AÔ¯»õ®.
A GßÓ lº©ø»ß £iPzv¼¸¢x öÁÎÁ¸® JÎ Aø»PÒ, JÎ
ö\À¾QßÓ vø\US SzuõP EÒÍ J¸ vø\°À ©mk® AvºÁøhQÓx. C¢u
JÎ Aø»PÒ uÍÂøÍÄØÓøÁ BS®. JÎ Aø»PÒ £iPzvß Aa_US
Cøn¯õP J¸ uÍzvÀ ©mk® AvºÄPøÍ HØ£kzvÚõÀ AøÁ, uÍ
ÂøÍÄØÓ JÎ GÚ¨£k®. CÆÁõÓõP J¸ uÍzvÀ ©mk® AvºÄPøÍ
HØ£kzx® C¢u ÂøÍÄ uÍÂøÍÄ GÚ¨£k®.
224
www.tntextbooks.in
5.8.2 uÍ AvºÄzuÍ® ©ØÖ® uÍ ÂøÍÄz uÍ®

JÎ°¯À Aaø\U
P
öPõsi¸US® uÍzvÀ S
AvºÄPÒ HØ£mhõÀ Ax H G
uÍ AvºÄz uÍ® GÚ¨
£kQÓx. uÍ AvºÄz uÍz
vØS SzuõPÄ® ©ØÖ® uÍ
E F
ÂøÍÄØÓ JÎ £µÄ®
R
vø\°¾® Aø©²® uÍ®, Q
uÍ ÂøÍÄzuÍ® GÚ¨ £h® 5.26 uÍ AvºÄ ©ØÖ® uÍ
£k®. uÍ ÂøÍÄz ÂøÍÄz uÍ[PÒ
uÍzvÀ G¢u AvºÄ®
HØ£hõx.
£h® 5.26À PQRS GßÓ uÍ® uÍ AvºÄzuÍ® ©ØÖ® EFGH GßÓ uÍ®
uÍ ÂøÍÄz uÍ® BS®.
5.8.3 JÎ AvºÄPÒ SÔUP¨£kuÀ
uÍ ÂøÍÄ Aøh¯õu JÎ, GÀ»õ¨
£UP•® AvºÄ öPõskÒÍuõÀ AÁØøÓ
JßÖUöPõßÖ ö\[SzuõÚ AvºÄPÍõPU
SÔUP»õ®. Cøu Cµmøh A®¦USÔ
öPõsk® ©ØÖ® ¦ÒÎPøÍU öPõsk® £h® 5.27 JÎ AvºÄPÒ
Põmh»õ® (£h® 5.27).
JÎU PØøÓ°ß, uõÎß uÍzvØS Cøn¯õÚ AvºÄPÒ Cµmøh A®¦U
SÔ¯õ¾®, uõÎß uÍzvØS SzuõÚ AvºÄPÒ ¦ÒÎPÍõ¾® Põmh¨
£mi¸UQßÓÚ.
5.8.4 uÍ ÂøÍÁõUQ ©ØÖ® £S¨£õß
J¸uÍ ÂøÍÄØÓ JÎø¯z u¸QßÓ \õuÚ® uÍÂøÍÁõUQ BS®.
JÎ¯õÚx uÍÂøÍÄØÖÒÍuõ CÀø»¯õ GÚ ÷\õvUS® \õuÚ® £S¨£õß
GÚ¨£k®. uÍÂøÍÁõUQ £S¨£õÚõPÄ® £S¨£õß uÍÂøÍÁõUQ¯õPÄ®
ö\¯À£h C¯¾®.
J¸ JÎUPØøÓ¯õÚx £S¨£õß ÁÈ¯õP ö\¾zu¨£kQÓx. £S¨£õß
_ÇØÓ¨£k®÷£õx ö\ÔÂÀ ©õØÓ® CÀ»õx Ç¢uõÀ A¢u¨ £kQßÓ JÎ
uÍÂøÍÄÓõ JÎ BS®. £S¨£õøÚ 90o _ÇØÖ® ÷£õx QøhUQßÓ JÎa
ö\ÔÄ, ö£¸©zvØS® _ÈUS® Cøh°À Aø©¢uõÀ Ax uÍÂøÍÄØÓ JÎ
BS®. £S¨£õøÚ 90o _ÇØÖ®÷£õx öÁÎÁ¸® JÎUPØøÓ ö£¸©a
ö\ÔøÁ²® ]Ö©a ö\ÔøÁ²® (_È ©v¨£À») öPõsi¸¢uõÀ £Sv uÍ
ÂøÍÄØÓ JÎ GÚ¨£k®.
225
www.tntextbooks.in
5.8.5 GvöµõÎ¨¦ ‰»® uÍÂøÍÁõUPÀ

GvöµõÎ¨¦ ‰»®
uÍÂøÍøÁ GÎ¯ •øÓ°À
E¸ÁõUP»õ®. \õuõµn JÎ, Incident GvöµõÎ¨¦U
£kPØøÓ
beam Reflected
PØøÓ
JÎ Fk¸ÁUTi¯ Psnõi A beam
C
AÀ»x }º¨£µ¨¤À £mk ip ip
GvöµõÎ¨¦ Aøh²® ÷£õx uÍ
X B Y
ÂøÍÄ AøhQÓx GÚ ©õ»ì
Gß£Áº PshÔ¢uõº. JÎ,
r
uÍÂøÍÄ AøhQßÓ AÍÄ, Â»PÀ
JÎ°ß £k÷Põnzøua Aøh¢u
Refracted
beam
PØøÓ
\õº¢ux.
XY GßÓ Psnõiz D
uÍzvÀ, AB GßÓ uÍÂøÍÄÓõ £h® 5.28 GvöµõÎ¨¦ ‰»®
JÎ £kQßÓx. £h® 5.28À uÍÂøÍÁõUPÀ
Põmi²ÒÍ£i £hzvß (uõÎß)
uÍzvØS Cøn¯õPÄÒÍ ABß AvºÄPÒ A®¦USÔ¯õÀ Põmh¨£mkÒÍÚ.
£hzvß uÍzvØS SzuõPÄÒÍ AvºÄPÒ, GvöµõÎ¨¦z uÍzvØS Cøn¯õP
Aø©²®. CøÁ ¦ÒÎPÍõÀ SÔUP¨£mkÒÍÚ.
£kQßÓ JÎ°ß J¸ £Sv BC ÁÈ¯õP GvöµõÎ¨¦ Aøh²® ©ØÖ®
©Ö£Sv BD ÁÈ¯õP Â»P»øh²®. J¸ £S¨£õß öPõsk GvöµõÎzu Pvøµ
÷\õvUS® ÷£õx Ax £Sv uÍÂøÍÄØÓuõP Aø©ÁøuU Põn»õ®.
J¸ SÔ¨¤mh £k÷PõnzvÀ (PsnõiUS 57.5o) JÎ £k®ö£õÊx,
GvöµõÎUP¨£mh Pvº •ÊÁx©õP uÍ ÂøÍÄØÓ JÎ¯õP ÇUS®.
GvöµõÎUP¨£mh PØøÓ •ØÔ¾©õPz uÍÂøÍÄ ö£Ö®÷£õx EÒÍ
£k÷Põnzøu uÍÂøÍÄU ÷Põn® (ip) GßQ÷Óõ®.
5.8.6 ¦¸ìhº Âv (Brewster’s law)
\º ÷hÂm ¦¸ìhº Gß£Áº £» öÁÆ÷ÁÖ GvöµõÎ¨¦z uÍ[PøÍ
öPõsk öuõhº B´ÄPøÍ |hzv¯ ¤ß, uÍÂøÍÄU ÷PõnzvØS® JÎ
Â»PÀ GsoØS® Cøh÷¯ EÒÍ GÎ¯ öuõhºø£U PshÔ¢uõº.
B´Âß ‰»® uÍÂøÍÄU ÷PõnzvÀ JÎUPØøÓ £k®ö£õÊx
GvöµõÎUS® Pv¸®, Â»P»øh¢u Pv¸® JßÖUöPõßÖ SzuõP Aø©²® GÚ
PshÔ¯¨£mhx.
£h® 5.28ß £i, ip +900 + r = 1800
r = 900 – ip
226
www.tntextbooks.in
sin i p
ìö|À Âv°ß£i, =µ
sin r
C[S µ Gß£x FhPzvß (Psnõi) JÎ Â»PÀ Gs BS®.
r Cß ©v¨ø£ CvÀ Dk ö\´¯
sin i p sin i p
=µ ; =µ
sin(90 − i )
p cos i p
∴ tan ip = µ
uÍÂøÍÄ ÷Põnzvß ÷hg\ßm ©v¨¦ GsnÍÂÀ A¢u FhPzvß
JÎÂ»PÀ GsoØSa \©®.
5.8.7 umhkUS
GvöµõÎ¨¤ÚõÀ HØ£k® uÍÂøÍøÁ¨ £¯ß£kzv umhkUS
Aø©UP¨£kQßÓx. \›¯õÚ AÍÄÒÍ J¸ SÇõ°ÝÒ £» Psnõiz umkPÒ
Cøn¯õP JßÓß «x JßÖ ö£õ¸zu¨£kQßÓÚ (£h® 5.29). CøÁ SÇõ°ß
Aa_US 32.5o \õ´¢x ÇUS®. SÇõ°ß Aa]ß ÁÈ÷¯ ö\À¾® JØøÓ {Ó
JÎUPvº ö\ßÖ umhkUQß ÷©À ÂÊ®. C¨ö£õÊx £k÷Põn® 57.5o
BQÓx. ©ØÖ® Cx Psnõi°ß uÍ ÂøÍÄU ÷Põn® BS®.
£kuÍzvØSa
ö\[SzuõÚ AvºÄPÒ,
JÆöÁõ¸ £µ¨¤¾®
GvöµõÎUP¨£k® ©ØÖ®
Cøn¯õÚøÁ Fk¸Âa
ö\À¾®. uÍ[PÎß
GsoUøP AvP©õÚõÀ,
GvöµõÎ¨¦ Aøh¢u uÍ
ÂøÍÄØÓ JÎ°ß
ö\ÔÄ AvP©õS®.
umhkUS uÍÂøÍÁõUQ £h® 5.29 umhkUS
¯õPÄ® £S¨£õÚõPÄ®
ö\¯À£k® (£h® 5.29).
5.8.8 Cµmøh JÎ Â»PÀ
£õºz÷uõ¼Úì Gß£Áº, PõÀø\m £iPzvÀ uÍÂøÍÄÓõ JÎUPvº
ÂÊ® ö£õÊx, Ax £iPzvÝÒ Ç PvºPÍõP¨ ¤›¢x ö\ÀQÓx Gß£øuU
Psk¤izuõº. C¢u {PÌÄ Cµmøh Â»PÀ GÚ¨£k® (£h® 5.30a). GÚ÷Á J¸
ö£õ¸ÐUS Cµsk ¤®£[PÒ E¸ÁõS®. C÷u ÁøP {PÌÄ, SÁõºmì, ø©UPõ
÷£õßÓ ©ØÓ £iP[PÎ¾® |øhö£Ö®.
227
www.tntextbooks.in
E E
O
O
(a) (b)
£h® 5.30 Cµmøh JÎ Â»PÀ
J¸ PõQuz xsiÀ ø©°ÚõÀ ¦ÒÎ°mk PõÀø\m £iPzvß ÁÈ¯õP,
A¢u¨ ¦ÒÎø¯ ÷|õUQÚõÀ ¦ÒÎ°ß Ç ¤®£[PÒ ÷uõßÖ®
(£h® 5.30b). £iPzøua _ÇØÔÚõÀ J¸ ¤®£® {ø»¯õP ÇUS®. ©ØöÓõßÖ
CuøÚa _ØÔ Á¸®. {ø»¯õÚ ¤®£® \õuõµn ¤®£® (O) GÚ¨£k®. JÎ
Â»PÀ ÂvPÐUS Em£k® Â»S PvºPÍõÀ, C¨¤®£® E¸ÁõQÓx.
CUPvºPøÍ \õuõµnU PvºPÒ GÚ»õ®. _ØÔÁ¸® ¤®£® A\õuõµn ¤®£® (E)
GÚ¨£k®. JÎ Â»PÀ ÂvPÐUS Em£hõu Â»S PvºPÍõÀ, C¨¤®£®
E¸ÁõQÓx. CUPvºPøÍ A\õuõµnU PvºPÒ GÚ»õ®.
Cµmøh Â»Pø» HØ£kzx® £iPzvÝÒ \õuõµnU Pvº ©õÓõ
vø\÷Ázxhß GÀ»õz vø\PÎ¾® ö\ÀQÓx. ©ØÖ® A\õuõµnU Pvº
öÁÆ÷ÁÖ vø\PÎÀ öÁÆ÷ÁÖ vø\ ÷ÁPzxhß ö\ÀQßÓx.
Cµmøh Â»Pø» HØ£kzx® £iP® JßÔÝÒ øÁUP¨£mh ¦ÒÎ
JÎ‰»®, \õuõµnU Pv¸US ÷PõÍP Aø»•P¨ø£²® A\õuõµnU Pv¸US
}ÒÁmh (elliptical) Aø» •P¨ø£²® HØ£kzx®.
£iPzvß J¸ SÔ¨¤mh vø\°À \õuõµnU Pv¸®, A\õuõµnU Pv¸®
\© vø\÷ÁPzvÀ ö\ÀQßÓÚ. Czvø\ø¯ £iPzvß JÎ°¯À Aa_ GÚ
AøÇUQß÷Óõ®. C¢uz vø\°À Cµsk Pv¸UPõÚ JÎ Â»PÀ Gs \©
©v¨ø£¨ ö£Ö®. ©ØÖ® Cµmøh JÎÂ»PÀ Czvø\°À |øhö£Óõx.
5.8.9 £iPzvß ÁøPPÒ

PõÀø\m, SÁõºmì, Iì ©ØÖ® lº©ø»ß ÷£õßÓ £iP[PÒ J÷µ J¸
JÎ°¯À Aaø\¨ ö£ØÖÒÍuõÀ Kµa_¨ £iP[PÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ.
ø©UPõ, ¦m£õµP® (topaz), PÎUPÀ (selenite) ©ØÖ® AµPø|m
(aragonite) ÷£õßÓ £iP[PÒ Cµsk JÎ°¯À Aa_UPøÍ¨ ö£ØÖÒÍuõÀ
Dµa_¨ £iP[PÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ.
228
www.tntextbooks.in
5.8.10 ø|UPÀ £mhP®

ÂÀ¼¯® ø|UPÀ Gß£Áº ø|UPÀ £mhPzøu ÁiÁø©zuõº.
ö£¸®£õ¾® ø|UPÀ £mhP©õÚx PõÀø\m £iPzøuU öPõsk
ÁiÁø©UP¨£kQÓx. AP»zøu¨ ÷£õßÖ ‰ßÖ ©h[S }Í•® 72o ©ØÖ®
108o ÷Põn[PÒ öPõsh PõÀø\m £iP® Cµsk £SvPÍõP, ‰ø» Âmh®
AB ÁÈ¯õP öÁmh¨£mk «sk® Jß÷ÓõöhõßÖ PÚhõ £õÀ\® GßÓ JÎ
Fk¸Ä® ]ö©sm öPõsk Jmh¨£kQÓx (£h® 5.31). ÷\õi¯® JÎUS
\õuõµnU Pv›ß JÎÂ»PÀ Gs 1.658 ©ØÖ® A\õuõµnU Pv¸US 1.486.
PÚhõ £õÀ\ªß JÎÂ»PÀ Gs 1.550. Cx Cµsk Pv¸US® JßÓõP÷Á
Aø©ÁuõÀ PÚhõ £õÀ\® uÍÂøÍÄ JÎø¯ ÷uõØÖÂ¨£vÀø».
A
108º E
72º O
B
£h® 5.31 ø|UPÀ £mhP®
uÍÂøÍÄÓõ JÎö¯õßÖ C¢u ø|UPÀ £mhPzvÀ £k©õÖ
ö\´¯¨£mhõÀ Cµmøh JÎÂ»PÀ HØ£mk, \õuõµnU PvµõPÄ® A\õuõµnU
PvµõPÄ® ¤›QÓx. \õuõµnU Pvº PÚhõ £õÀ\zuõÀ ukUP¨£mk •Ê AP
GvöµõÎ¨¦ AøhÁuõÀ Fk¸Â Á¸ÁvÀø». CÆÁõÓõP PÚhõ £õÀ\®
ÁÈ¯õP Fk¸Â Á¸® A\õuõµnU Pvº uÍÂøÍÄØÓ PvµõP ÇUS®. ø|UPÀ
£mhP® uÍ ÂøÍÁõUQ¯õPÄ®, £S¨£õÚõPÄ® ö\¯À£kQÓx.
5.8.11 ÷£õ»µõ´kPÒ
÷£õ»µõ´k Gß£x uÍ ÂøÍÄØÓ JÎø¯ E¸ÁõUP¨ £¯ß£kQÓx.
öu›Ä EmPÁºuÀ (selective absorption) GßÓ {PÌÂß Ai¨£øh°À
÷£õ»µõ´kPÒ ÁiÁø©UP¨£kQßÓÚ. ÷£õ»µõ´kPÎÀ £»ÁøPPÒ EÒÍÚ.
J¸ ÷£õ»µõ´k ~so¯ £» öíµõ£øum (S°øÚß A÷¯õ÷hõ\À÷£m)
£iP[PøÍU öPõskÒÍx. JÆöÁõ¸ £iP•® Cµmøh JÎ Â»Pø»
HØ£kzv \õuõµnU Pvøµ EmPÁº¢x® ©ØÖ® A\õuõµnU Pvøµ Fk¸ÁÄ®
ö\´QßÓÚ. |ÃÚ ÷£õ»µõ´kPÎÀ ~so¯ £» öíµõ£øum £iP[PÒ
AÁØÔß JÎ°¯À Aa_PÒ Cøn¯õP ÇUS©õÖ, ø|m÷µõ&ö\À¾÷»õêÀ
øÁzx ÁiÁø©UP¨£kQßÓÚ.
\«£Põ»©õP ÷£õ»µõ´kPÒ, £õ¼ ÂøÚÀ BÀPíõ¼À ö£Ó¨£mh
ö©À÷»mi¼¸¢x u¯õ›UP¨£kQßÓÚ. C¢u {Ó©ØÓ £iP[PÒ JÎø¯ AvP®
Fk¸Áa ö\´Áxhß uµ©õÚ uÍÂøÍÄØÓ JÎø¯z u¸QßÓÚ.
229
www.tntextbooks.in
5.8.12 ÷£õ»µõ´kPÎß £¯ßPÒ

1. B´ÄU Th[PÎÀ uÍÂøÍÄØÓ JÎø¯ E¸ÁõUPÄ® ©ØÖ®
uÍÂøÍÁøh¢u JÎø¯ Bµõ¯Ä® £¯ß£kQßÓÚ.
2. ÷£õ»µõ´kPÒ öÁ°À Põ¨¦U PsnõiPÍõPÄ® £¯ß£kQßÓÚ.
3. Põº ÷£õßÓ ÁõPÚ[PÎÀ ö£õ¸zu¨£k® JÎ‰»zvÚõÀ PsPÒ
T_Áøuz uÂºUP¨ ÷£õ»µõ´kPÒ £¯ß£kQßÓÚ.
4. £øÇ¯ Gsön´ KÂ¯zvÀ {Ó[PÎß ÷ÁÖ£õmiøÚz öuÎÄ
£kzu¨ £¯ß£kQßÓÚ.
5. ÷£õ»µõ´k £h»® •¨£›©õn |P¸® ¤®£[PøÍ ÷uõØÖÂUP¨
£¯ß£kQÓx.
6. Cµ°ÀPÎ¾® BPõ¯ Â©õÚ[PÎ¾® JÎa ö\ÔøÁU Pmk¨£kzu
\ßÚÀ PsnõiPÍõP¨ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. BPõ¯ Â©õÚ[PÎÀ J¸
÷£õ»µõ´k {ø»¯õPÄ® Akzux _Ç¾©õÖ® Aø©UP¨£mkÒÍuõÀ,
÷uøÁ¯õÚ JÎaö\ÔÄ EÒ÷Í Á¸®£i ^µø©zxU öPõÒÍ»õ®.
7. Âzv¯õ\©õÚ ÷Põn[PÎÀ ÁõÛ¼¸¢x RÌ÷|õUQ GkUP¨£k®
¦øP¨£h®, ÷£õ÷»õµõ´kPøÍU öPõsk £õºUS® ÷£õx ªPz öuÎÁõP
öu›²®.
8. Po¨£õßPÒ (calculators) ©ØÖ® PiPõµ[PÎÀ EÒÍ GÊzxPÐ®
GsPÐ®, uÍ ÂøÍÄ JÎ öPõsh vµÁ¨ £iP öÁÎ±k •øÓ (LCD) ‰»®
E¸ÁõUP¨£kQßÓÚ.
9. ‰»UTÖPÎß AÍÄPøÍ²® ÁiÁ[PøÍ²® £ØÔ Bµõ¯ uÍÂøÍÄ
£¯ß£kQÓx.
5.8.13 JÎ°¯À ÂøÚ (Optical activity)
J¸uÍÂøÍÄØÓ JÎ ]» ö£õ¸ÒPÎß «x £k®ö£õÊx, öÁÎÁ¸
QßÓ JÎ°ß uÍ ÂøÍÄzuÍ®, £kJÎ°ß uÍÂøÍÄz uÍzøu¨ ÷£õßÖ
Aø©¯õ©À, ]» ÷Põn AÍÄ v¸¨£¨£mk Aø©QÓx. C¢u ÂøÚø¯÷¯
JÎ°¯À ÂøÚ (ö\¯À) GßQ÷Óõ®. uÍ ÂøÍÄz uÍzøu v¸¨¦QßÓ C¢u
ÁøP¨ ö£õ¸ÒPÒ JÎ°¯À ÂøÚ¯õUQ¨ ö£õ¸ÒPÒ BS®.
G.Põ.: SÁõºmì, \ºUPøµ¨ £iP[PÒ, hº£ßøhß Gsön´, ÷\õi¯®
S÷Íõøµk •u¼¯øÁ.
JÎ°¯À ö\¯ÀvÓß öPõsh ö£õ¸ÒPÒ Ç ÁøP¨£k®.
(i) öhUìm÷µõ-&_ÇØ] (Á»x¦Ó®) Gß£x, ‰»zøu (source) ÷|õUS®÷£õx,
uÍÂøÍÄz uÍ® Á»g_È¯õPa _ÇÀÁuõS®. (ii) ö»÷Áõ _ÇØ] (Chx¦Ó®)
Gß£x, ‰»zøu ÷|õUS®÷£õx, uÍÂøÍÄzuÍ® Chg_È¯õPa _ÇÀÁuõS®.
S GßÓ JØøÓ {Ó JÎ, uÍÂøÍÁõUQ P ÁÈ÷¯ ö\¾zu¨£kQÓx.
uÍÂøÍÄØÓ JÎ uÍÂøÍÁõUQUS SÖUPõP øÁUP¨£mh J¸ £S¨£õß
230
www.tntextbooks.in
P A
S
No light
JÎ
öÁÎ¨£k
ÁvÀø»
P A
S
Light
JÎ
Optically
JÎ°¯À ö\¯ÀvÓß öÁÎ¨
active
ªUP ö£õ¸Ò
substance
£kQÓx
£h® 5.32 JÎ°¯À ÂøÚ
A ÁÈ÷¯ AÝ¨£¨£kQÓx. AÂ¼¸¢x G¢u JÎ²® öÁÎÁµÂÀø». uÍ
ÂøÍÁõUQUS® £S¨£õÝUS® |kÂÀ SÁõºmì umk øÁUP¨£h,
£S¨£õÛ¼¸¢x ]Ôx JÎ öÁÎÁ¸QÓx. £S¨£õß A&ø¯ ]Ôx ÷Põn®
_ØÔÚõÀ JÎ Á¸Áx {ßÖ ÂkQÓx (£h® 5.32).
SÁõºmì ÁÈ¯õP öÁÎÁ¸® JÎ uÍÂøÍÄØÓuõP Aø©¢uõ¾®,
uÍÂøÍÄz uÍ® ]Ôx ÷Põn® _ÇØÓ¨£mk Aø©Á÷u C¢{PÌa]USU
Põµn® BS®.
JÎ°¯À _ÇØ]¯õÚx, (i) £iPzvß ui©ß, (ii) £iPzvß Ahºzv
AÀ»x Pøµ\¼ß AhºÄ, (iii) £¯ß£k® JÎ°ß Aø»}Í® ©ØÖ®
(iv) Pøµ\¼ß öÁ¨£{ø» ÷£õßÓ PõµoPøÍa \õº¢ux.
5.8.14 _ÇØ]zvÓß Gs (Specific rotation)
_ÇØ]z vÓß GsønU öPõsk JÎ°¯À ÂøÚzvÓß öPõsh
ö£õ¸ÒPÎß _ÇØ] ÂøÍøÁ J¨¤h»õ®.
J¸ SÔ¨¤mh öÁ¨£{ø»°¾ÒÍ, JÎ Aø»}Ízvß _ÇØ]z vÓß Gs
Gß£x J¸ öh]«mhº }Í•ÒÍ 1cc Pøµ\¼À EÒÍ 1 g ÂøÚvÓß ö£õ¸ÎÀ
HØ£k® _ÇØ]BS®.
J¸ öh] «mhº }Í•ÒÍ vµÁ AÍÂÀ Ah[Q²ÒÍ c GßÓ AhºÄ
öPõsh Pøµ\¼ß 1ccUS 1g HØ£kzv¯ _ÇØ]U ÷Põn® θ GßÖ®, Aø»}Í® λ
GßÖ®, öÁ¨£{ø» t GßÖ® öPõshõÀ _ÇØ]z vÓß Gs
θ
S =
t.c
J¸ ö£õ¸ÎÀ JÎ°¯À _ÇØ] |øhö£ÖÁøuU PshÔ¯ EuÄ® P¸Â
uÍÂøÍÄ©õÛ GÚ¨£k®.
\õuõµn©õP, \ºUPøµ¯õÚx JÎ°¯À ö\¯ÀvÓß ªUP ö£õ¸ÍõS®.
uÍÂøÍÄz uÍzvß _ÇØ]ø¯ AÍ¢uÔÁuß Áõ°»õP, \ºUPøµU Pøµ\¼ß
Ahºzvø¯U PnUQh •i²®.
231
www.tntextbooks.in
wºUP¨£mh PnUSPÒ
5.1 ¯[ Cµmøh ¤ÍÄ B´ÂÀ Cµsk K›¯À ‰»[PÎß ö\ÔÄPÎß uPÄ
64 : 1. CuÚõÀ vøµ°À SÖURmk¨ £møhPÒ ÷uõßÖQßÓÚ. ö£¸©
©ØÖ® ]Ö©a ö\ÔÄUPõÚ uPÄ PõsP.
Iö£¸©®
uPÁÀ : I1 : I2 : : 64 : 1 = ?
I]Ö©®
I1 a12 64
wºÄ : = =
I 2 a22 1
a1 8
∴ = ; a = 8a2
a2 1 1
Iö£¸©® (a1 + a 2 )2 (8a 2 + a 2 )2

= =
I]Ö©® (a1 − a 2 )2 (8a 2 − a 2 )2
(9a 2 )2 81
= =
(7a2 )2 49
Iö£¸©® : I]Ö©® : : 81 : 49
5.2 ¯[ Cµmøh¨ ¤ÍÄ B´ÂÀ 6000 Å Aø»}Í•ÒÍ JÎ £¯ß£kzu¨

£k® ö£õÊx QøhUS® £møh AP»® 2 mm. C¢u B´Ä, JÎÂ»PÀ
Gs 1.33 öPõsh vµÁzvÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£mhõÀ, QøhUS® £møh
AP»® GßÚ?
uPÁÀ : λ = 6000 Å = 6 × 10−7 m; β = 2mm = 2 × 10−3 m
µ = 1.33; β′ = ?
D λ ′ λD β ⎡ λ⎤
wºÄ : β′ = d = µ d = µ ⎢⎣∵ µ = λ ′ ⎥⎦
2 × 10−3
∴β′ = = 1.5 × 10-3 m AÀ»x 1.5 mm
1.33
232
www.tntextbooks.in
5.3 öÁÒöÍõÎ, JÎÂ»PÀ Gs 1.33 öPõsh J¸ ÷\õ¨¦¨ £h»zvß «x

30o ÷PõnzvÀ £kQÓx. GvöµõÎ¨¦U Pvøµ {øÓ©õø»©õÛ öPõsk
Bµõ¯ 6000 Å Aø»}Í® öPõsh P¸®£møh öu›QÓx GÛÀ, ÷\õ¨¦¨
£h»zvß ªPa ]Ô¯ ui©ß GßÚ?
uPÁÀ : µ = 1.33; i = 30o; λ = 6000 Å = 6 × 10–7 m
n = 1 (ªPa ]Ô¯ ui©ß); t = ?
sin i
wºÄ : µ=
sin r
sini sin 30o 0.5
sin r = µ = = = 0.3759
1.33 1.33
∴ cos r = 1 − (0.3759)2 = 0.9267

2 µt cos r = nλ
nλ 1 × 6 × 10 −7
t = =
2µ cos r 2 × 1.33 × 0.9267
6 × 10−7
t =
2.465
t = 2.434 × 10–7 m
5.4 3 m Bµ•ÒÍ J¸ umhU SÂö»ß\õÚx umøh¯õÚ Psnõiz uPmiß

«x øÁUP¨£mk, JØøÓ {Ó JÎ°ÚõÀ JÎ³mh¨£kQÓx. 8Áx P¸ø©
ÁøÍ¯zvß Bµ® 3.6 m m GßÓõÀ, JÎ°ß Aø»}Í® GßÚ?
uPÁÀ : R = 3m ; n = 8 ; r8 = 3.6 mm = 3.6 × 10−3 m ; λ = ?
wºÄ : rn = nR λ
rn2 = nRλ
rn 2 (3.6 × 10−3 )2
λ= = = 5400 × 10−10 m (or) 5400 Å
nR 8×3
5.5 {³mhß ÁøÍ¯ B´ÂÀ SÔ¨¤mh Á›ø\°À EÒÍ P¸ø©
ÁøÍ¯zvß Âmh®, CµshõÁx ÁøÍ¯zvß ÂmhzøuÂh Cµsk
©h[S AvP® GÛÀ, A¢u ÁøÍ¯zvß Á›ø\ GßÚ?
uPÁÀ : dn = 2d2 ; n = ?
233
www.tntextbooks.in
wºÄ : dn2 = 4nRλ ...(1)

d22 = 8Rλ ...(2)
2
(1) d n
⇒ n2 =
(2) d2 2
4d22 n
=
d 22 2
∴ n = 8.
5.6 0.3 mm Cøhzöuõø»Ä öPõsh Ç ¤ÍÄPÒ 4500 Å Aø»}Í•ÒÍ

JÎ¯õÀ JÎ³mh¨£kQÓx. ¤ÍÄPÐUS®, vøµUS® Cøh°»õÚ
öuõø»Ä 1 m. ø©¯¨ö£õ¼Â¼¸¢x Ç¦Ó•® EÒÍ CµshõÁx
ö£õ¼Ä¨ £møhPÐUS Cøh¨£mh öuõø»Ä ¯õx?
uPÁÀ : d = 0.3 mm = 0.3 × 10−3 m ; λ = 4500 Å = 4.5 × 10−7 m,
D = 1 m ; n = 2 ; 2x = ?
D
wºÄ : 2x = 2 nλ
d
2 × 1 × 2 × 4.5 × 10−7
=
0.3 × 10−3
−3
∴ 2x = 6 × 10 m (or) 6 mm
5.7 1 cm AP»zvÀ 5000 ÷PõkPÒ Áøµ¯¨£mh ÂÎ®¦ ÂøÍÄU
RØÓo°ß «x K›¯À ‰»zvÀ Ç¢x CønPØøÓ JÎ¯õÚx £k®£i
øÁUP¨£kQßÓx. Cµshõ® Á›ø\ ¤®£® 30o ÷PõnzvÀ HØ£mhõÀ
JÎ°ß Aø»}Í® GßÚ?
uPÁÀ : N = 5000 ÷PõkPÒ / cm = 5000 × 102 ÷PõkPÒ / m
m = 2 ; θ = 30o ; λ = ?
sin θ
wºÄ : sin θ = Nm λ λ=
Nm
sin 30o 0.5

λ = =
5 × 10 × 2 5 × 105 × 2
5
λ = 5 × 10−7 m = 5000 Å.
234
www.tntextbooks.in
5.8 uÍÂøÍÄ©õÛ°À 60 cc \ºUPøµU Pøµ\À 300 mm }Í® öPõsh

÷\õuøÚU SÇõ°ÝÒ øÁUP¨£k® ÷£õx 9o _ÇØÓ¨£kQÓx. _ÇØ]z
vÓß Gs 60o GÛÀ Pøµ\¼À EÒÍ \ºUPøµ°ß AÍÄ GßÚ?
uPÁÀ : l = 300 mm = 30 cm = 3 decimetre
θ = 9o ; s = 60o ; v = 60 cc
m = ?
θ θ
wºÄ : s = l × c = l × (m /v )
θ .v
m =
l ×s
9 × 60
=
3 × 60
m = 3 g
uß ©v¨¥k
5.1 ªßPõ¢u Aø»PÎÀ, BØÓÀ
(a) ªß ¦»zvØS® ©ØÖ® Põ¢u¨ ¦»zvØS® J÷µ AÍÁõP
£µÄQßÓÚ.
(b) Ç ¦»[PÐUS® ö\[SzuõP¨ £µÄQßÓÚ.
(c) ªß ¦»zvÀ £µÄQÓx.
(d) Põ¢u¨ ¦»zvÀ £µÄQÓx
5.2 ªß Põ¢u Aø»PÒ
(a) SÖUPø»PÒ BS®.
(b) ö|mhø»PÒ BS®.
(c) SÖUPø»PÍõP÷Áõ AÀ»x ö|mhø»PÍõP÷Áõ ÇUP»õ®.
(d) SÖUPø»PÐ® AÀ»; ö|mhø»PÐ® AÀ».
235
www.tntextbooks.in
5.3 Psnõi°ß JÎÂ»PÀ Gs 1.5. ui©ß 10 cm Eøh¯ Psnõiz

uPmiß ÁÈ÷¯ JÎ ö\ÀÁuØS BS® Põ»®.
(a) 2 × 10–8 s (b) 2 × 10–10 s
(c) 5 × 10–8 s (d) 5 × 10–10 s
→ →
5.4 ªßPõ¢u Aø»PÎÀ, ªß¦»® E ©ØÖ® Põ¢u¨¦»® B US Cøh÷¯
EÒÍ Pmh ÷ÁÖ£õk
(a) π/4 (b) π/2
(c) π (d) _È
5.5 Aq {Ó©õø» Gß£x
(a) y¯ Á›{Ó©õø» (b) öÁÎÂk £møh {Ó©õø»
(c) EmPÁº Á› {Ó©õø» (d) EmPÁº £møh {Ó©õø»
5.6 {³mhß ÁøÍ¯z öuõSv°À, Psnõiz umkUS® umhU
SÂö»ß_US® Cøh°À J¸ xÎ }º øÁUP¨£mhõÀ, ÁøÍ¯z öuõSv
(a) _¸[S® (b) Â›Áøh²®
(c) ©õÓõx (d) •u¼À Â›Áøh²® ¤ß¦ _¸[S®
5.7 JØøÓ {Ó JÎPØøÓ, öÁØÔhzv¼¸¢x JÎÂ»PÀ Gs µ öPõsh
FhPzvØSÒ ~øÇQÓx. £k® ©ØÖ® Â»P»øh¢u Aø»PÎß
Aø»}Í[PÎß uPÄ
(a) µ : 1 (b) 1 : µ
(c) µ2 : 1 (d) 1 : µ2
5.8 J¸ JÎ°ß Aø»}Í® |õßS ©h[PõPU SøÓ¢uõÀ Auß ]uÓÀ AÍÄ
(a) 16 ©h[S AvP›US® (b) 16 ©h[S SøÓ²®
(c) 256 ©h[S AvP›US® (b) 256 ©h[S SøÓ²®
5.9 {³mhß ÁøÍ¯ B´ÂÀ m&BÁx ©ØÖ® (m + 4) Áx P¸ø© ÁøÍ¯
Bµ[PÒ •øÓ÷¯ 5 mm ©ØÖ® 7 mm GÛÀ m-ß ©v¨¦ GßÚ?
(a) 2 (b) 4
(c) 8 (b) 10
5.10 4000 Å Aø»}Í•ÒÍ Ç JØøÓ{Ó JÎ Aø»PÐUS Cøh÷¯ EÒÍ
£õøu ÷ÁÖ£õk 2 × 10−7 m. AÁØÔØS Cøh÷¯ EÒÍ Pmh ÷ÁÖ£õk.
(a) π (b) 2π
3π
(c) (d) π/2
2
236
www.tntextbooks.in
5.11 ¯[ B´ÂÀ, 6000 Å Aø»}Í•ÒÍ JÎ°ß 3Áx ö£õ¼Ä¨£møh

©ØöÓõ¸ ‰»zvß 4Áx ö£õ¼Ä¨ £møh²hß ö£õ¸¢xQÓx GÛÀ,
A¢u JÎ ‰»zvß Aø»}Í® GßÚ?
(a) 4500 Å (b) 6000 Å
(c) 5000 Å (d) 4000 Å
5.12 0.005 m AP»zvÀ 2500 ÷PõkPÒ EÒÍ RØÓo°ß «x 6000 Å
Aø»}Í•ÒÍ JÎ¯õÚx ÷|ºUSzuõP¨ £kQßÓx. Auß ö£¸© Á›ø\
GßÚ?
(a) 3 (b) 2
(c) 1 (d) 4
5.13 J¸ ]Á¨¦ JÎU PØøÓ°¼¸¢x ÂÎ®¦ ÂøÍÄ ö£Ó¨£kQßÓx.
]Á¨¦ JÎUS £v»õP }» JÎø¯¨ £¯ß£kzvÚõÀ HØ£kÁx GßÚ?
(a) £møhPÒ ©øÓ¢xÂk®.
(b) GxÄ® ©õÓõx.
(c) ÂÎ®¦ ÂøÍÄ SÖP»øh²® ©ØÖ® Tmh©õP JßÖ ÷\¸®.
(d) ÂÎ®¦ ÂøÍÄ AP»©øh²® ©ØÖ® JßøÓÂmk JßÖ ¤›²®.
5.14 60o uÍ ÂøÍÄ ÷PõnzvØPõÚ JÎ Â»PÀ Gs GßÚ?
(a) 1.732 (b) 1.414
(c) 1.5 (d) 1.468
5.15 ªß Põ¢u Aø»PÒ GßÓõÀ GßÚ?

5.16 ªßPõ¢u Aø»PÎß ]Ó¨¤¯À¦PøÍU TÖP.
5.17 ªßPõ¢u Aø»PÎß ‰»[PøÍ²® ©ØÖ® £¯ßPøÍ²® GÊxP.
5.18 öÁÎÂk {Ó©õø», EmPÁº {Ó©õø» CÁØøÓ ÂÁ›.
5.19 JÎºuÀ ©ØÖ® {ßöÓõÎºuÀ GßÓõÀ GßÚ?
5.20 ~s xPÒ ©ØÖ® L÷£õmhõß & ÷ÁÖ£kzx.
5.21 ishõÀ JÎa]uÓÀ GßÓõÀ GßÚ?
5.22 ì÷hõUì Á›PÒ ©ØÖ® Bßiì÷hõUì Á›PÒ GÆÁõÖ
E¸ÁõQßÓÚ?
5.23 ÁõÚ® }» {ÓzvÀ ÷uõßÓU Põµn® GßÚ?
5.24 Cµõ©ß JÎa ]uÓø» ÂÍUSP.
237
www.tntextbooks.in
5.25 øíöáßì uzxÁzøu ÂÍUSP.

5.26 Aø»U öPõÒøPø¯¨ £¯ß£kzv •Ê AP GvµõÎ¨ø£ ÂÁ›.
5.27 Aø»PÎß ÷©Øö£õ¸¢xuÀ uzxÁ® ¯õx?
5.28 {ø»{Özu¨£mh SÖURmk ÂøÍÄUPõÚ {£¢uøÚPÒ ¯õøÁ?
5.29 ¯[ Cµmøh ¤ÍÄ B´ÂÀ SÖURmk ÂøÍÁõÀ HØ£k® £møh°ß
AP»zvØPõÚ ÷PõøÁø¯¨ ö£ÖP.
5.30 ö©À¼¯ Fk¸Ä® £h»zvÀ JÎ GvöµõÎ¨£uõÀ HØ£k® SÖURmk
ÂøÍøÁ ÂÁ›. ö£¸© ©ØÖ® ]Ö© JÎa ö\ÔÄUPõÚ {£¢uøÚPøÍ
GÊxP.
5.31 {³mhß ÁøÍ¯[PÒ GßÓõÀ GßÚ? {³mhß ÁøÍ¯[PÎß ø©¯®
P¸ø©¯õP Aø©¯U Põµn® ¯õx?
5.32 L¨öµö|À, L¨µõß÷íõ£º ÂÎ®¦ ÂøÍÄ & ÷ÁÖ£kzxP.
5.33 \©uÍ ÂÎ®¦ ÂøÍÄU RØÓoUPõÚ ÂÍUPzøuU TÖP.
5.34 JÎ SÖUPø»PÍõP¨ £µÄQÓx Gß£uØPõÚ B´øÁ ÂÁ›.
5.35 uÍ ÂøÍÄØÓ ©ØÖ® uÍ ÂøÍÄÓõu JÎ & ÷ÁÖ£kzx.
5.36 L¦¸ìhº Âvø¯U TÔ ÂÍUSP.
5.37 \õuõµn JÎUS® A\õuõµn JÎUS® Cøh÷¯ EÒÍ ÷ÁÖ£õkPøÍz
u¸P.
5.38 (a) ø|UPÀ £mhP® (b) ÷£õ»µõ´kPÒ £ØÔU SÔ¨¦ u¸P.
5.39 JÎ°¯À _ÇØ] GßÓõÀ GßÚ? Ax \õº¢xÒÍ PõµoPÒ ¯õøÁ?
PnUSPÒ
5.40 Aø»ÄPøÍ HØ£kzx® LC Jzvø\Äa _ØÖ JßÖ HØ¤²hß (antenna)
CønUP¨£mkÒÍx. _ØÔÀ 400 pF ªß÷uUQ²®, 100 µH ªßysi²®
Ç¨¤ß, E¸ÁõS® ªßPõ¢u Aø»°ß Aø»}ÍzøuU PnUQkP.
5.41 ¯[ Cµmøh¨ ¤ÍÄa ÷\õuøÚ°À, Ç K›¯À ‰»[PÎß ö\ÔÄ
ÂQu® 81 : 1 GÛÀ, ö£¸© ©ØÖ® ]Ö©a ö\ÔÄPÎß ÂQu® GßÚ?
5.42 JÎÂ»PÀ Gs 1.33 Eøh¯ }›ß «x 589 nm Aø»}Í•øh¯ JØøÓ{Ó
JÎ £kQÓx. }›ÝÒ JÎ°ß vø\÷ÁP®, AvºöÁs ©ØÖ®
Aø»}ÍzøuU PnUQkP.
238
www.tntextbooks.in
5.43 ¯[ ÷\õuøÚ°À 6 × 10 14 Hz AvºöÁs Eøh¯ JÎ

£¯ß£kzu¨£kQÓx. Akzukzu Ç £møhPÎß ø©¯[PÐUS
Cøh¨£mh öuõø»Ä 0.75 mm. 1.5 m öuõø»ÂÀ vøµ Ç¨¤ß,
¤ÍÄPÐUS Cøh¨£mh öuõø»ÂøÚU PnUQkP.
5.44 ¯[ Cµmøh¨ ¤ÍÄa ÷\õuøÚ°À 5000Å Aø»}Í JÎø¯¨
£¯ß£kzx® ÷£õx HØ£k® £møh°ß AP»® 0.6 cm. ¤ÍÂØS®
vøµUS® Cøh÷¯¯õÚ öuõø»øÁ¨ £õv¯õPU SøÓzuõÀ, HØ£k®
£møh°ß AP»zøuU PnUQkP.
5.45 ö©À¼¯ PõØ÷Ómiß «x 6000Å Aø»}Í•øh¯ JÎ SzuõP¨
£k®÷£õx, Ç ¦ÒÎPÐUQøh÷¯ 6 P¸ø©¨£møhPÒ E¸ÁõQßÓÚ.
PõØ÷Ómiß ui©øÚU PnUQkP.
5.46 JÎ Â»PÀ Gs 4/3 ©ØÖ® ui©ß 1.5 × 10–4 cm Eøh¯ ÷\õ¨¦¨
£h»zvß «x 60o ÷PõnzvÀ öÁÒöÍõÎ £kQÓx. GvöµõÎzu JÎø¯
÷|õUS®÷£õx, 5000Å Aø»}ÍzvØS›¯ P¸ø©¨£møh öu›QÓx GÛÀ,
A¢u P¸ø©¨£møh°ß Á›ø\ Gs GßÚ?
5.47 {³mhß ÁøÍ¯[PÒ ÷\õuøÚ JßÔÀ 20&Áx P¸ø© ÁøÍ¯zvß
Âmh® 5.82 mm ©ØÖ® 10&Áx P¸ø© ÁøÍ¯zvß Âmh® 3.36 mm
GÚ AÍÂh¨£kQÓx. umhU SÂö»ß]ß ÁøÍÄ Bµ® 1 m GÛÀ,
JÎ°ß Aø»}ÍzøuU PnUQkP.
5.48 \©uÍ ÂÎ®¦ ÂøÍÄU RØÓo JßÔÀ 5000 ÷PõkPÒ/cm EÒÍÚ.
Cµshõ® Á›ø\ ÂÎ®¦ ÂøÍÂÀ, 7070Å Aø»}Í ]Á¨¦ {Ó Á›US®
5000Å Aø»}Í }»{Ó Á›US® Cøh÷¯¯õÚ ÷Põn¨ ¤›øPø¯U
PnUQkP.
5.49 JÎÂ»PÀ Gs 3 Eøh¯ FhP® JßÔß«x uÍÂøÍÄÓõ JÎ¯õÚx

uÍÂøÍÄU ÷PõnzvÀ £k®÷£õx, Â»S ÷PõnzøuU PnUQkP.
5.50 20 cm }Í•ÒÍ SÇõ°À \ºUPøµU Pøµ\À EÒÍx. uÍÂøÍÄ©õÛ
ÁÈ¯õP ÷|õUS®÷£õx, uÍÂøÍÄz uÍ® 10 o _ÇßÔ¸¨£x
AÔ¯¨£kQÓx. \ºUPøµ°ß _ÇØ]zvÓß Gs 60o/öh]«mhº/Kµ»S
Ahºzv GÛÀ, \ºUPøµU Pøµ\¼ß Ahºzvø¯ g/cc&À PnUQkP.
239
www.tntextbooks.in
ÂøhPÒ
5.1 (b) 5.2 (a) 5.3 (d) 5.4 (d) 5.5 (a)
5.6 (a) 5.7 (a) 5.8 (c) 5.9 (d) 5.10 (a)
5.11 (a) 5.12 (a) 5.13 (c) 5.14 (a)
5.40 377 m 5.41 25 : 16
5.42 2.26 × 108 m s–1, 5.09 × 1014 Hz, 4429 Å
5.43 1 mm 5.44 3 mm
5.45 18 × 10–7 m 5.46 6
5.47 5645Å 5.48 15o
5.49 30o 5.50 0.0833 g/cc
240

Std12 Phy TM 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Std12 Phy TM 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Std12 Phy TM 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.tntextbooks.

£õh¡À ÷©®£õmkU SÊÂß £›¢xøµ°ß

C¢¡À 60 GSM uõÎÀ Aa]h¨£mkÒÍx.

B¨ö\m •øÓ°À Aa]m÷hõº:

uªÌö©õÈ°À BUP® ö\´÷uõº

Bº. |¢uS©õº u. Pn£v _¨¤µ©o¯ß

A»S & 2 ªß÷ÚõmhÂ¯À

÷ÁÖ£õk® ªßÛ¯US Âø\²®.

A»S & 3 ªß÷Úõmhzvß ÂøÍÄPÒ

A»S & 4 ªßPõ¢uz ysh¾® ©õÖvø\ ªß÷Úõmh•®

ªßyshÀ Gs & C¸ }Í©õÚ Á›a_¸ÒPÎß £›©õØÖ ªß yshÀ Gs.

A»S & 5 ªßPõ¢u Aø»PÐ® Aø» JÎ°¯¾®

A»S & 6 Aq C¯Ø¤¯À

A»S & 7 PvºÃa_ ©ØÖ® £¸¨ö£õ¸Îß C¸ø©¨ £s¦® & \õº¤¯À

A»S & 8 AqUP¸ C¯Ø¤¯À

A»S & 9 SøÓUPhzv P¸ÂPÐ® AÁØÔß £¯ß£õkPÐ®

»õâU ÷PmkPÒ & N O T, OR, AND, EXOR (uÛzuÛ EÖ¨¦PøÍ¨

A»S & 10 uPÁÀ öuõhº¦ Aø©¨¦PÒ

÷\õuøÚPÒ (12 × 2 = 24 £õh÷ÁøÍPÒ)

5. ªßPõ¢u Aø»PÐ® Aø» JÎ°¯¾® 188

©hUøP AmhÁønPÒ 241

{ø»¯õÚ ªßÞmh[PÒ AÀ»x K´Ä {ø» ªßÞmh[PøÍ¨ £ØÔ

1.1.2 K›Ú ªßÞmh[PÒ JßøÓö¯õßÖ Âµmk®. ÷ÁÔÚ

£h® 1.1 K›Ú ªßÞmh® ö£ØÓ £h® 1.2 ÷ÁÔÚ ªßÞmh®

ªßÞmh® ö£ØÓ ö£õ¸ÒPÐUQøh÷¯ ÷uõßÖ® PÁ¸® ©ØÖ®

1.1.4 ªßÞmh[PÎß Ai¨£øh¨ £s¦PÒ

PõØÔ÷»õ AÀ»x öÁØÔhzv÷»õ, J¸ «mhº CøhöÁÎ°À,

ªßÞmh[PÒ Aø©¯¨ö£ØÖÒÍ FhPzvß C¯Àø£¨ ö£õ¸zuø©QÓx.

T¾® Âv & öÁUhº ÁiÁ®

C÷u ÷£õÀ, q3 °ÚõÀ q1 «uõÚ Âø\

AøÚzx ªßÞmh[PÎÚõÀ q1 «x E¸ÁõS® ö©õzu Âø\ F1.

¦ÒÎ P°À ªß¦»©õÚx, +q +q0

E&ß vø\, O, P ¦ÒÎPøÍ CønUS® ÷Põmiß ÁÈ÷¯, ÷|º

(a) (b) (c)

÷PõkPøÍ öÁØÔhzvÀ E¸ÁõUS®. GÚ÷Á öÁØÔhzvÀ J¸ ¦ÒÎ

1.2.4 ªß C¸•øÚ ©ØÖ® C¸•øÚz v¸¨¦zvÓß

ªßÞmhzvß Gs©v¨¤øÚ ªßÞmh[PÐUQøh÷¯²ÒÍ öuõø»ÂÚõÀ

A&°À EÒÍ -qÂÚõÀ ¦ÒÎ P&°À ªß¦»®

E1 ©ØÖ® E2 Gvöµvºz vø\°À ö\¯À£kQßÓÚ.

C¸ •øÚ°¼¸¢x ¦ÒÎ P°ß öuõø»Ä ªP AvP® GÛÀ d <<r

(∵ ªß C¸•øÚ v¸¨¦z vÓß p = q x 2d)

ªß C¸•øÚ°ß -q ªßÞmhzuõÀ ¦ÒÎ P°À ªß¦»®,

E1 ©ØÖ® E2 &ß Gs ©v¨¦PÒ \©®. E1 ©ØÖ® E2&øÁ ö\[Szx

r-Ehß J¨¤h d öuõø»Ä ªPa ]Ô¯uõS®.

E&ß vø\ ªß C¸•øÚ°ß Aa_US Cøn¯õP PR & ÁÈ¯õPÄ®,

1.2.7 ^µõÚ ªß¦»zvÀ ªß C¸•øÚ

(£h® 1.9). ªßÞmh® +q

ªß¦»a ö\ÔÂØS® ªßÚÊzuzvØS® EÒÍ öuõhº¦

1.3.1 J¸ ¦ÒÎ ªßÞmhzuõÀ J¸ ¦ÒÎ°À HØ£k® ªßÚÊzu®

1.3.2 ªß C¸•øÚ¯õÀ J¸ ¦ÒÎ°À ªßÚÊzu®

öPõø\ß Âvø¯¨ £¯ß£kzu

D¸Ö¨¦z (Binomial) ÷uØÓzøu¨ £¯ß£kzv, Â›Ä£kzv, E¯º

ø£Úõª¯À ÷uØÓzøu¨ £¯ß£kzv, E¯º AkUSPøÍ¨ ¦ÓUPoUP

2. ¦ÒÎ P¯õÚx C¸•øÚ°ß Aa_U÷PõmiÀ –qUS A¸QÀ

3. ¦ÒÎ P¯õÚx C¸•øÚ°ß |kÁøµU ÷PõmiÀ Aø©¢uõÀ, θ = 90o,

1.3.4 \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦

(a) \© ªßÚÊzu¨ £µ¨¦ (b) ^µõÚ ªß¦»zxUS (uÍ®)

öuõø»ÂÀ EÒÍ AøÚzx¨ ¦ÒÎPÐ® \© ªßÚÊzuzvÀ C¸US®.

1.4 Põì Âv²® Auß £¯ß£õkPÐ®